Giovanni Sartori
Czym demokracja nie jest
Przeciwieństwa, sprzeczności i stopnie
Definiowanie to wykraczanie granic znaczenia danego pojęcia, a jednym z podstawowych rodzajów definiowania, jest definiowanie a contrario - w kontekście teorii demokracji, należy poza określeniem czym demokracja jest, wskazać także czym nie jest(co jest przeciwieństwem demokracji).
Można tu oceniać:
czy coś jest demokracja czy nie jest? - wyznacza się tu pewną klasyfikację, klasę podmiotu, na zasadzie alternatywy rozłącznej do nie-demokracji, poprzez wyodrębnienie różnić dotyczących rodzaju, a nie stopnia - podejście binarne (tak lub nie)
na ile coś jest demokracją? - pojawia się tu element wartościowania, orzekania o atrybutach danego systemu, - podejście ciągłe (mniej lub więcej)
Drugie podejście rodzi kilka podstawowych problemów:
należy wybrać porównywaną cechę, te zaś mogą być różnorodne,
poszczególne cechy są tak zróżnicowane, iż ich porównywanie da niekonsekwentne wyniki,
może one, przy zastosowaniu nieostrych terminów, pogłębić zamęt pojęciowy,
Nawet, po założeniu iż problemy te zostały rozwiązane, odnosząc tę klasyfikację do wszystkich badanych typów, pojawia się niebezpieczeństwo uznawania wszystkich różnic za stopniowalne - w konsekwencji, w związku z tym iż rzadko dana cecha w ogóle w danym systemie się nie pojawia(osiąga poziom zero), wszystkie systemu musiały by być klasyfikowane jako demokratyczne(lub antagonistyczne niedemokratyczne - alternatywa rozłączna) w mniejszym lub większym stopniu.
Stąd, obie oceny należy stosować łącznie w odpowiedniej kolejności - czy coś jest demokracją(wyodrębnienie klasy), następnie, w wyodrębnionym zbiorze(tudzież przypadku) w jakim zakresie jest demokracją
Tym samym ocena różnic między demokracjami, musi łączyć się z kwestią rozstrzygnięcia co jest demokracją, a co nie jest - w czym ma pomóc definicja a contrario.
Autorytaryzm, autorytet i władza
Jest wiele pojęć, które można by uznać za przeciwne pojęciu demokracji - dyktatura, tyrania, despotyzm, autokracja, absolutyzm, autorytaryzm, totalitaryzm - znaczenia te często, w biegu historii zmieniały znaczenie. Obecnie najczęściej jako terminy przeciwstawne uważa się autorytaryzm i totalitaryzm.
Termin autorytaryzm, pochodzi od słowa autorytet, które powszechnie ma pozytywne znaczenie. Samo słowo autorytet prawdopodobnie pochodzi od łac. augare(powiększać). Autor uważa że pojęcie autorytetu zostało w pewien sposób rozmyte wraz z niepoprawnym tłumaczeniem weberowskiego „Herrschaft” jako „autorytet”. Później termin ten został dodatkowo zniekształcony przez kolejnych badaczy.
W potocznym znaczeniu, autorytet to „władza która jest akceptowana, szanowana, uznawana i prawowita”, co łączy to pojęcie z „legitymizacją” oraz przywództwem - władza bez autorytetu jest albo władzą uciskającą, albo bezsilną. Tym samym autorytet staje się nieodłącznym elementem demokracji.
Termin autorytaryzm stworzyli faszyści, przypisują utworzonemu systemowi politycznemu „prawdziwy autorytet”. Pojawia się tu zbieżność terminologii. Aby wyodrębnić podwójne wykorzystanie „autorytetu”, autor posługuje się terminologią Eastona i wyróżnia autorytet autorytarny(niedemokratyczny) i autorytatywny(demokratyczny).
Innym podejściem pozwalającym odróżnić autorytet jako element demokracji i autorytaryzmu, to analiza relacji z wolnością:
autorytet uznający wolność - autorytet prawdziwy,
autorytet nie uznający wolności - autorytaryzm,
Na tej podstawie można by stwierdzić, że dany system jest tym bardziej autorytarny, im mniej opiera się na autorytecie(który uznaje wolność, i jest przez wolność uznawany) - w tym kontekście, autorytaryzm może być przeciwieństwem demokracji.
