JAK UCZYĆ ETYKI ZAWODOWEJ NA STUDIACH PSYCHOLOGICZNYCH [ROZDZIAŁ IX]

WPROWADZENIE

Pomimo tego, że motywy studiowania psychologii są bardzo różne (wg Brzezińskiej 1994: poznawcze - dążenie do poznania mechanizmów „działania” człowieka; prospołeczne - dążenie do nabycia umiejętności pomagania innym; osobiste - dążenie do poznania siebie i swoich problemów; społeczne - uleganie presji otocznia, moda na psychologię), tak samo jak pomysły na późniejsze życie zawodowe absolwentów, kształcenie standardów etycznych na psychologii jest niezwykle ważne. Powinno to polegać na (Francis, 1999):

1. Przekazywaniu znajomości zasad kodeksu etycznego zawodu psychologa oraz znajomości zasad innych kodeksów narodowych i kodeksów zawodów pokrewnych;

2. Uwrażliwianiu studentów na sytuacje wymagające refleksji etycznej, wskazywaniu dylematów na jakie może być narażony psycholog;

3. Wskazaniu przesłanek i sposobów ułatwiających podejmowanie decyzji w sytuacji etycznego wyboru;

4. Programowaniu zabezpieczeń chroniących przed naruszeniem podstawowych standardów etycznych.

[na stronie 164, znajduje się przykład: „sylabus kursu etyki zawodowej”].

Podstawowymi pytaniami podczas rozwiązywania na zajęciach case study są (wg Francis):

• Czy to co robi psycholog jest etyczne i jak można wzmacniać pozytywne wzorce zachowania zawodowego;

• Czy to co robi psycholog jest nieetyczne i jak można poprawić takie zachowanie;

• Co psychologowie sądzą na temat tego, jak powinni się zachowywać, żeby przestrzegać standardów profesjonalnych i etycznych;

• Na czym polega proces rozumowania etycznego przy podejmowaniu decyzji w sytuacji dylematu.

Nauczanie etyki nie przyniesie oczekiwanych efektów, pod względem wykształcenia wrażliwości etycznej, jeśli będzie realizowane w ramach 30 godzinnego pojedynczego kursu czy w ramach kursu o charakterze wykładowym. Obligatoryjność przedmiotu „etyka” niesie także pewne zagrożenie, w postaci tego iż wykładowcy innych przedmiotów łatwo zrzucą obowiązek zwracania uwagi studentom na dylematy etyczne, na barki owego pojedynczego przedmiotu nazwanego „etyką”.

MIEJSCE ETYCZNYCH PROBLEMÓW W PROGRAMACH ZAJĘĆ PODSTAWOWYCH

1. Kształcenie etyczne za granicą

W systemie brytyjskim i amerykańskim kształcenie etyczne rozpoczyna się bardzo wcześnie, na pierwszych latach studiów, jednak jest ono skoncentrowane na problematyce etyki prowadzenia badań naukowych. Problemy etyki zawodowej podejmowane są dopiero na poziomie ponadpodstawowym - doktoranckim.

2. Kształcenie etyczne w Polsce

Ze względu na warunek ukończenia studiów na poziomie magisterskim aby pracować jako psycholog, program nauczania etyki należy u nas tak kształtować, aby absolwent dostrzegał potrzebę stosowania standardów etycznych oraz dalszego samodoskonalenia się w tej dziedzinie. Etyczne aspekty działań psychologa powinny zatem znaleźć się w programie od pierwszego roku poczynając, we wszystkich zajęciach (szczególnie do tego predestynowane wydają się być natomiast „psychologia ogólna”, „psychologia społeczna” - przy okazji np. eksperymentów Milgrama, „metodologia” - tu podczas nauki planowania badań własnych należy zwracać uwagę na absolutnie niezbędną ilość osób potrzebnych do eksperymentów, poszanowanie ich odczuć {stres} oraz czasu, który dla osób badanych jest wartością, odkłamanie procedury; „psychologia rozwojowa” - tutaj szczególnie należy wpajać powściągliwość oraz ostrożność prowadzenia badań z udziałem osób nieletnich: polski kodeks etyczny TYLKO 2 ARTYKUŁY na 50 ** poświęca pracy z osobami niepełnoletnimi). Osobny wykład czy seminarium z „etyki” powinien pełnić rolę podsumowującą poruszane wcześniej wątki.

