Henryk Sienkiewicz „Quo Vadis”, wstęp BN I 298
Geneza
Pisząc „Quo Vadis” w 1895 roku Sienkiewicz miał już za sobą takie utwory jak Szkice węglem, Latarnik, Janko Muzykant, a także Trylogię i Bez dogmatu. Był już więc uznanym pisarzem.
Teraz będzie o utworach, które mogły być zaczątkiem pomysłu na „Quo Vadis”:
Przed napisaniem powieści Sienkiewicz zapoznał się (w oryginale!) z utworem „Ben Hur” Lewisa Wallace'a (było to około roku 1888, gdy kończył Trylogię). Opowiada on o bohaterze oskarżonym o zamach na namiestnika cesarskiego. Zostaje on skazany na galery (?), a po jakimś czasie usynowiony i obdarzony majątkiem przez rzymskiego patrycjusza. Po powrocie do Palestyny chciał podjąć walkę o wyzwolenie kraju. Swoje nadzieje polityczne związał z osobą Jezusa, ale szybko zrozumiał, że jego misja jest inna. Przyjął nową wiarę i zajął się jej szerzeniem. Być może ta powieść sprawiła, że Sienkiewicz pomyślał o napisaniu podobnej, ale trzeba było jeszcze na to trochę poczekać.
„Vie de Jesus” Ernest Renan - dzieło zawierające najwyższe uznanie dla Jezusa, ale także kwestionujące Jego boskość. Sienkiewicz nie przyjął tych poglądów, ale był podziwiał wysoką klasę z jaką zostało to dzieło napisane. W roku 1892 (wtedy z tym utworem się zapoznał) zrodził się pomysł napisania utworu na temat życia Jezusa. Pierwszym było opowiadanie Ukrzyżowanie, potem Antea, wreszcie Pójdźmy za Nim (opowiada o patrycjuszu, który korzysta z życia, a jednocześnie doskonale zna grecką i rzymską literaturę i filozofię, nie znajdując odpowiedzi na nurtujące go pytania, szuka jej u innych mędrców, może być uznany za prototyp postaci Petroniusza).
Analogie pomiędzy Ben Hurem a Pójdźmy za Nim:
- podobna historia (motyw poszukiwania odpowiedzi poza swoim własnym systemem filozoficznym, czy religijnym)
- nie używanie imienia Jezusa (nazywali go Nazarejczykiem)
- sceny drogi krzyżowej, ukrzyżowania, śmierć Jezusa
I następuje parę stron o jego sytuacji prywatnej podczas pisania Quo Vadis ( z żoną miał problemy, czy coś). W każdym razie powieść powstawała w bólach myślę, że nie ma to większego znaczenia.
Bestia w murach Babilonu
Źródła
Poznanie świata rzymskiego było dla Sienkiewicza podstawą. Stało się to za sprawą Tacyta oraz jego podróży do Rzymu, czy Neapolu (1886 rok, odwiedził tam Muzeum Narodowe, zwiedził zabytki kultury starożytnej). Autor sam mówił o źródłach, z których korzystał. Na pierwszym miejscu stawiał Tacyta, ale korzystał także z tego, co pozostawili po sobie również inni starożytni historycy rzymscy- Swetoniusz, Liwiusz, Kasjusz Dion, Pliniusz. Korzystał także z opracowań i wydawnictw encyklopedycznych , szukając tam informacjo topograficznych, o wyglądzie budynków, o ubiorach, przedmiotach itd. typowych dla tamtego okresu. Z Tacyta wziął także imię Ligia i początek jej historii.
Życie codzienne w stolicy imperium
Sienkiewicz chciał zachować pełną autentyczność, jeśli chodzi o topografię Rzymu, wygląd miejsc, budynków. Współczesny mu Rzym znał z autopsji, natomiast by poznać dawny korzystał z prac o charakterze faktograficznym. Miasto w powieści opisywane jest jako tętniące życiem i służące przede wszystkim mieszkańcom. Pieczołowici zrekonstruował pisarz także warunki życia prywatnego- architekturę domów (rozmieszczenie budynków), niewolników w nich służących. Poznajemy zwyczaje panujące w domu, przedmioty, ubiory, pożywienie, zajęcia, rozrywki, lektury itp., czyli wszystko co składało się na codziennie życie. Przedstawiony jest bardzo dokładnie świat „bogaczy” i to, co robili, za ile robili (pieniądze) itd. Pokazane jest miasto przepełnione zbytkiem, a z drugiej strony także biedą. Sienkiewicz opisał również ciemną stronę ówczesnego Rzymu- zbytek, rozpasanie, nieobyczajność, zanik zamysłu moralnego arystokracji itd. Opisywał nieustanne zabawy i uczty, na których szerzyła się agresja, pijaństwo, rozpusta.