** chociaż w standardach etycznych pominięto właściwie tematykę dzieci, to jednak istnieją dokładne zalecenia odnoszące się do badań naukowych w tej grupie: Stowarzyszenie Badań Rozwoju Dziecka (Society for Research in Child Development) opracowało Standardy Etyczne badań z udziałem dzieci - są ciągle aktualizowane.

NAUCZANIE UMIEJĘTNOŚCI PSYCHOLOGICZNYCH

Kwalifikacje absolwenta psychologii określone w Rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 2007 r. uwzględniają „wiedzę oraz umiejętności w zakresie metodologicznym, teoretycznym, etycznym i aplikacyjnym”. Umiejętności można kształtować 2 sposobami: przy pomocy zajęć warsztatowych oraz przy pomocy zajęć treningowych.

ZAJĘCIA WARSZTATOWE	ZAJĘCIA TRENINGOWE
Nastawione na kształcenie umiejętności zawodowych, np. prowadzenie wywiadu, obserwacji, badana konkretnymi metodami.	Nastawione na kształtowanie osobistych kompetencji uczestników
Materiał pracy: doświadczenie osobiste związane z wykonywanym podczas zajęć ćwiczeniem	Materiał pracy: życiowe doświadczenie studentów
Cel: odwoływanie się do odczuć podczas wykonywania zadań by wspomagać nabywanie praktycznych umiejętności.	Cel: okazja do wglądu w problemy własne, by wspomagać rozwój osobisty studentów także profilaktykę.

1. Zajęcia warsztatowe

• Zastępują tradycyjne „ćwiczenia”: stanowią aktywną formę uczenia się (indywidualną + grupową), wykorzystują procesy grupowe, wykorzystują dzielenie się doświadczeniem dotyczącym wykonywania poszczególnych zadań;

• Kontrakt - zawierany między dydaktykiem a studentami, ma tu szczególne znaczenie. Jest pełnią informacji o przebiegu procesu dydaktycznego, oferowanej wiedzy, umiejętnościach, oczekiwaniach prowadzącego oraz warunkach zaliczenia. Kontrakt taki wyraża się w sylabusie do zajęć (sylabus - merytoryczny i ETYCZNY obowiązek dydaktyka - wymóg ten sformułowano w standardzie etycznym 7.02 Kodeksu APA 2002).

[str 170: wymienione elementy odpowiednio skonstruowanego sylabusu]

Kontrakt zawierany jest też na początku zajęć. Polega on na przypomnieniu treści sylabusu, a także omówieniu innych ważnych reguł (poufności informacji jaki padną podczas zajęć, obowiązku dyskrecji, zasad słuchania i przekazywania informacji, dobrowolności udziału w niektórych ćwiczeniach). Aby podkreślić podmiotowe traktowanie studentów sylabus powinien zostać im wręczony osobiście przez prowadzącego. Zasadą jest także, że

• studenci NIE są proszeni o ujawnianie informacji osobistych podczas zajęć;

• ćwiczenia odwołujące się do osobistych przeżyć powinny odbywać się w formie odgrywania ról (student sam decyduje i nie określa na forum czy wkłada w postać fikcyjne informacje czy prawdziwe, zaczerpnięte ze swojego doświadczenia);

• Są wyraźnie strukturalizowane i prowadzone dyrektywnie

• Dostarczanie studentom indywidualnych doświadczeń stanowi okazję do modelowania pożądanych zachowań i postaw - niezbędne okazywanie życzliwości oraz poszanowania podmiotowości studenta.

[str. 171 - przykład nieprawidłowo przeprowadzonych warsztatów z kwestionariusza Eysencka EPQ-R]

2. Zajęcia treningowe

• Kształtują kompetencje osobiste, ważne dla profesjonalnej pracy, ale NIE SĄ TO ZAJĘCIA TERAPEUTYCZNE; Żadna forma terapii czy pomocy NIE może być realizowana podczas zajęć akademickich - ocenianie postępów studentów stoi w sprzeczności z akceptującą oraz pomocną rolą terapeuty.;

• Muszą mieć charakter fakultatywny - ze względu na to iż odwołują się do przekonań, nastawień oraz przeżyć uczestników; dobrowolność udziału może być podkreślana poprzez bardzo szczegółowy sylabus;

[str. 172 - przykład dotyczący problemu etycznego podczas zajęć treningowych - student będący niegdyś pacjentem wykładowcy wybiera jego zajęcia ze względu na pozytywną relację terapeutyczną w przeszłości]

[str. 173 - przykład zawartości podobnego sylabusu]

• Kontrakt - w tym przypadku procedura dwuetapowa:

• Spotkanie informacyjne co do zajęć - udział w nich nie zobowiązuje studenta do uczestnictwa w samym treningu. Służy omówieniu wszystkich przedstawionych w sylabusie treści, co stanowi podstawę dla świadomej ewentualnej zgody na dalszy udział..

• Właściwy kontrakt na pierwszych zajęciach treningowych - zasady poufności, otwartości, dobrowolności wypowiedzi itd.

• Powinny być prowadzone przez odpowiednio przygotowane osoby:

• Posiadające umiejętności radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, takimi jak poruszanie intymnych problemów wykraczających poza zajęcia dydaktyczne, wywieranie presji grupowej na uczestnikach i zmuszanie ich do szczerości, potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa osobom które nie chcą ujawniać osobistych doświadczeń (zalecenia dotyczące ochrony prywatności studentów zapisane jest w Kodeksie APA 2002 w standardzie 7.04: prowadzący nie wymaga ujawniania informacji osobistych, poza przypadkami:

• Kiedy wyraźna informacja że będzie to wymagane podczas zajęć znajduje się w sylabusie;

• Uzyskanie takich informacji jest niezbędne by uzyskać pomoc dla studenta, któremu osobiste problemy uniemożliwiają wykonywanie kompetentnie działań zawodowych lub powodują zagrożenie dla niego samego lub innych.

• prowadzące zajęcia treningowe nie powinny występować wobec studentów w podwójnych rolach: nie powinny prowadzić zajęć podlegających ogólnym regułom oceniania postępów studenta.

MODELOWANIE POSTAW

• Proces kształtowania postawy i wrażliwości etycznej to przede wszystkim oddziaływanie poprzez własny przykład dydaktyków. Zadania dydaktyków w tej materii to:

• Wskazywanie dylematów etycznych i uwrażliwianie na ich poszukiwanie (w każdym obszarze psychologii, by nie sugerować że istnieją takie jej obszary które są wolne od rozterek etycznych);

• Wspólne poszukiwanie rozwiązań dylematów etycznych (ćwiczenia, sytuacje, zadania domowe, case study);

• Niezalecanie zachowań nieetycznych (naruszenia etyczne studentów wynikają w dużej mierze z niewiedzy lub bagatelizowania prowadzących. Częste wykroczenia z tym związane: uzyskanie dobrowolnej zgody na udział w badaniu, udzielanie informacji zwrotnej, badanie krewnych lub znajomych, nieprawidłowe stosowanie testów - niezgodne z instrukcją). Część odpowiedzialności za naruszenia poczynione przez studenta spoczywa na prowadzącym.

• Etyczny stosunek do studentów - relacja bardzo przypominająca relację psycholog - klient, niesymetryczna. Stąd traktowanie podmiotowe, z szacunkiem jest modelowaniem właściwych postaw profesjonalnych w przyszłości.

Przykłady nieprawidłowych relacji student - opiekun pracy empirycznej (Rodney, Goodyear, Creg i Johnston 2003, na podstawie 114 przypadków):

• Niekompetencja - np. mała wiedza dot. statystyki i brak możliwości pomocy w tej dziedzinie;

• Nieadekwatna opieka - zbyt mało czasu poświęcanego studentowi, brak orientacji w tym co student tak naprawdę robi;

• Porzucanie opieki - np. wyjeżdżając - nie przekazywanie nikomu studentów pod opiekę;

• Wymuszanie wykonania pracy zgodnie z własnymi przekonaniami, postawami, systemem wartości (np. w aspekcie feministycznym);

• Wymuszanie uczestnictwa w prowadzonych przez siebie zajęciach lub we własnym projekcie badawczym, który w ogóle nie interesuje danego studenta;

• Konflikt ról - np. romans ze studentem / studentką;

• Zachęcanie do oszustwa - fałszowania danych lub pomijania niektórych;

• Prawa autorskie - plagiat (publikowanie pracy studenta pod własnym tylko nazwiskiem), brak uznania (nieuwzględnienie w publikacjach studentów którzy współpracowali przy projekcie), nienależne uznanie (dopisywanie swojego nazwiska do publikacji studentów tylko z tego powodu, że było się opiekunem pracy).