Neron i jego dwór
Quo Vadis jako powieść historyczna pozbawiona jest istotnego elementu- brak tutaj szerszego tła dziejowego, rozległych obrazów państwa i władzy, wielkiej polityki i działań wojennych. Na tym pisarz się nie skupiał.
Neron- szaleniec, czujący w sobie boską moc. Terror stał się dla niego podstawową formą systemu władzy. Strach towarzyszy wszystkim, ale najbardziej tym, którzy są najbliżej Nerona. Nikt nie jest pewny danej chwili. Pochlebstwami próbują zjednać sobie władcę, to sposób na obronę przed jego szaleństwem.
„Arbiter elegantiarum” i cesarz- poeta
Osoba Petroniusza to jasna strona świata antycznego. W tą postać autor wlał swoje zamiłowanie do piękna i sztuki, wrażliwość na urodę świata i życia. To druga tego typu postać w pisarstwie Sienkiewicza- pierwszą był Leon Płoszowski z Bez dogmatu. Obaj byli wykształceni, bogaci, otaczali się przedmiotami najwyższej klasy, obaj byli dekadentami. Ponadto cechowała ich pogarda dla tłumu, plebsu, masy ludzi bezmyślnych, tępych, brudnych i cuchnących, podatnych na okrzyki demagogów. Petroniusz to świadek zmierzchu kultury antycznej i oczywiście autor Satyrikonu (mówi on o negatywnych strona ówczesnego życia społecznego).
Z perspektywy Petroniusza widzimy usiłowania Nerona, by zapisać się w historii jako największy artysta. Oczywiście jego twórczość w oczach Petroniusza nie znajduje tak naprawdę uznania. W opinii Petroniusza Neron był błaznem, komediantem.
Katecheza i martyrologia
Źródła chrześcijańskie
Do poznania historii pierwszych chrześcijan, posłużyć mogły Dzieje Apostolskie oraz Listy Apostolskie. Związane są one z tematyką powieści. Dla Sienkiewicza bardzo ważne było ustalenie faktów na temat pobytu w Rzymie Pawła i Piotra oraz innych osób znanych z dziejów Kościoła.
Jeśli chodzi o prześladowania chrześcijan przez Nerona, to najważniejszym źródłem są tutaj Roczniki Tacyta.
Obraz chrześcijaństwa w Quo Vadis
Chrześcijaństwo traktowane było przez Rzymian jako szkodliwy zabobon. Oskarżano wyznawców tej religii o niecne czyny, zabójstwa, zatruwanie studni, składanie ofiar z dzieci itd. W Quo Vadis nowa religia pojawia się poprzez postać Pomponii Grecyny- opiekunki Ligii. Przejawy nowej wiary widać także na dworze Nerona. Coraz więcej osób mieszkających, czy służących na dworze przyjmuje ją, choćby Akte, dawna nałożnica Nerona.
W powieści bardzo często przywoływane są oszczercze sądy Rzymian na temat chrześcijan (rodem z Tacyta).
Sienkiewicz zetknął ze sobą dwa przeciwstawne światy konstruując scenę rozmowy, spotkania Piotra i Petroniusza. To jednak Piotr wiedzie tutaj prym. Petroniusz głównie słucha, przyznaje racje w pewnych kwestiach, nie ma za wielu mocnych argumentów przeciw temu, co mówi mu Piotr. Petroniusz przyznaje pod koniec tego spotkania, że takie życia, jakie przedstawia u Piotr, to nie dla niego. Petroniusz nie przyjmuje nowej wiary, pomimo, iż uznaje pewne jej racje. Jest jednak tolerancyjny wobec decyzji Winicjusza.