BONUS

ZASADY NAUCZANIA UMIEJĘTNOŚCI PRAKTYCZNYCH WYNIKAJĄCE Z ZAPISÓW KODEKSU ETYCZNO-ZAWODOWEGO PSYCHOLOGA (PTP, 1994)
ZAPIS KODEKSU	WSKAZANIA PRAKTYCZNE
Art. 44 Przygotowując studentów i absolwentów do praktycznego wykonywania zawodu, należy kłaść nacisk na jego aspekty etyczne , akcentując wartości etyczne zawodu. Psycholog wykorzystuje konkretne przykłady dla rozwijania wrażliwości etycznej przyszłych psychologów i ich umiejętności rozstrzygania dylematów moralnych towarzyszących wykonywaniu czynności zawodowych. Pokazuje i przybliża studentom wzorce etycznego postępowania w sprawach zawodowych.	Zajęcia warsztatowe - przekazywanie studentom bezpośrednio i pośrednio wzorców praktycznych. Przykładowo - organizując zajęcia z ogrywaniem roli i nadając postaci inne imię wskazuje się jak praktycznie chronić prywatność. Okazywana przez prowadzącego troska i uwaga dla aspektów organizacyjnych związanych z realizacją zapisanych w kodeksie wartości podkreśla, jak ważne są to sprawy w praktyce psychologicznej.
Art. 45 Psycholog jako nauczyciel (…) zdaje sobie sprawę, że jego postępowanie w stosunku do klientów czy podopiecznych kształtuje postawy zawodowe uczniów.
Art. 46 W zajęciach dydaktycznych podczas których prowadzone są demonstracje osób lub wytworów psycholog unika momentów o charakterze widowiskowo - sensacyjnym. Wszelkie demonstracje powinna charakteryzować dyskrecja i takt. Udział w demonstracji osób powinien być całkowicie dobrowolny, a uczestnicy powinni być chronienie przed wszystkimi skutkami ujemnymi. Jeżeli pojawi się ryzyko takich skutków, należy demonstrację przerwać.	Wskazania rozwiązań konkretnych problemów: a. Jawne, na początku zajęć uzyskiwanie zgody od gości na ich udział w zajęciach i konkretną ich formę (studenci uczą się jak uzyskiwać zgodę) b. Podkreślanie podmiotowości osoby uczestniczącej w zajęciach (gościa) poprzez zwracanie się w 2 osobie („zastanawiam się jak się teraz czujesz”). Ważne, by osoba - gość nie czuła się „przypadkiem” do omawiania.
Art. 47 Zajęcia o charakterze laboratoryjno- ćwiczeniowym dostarczające uczestnikom okazji do wglądu we własne problemy emocjonalne, mogą być prowadzone jedynie przez psychologów posiadających odpowiednie przeszkoleni. Psycholog prowadzący za tego rodzaju zajęcia odpowiada za ich bezpośrednie i odległe skutki dla uczestników.	Zajęcia warsztatowe powinny być prowadzone przez osoby z praktycznym (trenerskim) przygotowaniem do pracy z grupą. Zajęcia treningowe powinni prowadzić doświadczenia terapeuci grupowi. Studenci powinni obserwować stałą troskę prowadzącego o doraźne i odległe skutki wykonywanych przez nich ćwiczeń. Prowadzący powinien być także dostępny poza zajęciami, na konsultacjach. Zapisana odpowiedzialność psychologa może przyjmować także formy prawne, odpowiedzialności cywilnej egzekwowanej w sądzie.
Art. 50 Upowszechniając wiedzę psychologiczną psycholog dba o zgodność przekazywanych treści ze współczesnym stanem nauki, uwzględnia różnice między hipotezami i dobrze udokumentowanymi twierdzeniami i w sposób rzetelny przedstawia praktyczne możliwości psychologii. Szczególnie starannie psycholog przedstawia te treści, które są niezgodne z obiegową wiedzą psychologiczną lub podatne na różnorakie interpretacje.	W czasie ćwiczenia przez studentów różnych aspektów zadań psychologa prowadzący powinien podkreślać (werbalnie i modelując) różnice między profesjonalną rolą psychologa a potocznymi wyobrażeniami na jej temat. Prowadzący nie powinien zezwalać na udzielanie rad jako „pomocy psychologicznej” czy „głębinowe” interpretacje formułowane ad hoc itp.

---