Jednym z głównych wątków powieści jest nawrócenie się Winicjusza. Temat ten pojawia się już prawie od początku. Pierwsza scena to kazania Piotra podczas spotkania w Ostrianum. Od tego zaczęła się jego droga do nowej religii, do przemiany. Od tego momentu jest to stały temat powieści. Momentem przełomowym był pobyt chorego Winicjusza w gminie chrześcijańskiej, podczas którego poznał prawdziwe oblicze tej wiary, zobaczył przebaczenia, doznał darowania mu win.
Martyrologię Sienkiewicz pokazał w kilku potężnych obrazach, rozgrywających się na arenie cyrkowej w Watykanie. Opisuje reakcje tłumu na śmierć chrześcijan, na „rozrywkę”, jaką dla nich to stanowi, ale także opisuje to, w jaki sposób zachowują się sami chrześcijanie, jak giną, pokazuje ich zaufanie do Boga, wiarę w życie po śmierci, w to, że czeka na nich lepszy żywot.
Sceną kulminacyjną jeśli chodzi o męczeństwo chrześcijan jest walka Ursusa z bykiem. To w sumie ona kończy opis wszelkich „praktyk” dotyczących zabijania chrześcijan.
Piękna śmierć w powieści:
Piotr, Paweł, nawrócony Chilon, Petroniusz i Eunice
Struktura tekstu
Przynależność gatunkowa powieści sprawiała badaczom wiele kłopotów. Określenie „powieść historyczna” nie było wystarczające. Quo Vadis zawiera w sobie cechy powieści historycznej, martyrologicznej, religijnej. Sienkiewicz najchętniej nazywał swój utwór „eposem chrześcijańskim”, epopeją jako gatunkiem obrazującym przeszłość historyczną, skontrastowaną z powieścią o szarym, pospolitym życiu współczesnym.
Powieść realistyczna a epos
Świat przedstawiony w Quo Vadis spełnia podstawowe normy powieści realistycznej. Autor umieścił wydarzenia w określonej epoce historycznej, dającej łatwo określić się chronologicznie. Zgodnie z zasadami realizmu został przedstawiony ówczesny Rzym wraz z wszystkimi realiami charakterystycznymi dla epoki. Narracje powieści jest realistyczna, obiektywna, bezosobowa, posługująca się mnie lub bardziej dokładnym opisem, relacjonowaniem zachowań i wypowiedzi bohaterów.
Różnorakie realia i fakty historyczne ukazywane są zazwyczaj z perspektywy postaci, związane są ściśle z ich przeżyciami i doświadczeniami. Historia u Sienkiewicza nie stanowi głównego tematu, ani tylko tła dla wydarzeń. W Quo Vadis dzieje bohaterów wplecione są w historię i tym samym jakby ilustrują, ukonkretniają i unaoczniają tę historię. Pisarz dokonał beletryzacji i interpolacji historii- z jednej strony unaocznił historię, z drugiej uzupełnił je (połączył historię z fikcją). Uzupełnienie dokonuje się głównie w sferze obyczajowej i społecznej.
Psychika bohaterów nie została pogłębiona, co było typowe dla XIX- wiecznej powieści historycznej. Trudno bowiem „sięgnąć do głębi przeżyć ludzi zamierzchłej epoki”. Sienkiewicz wyznawał pogląd, że przeżycia i emocje ludzkie są uniwersalne, sposób odczuwania nie zmienia się na przestrzeni wieków. Tak opisywał bohaterów swojej powieści. Przejął też ze źródeł idealizację męczeńskiej śmierci chrześcijan.
Utwór miał ukazać wyższość ducha nad materią. Dlatego też fakty historyczne zostały nacechowane aksjologicznie i poddanej ideowej i etycznej waloryzacji. Chrześcijaństwo zostało nacechowane jednoznacznie dodatnio.
Według Tadeusza Bujnickiego Quo Vadis jest przede wszystkim powieścią w obrazach. Najważniejsze z nich: uczta Nerona, kazanie Piotra w Ostrianum, pożar Rzymu, walka gladiatorów, męczeństwo chrześcijan na arenie cyrkowej, „pochodnie Nerona”, pojedynek Ursusa z turem, samobójstwo Petroniusza i Eunice. Cechy tych obrazów: koncentracja materiału przedstawionego w przestrzeni zamkniętej, sensualizm- malarska prezentacja barw, kształtów, ruchu, mimiki, gestów. Najwięcej monumentalnych scen związanych jest oczywiście z martyrologią.
Przedmiotem eposu jest epoka „ojców”- założycieli, prawodawców, twórców systemów norm i wartości. W takie pojmowanie eposu wpisuje się Quo Vadis, które opisuje dzieje twórców nowej wiary, jej założycieli i prawodawców. Na pierwszy plan wysuwa się tutaj św. Piotr (prosty rybak, który stał się krzewicielem nowej wiary, opiekunem męczenników, założycielem Kościoła Powszechnego, pierwszym biskupem tego Kościoła).
Obrazy męczeństwa cechuje wzniosłość i tragizm. Wypełnione są one cichym cierpieniem i wizją pośmiertnej szczęśliwości.
Wzniosłość i patos wypowiedzi m.in. Piotra i Pawła Sienkiewicz uzyskuje dzięki zastosowaniu stylizacji biblijnej, czerpiącej głównie z Nowego Testamentu. Nie korzystał z cytatów (bo za czasów Nerona Ewangelii jeszcze nie było). Stosował głównie parafrazy ewangelii i listów apostolskich. Stylizacja obejmuje też liczne zabiegi składniowe (anafory, przestawnie, antytezy, przewaga parataksy). Wszystko to nadaje stylowi wysoki ton i powagę wypowiedzi. Jest to styl typowy dla eposu.
Schemat romansowo- hagiograficzny
Wątek romansowy oczywiście dotyczy Winicjusza i Ligii () Zaczyna się on w chwili, gdy ranny Winicjusz przebywa w domu Plaucjusza, gdzie poznaje „bóstwo”, czyli Ligię. Od tego momentu nie ma on już spokoju, pragnie tylko Ligii, robi wszystko, by ją mieć. Winicjusz po raz pierwszy widział Ligię nagą. Opisywane jest ona jak dzieło sztuki, rzeźba, pieść itp. Piękność Ligii i jej nagość jest niewinna. Winicjusz pożąda jej ciała, marzy o rozkoszach, które znajdzie przy jej boku. Jego widzenie Ligii przepełnione jest erotyzmem.
Nagość kobieca jest obecna w powieści, choćby na ucztach, ale wtedy jest wyuzdana, „brudna”. Ligia natomiast jest czysta. Nago pojawia się w powieści trzy razy- gdy po raz pierwszy widzi ją Winicjusz, gdy Akte przygotowuje ją na ucztę Nerona, i w końcu na ramionach tura na arenie cyrkowej.
Miłość Ligii i Winicjusza to uczucie od pierwszego wejrzenia. Uczucie Ligii opisywane jest subtelnie, natomiast Winicjusz nie może sobie z nim poradzić, pożąda Ligii i jedynie o tym może myśleć.
Schemat romansu: pierwsze spotkanie -> zauroczenie -> budzące się uczucie -> zachowanie Winicjusza (uczta) przeraża Ligię -> rozdzielenie kochanków -> próba porwania Ligii -> przemiana Winicjusza -> błogosławieństwo ich uczucia -> ponowne rozdzielenie, cierpienie
Po aresztowaniu Ligii, jej historia wpisuje się w schemat legendy hagiograficznej. Dla porównania z Ligią można wymienić męczennice takie jak: Agnieszka, Agata, Barbara, Małgorzata, Katarzyna i inne. Wszystkie, jak Ligia, pochodziły w wysokiego rodu, odznaczały się niezwykłą urodą. Jednak w historii Ligii górę wziął wątek romansowy. Ligia zostaje w końcu uratowane (nie ginie jak znane męczennice chrześcijańskie). Sienkiewicz uratował swoją bohaterkę, wbrew tradycji hagiograficznej. Historia Winicjusza i Ligii skończyła się happy endem
I to by było na tyle. Beznadziejnie napisany ten wstęp. W sumie to nic ciekawego i konkretnego w nim nie ma. A buuu…
1