Państwo totalne, demokracja i absolutyzm
Totalitaryzm, to niepotrzebne uzupełnienie totalności, czyli czegoś co obejmuje wszystko.
Trzeba tu jednak zauważyć, iż przemiany społeczne, gospodarze, czy polityczne, wymuszają obecnie na państwie, zajęcie się kolejnymi kwestiami, co może sugerować iż współczesne systemy dążą ku „państwu totalnemu” - dotyczy to także demokracji. Dlatego nie należy utożsamiać „państwa totalnego” z totalitaryzmem.
Totalitaryzm to autorytarne lub/i absolutne posługiwanie się władzą - każdy totalitaryzm jest autorytarny i absolutystyczne, ale odwrotnie już nie. Aby wyraźnie wyodrębnić totalitaryzm, należy to pojęcie skonfrontować z innymi.
Absolutyzm można rozumieć jako:
władza, która nie napotyka sił równoważnych, wiąże się to tutaj z koncentracja władzy,
władza nieograniczona i niepodporządkowana prawu,
może być pojmowane jako przeciwieństwo absolutyzmu - jednak w innym ujęciu demokracja może być pojmowań jako odwrócony absolutyzm(oddanie władzy absolutnej w ręce ludu)
Totalitaryzmem
Pojęcie państwa totalitarnego ukuł Mussolini, nie należy go jednak odnosić do państwa faszystowskiego - a raczej głównie w odniesieniu do nazizmu i komunizmu. Wokół tego pojęcie powstało wiele kontrowersji:
czy należy odnosić je jedynie do XX wieku?
Wielu badaczy uważa iż forma ta pojawiła się już w starożytności(niektóre greckie poleis), pojawiał się wśród społeczeństw nieznających pisma, utożsamiana z monopolem naprawdę,
Fredrich w Totalitarianism, wyodrębnił 5 cech(później dodał 6) totalitaryzmu: oficjalna ideologia, jedna masowa partia kontrolowana przez oligarchię, monopol rządu na broń, rządowy monopol środkami masowego przekazu, terror policyjny oraz scentralizowane zarządzanie gospodarką - cechy te wskazują że jest to zjawisko wykształcone dopiero w XX wieku, cechy te jednak nie pozwalają określić cech fundamentalnych(tylko dla totalitaryzmu), oraz (6 cecha) ogranicza się je do komunizmu,
pojęcie to należy odrzucić,
Ponieważ jest nieaktualne, albo nadużywane przez propagandę, - jednak oba argumenty można wymierzyć w inne pojęcia typologiczne, co pozbawia je charakteru poznawczego.
Wg autora „totalitaryzm” można uchwycić tylko gdy:
przypiszemy je jedynie do nowego, współczesnego zjawiska - co łączy się z rozwoje technologicznym, pozwalającym na technologiczne uwarunkowanie totalności,
skupimy się na semantyce, powiązaniu z totalnością, - wskazanie na bezprecedensowe natężenie, presję propagandową i penetrację panowania politycznego; totalność jako uwięzienie społeczeństwa wewnątrz państwa,
Na jakiej podstawie miałoby istnieć takie koszarowe państwo?
jako skrajna forma despotyzmu w oparciu o skrajną formę strachu - terror - element tej jednak nie jest niezbędny w totalnie zindoktrynowanym społeczeństwie,
kłamstwo totalne - zakłamanie historii, wiedzy, itd.,
Trudno jest wyróżnić elementy konstytutywne totalitaryzmu.
Można tu posłużyć się totalitaryzmem, jako typem idealnym(biegunowym), gdzie będzie symbolizował koniec pewnego kontinuum(szczytowe formy cech reżimów autorytarnych) - w tej formie, tak jak w przypadku demokracji, można określić czy coś jest w mniejszym lub większym stopniu totalitaryzmem. Zabieg taki rodzi jednak nowe problemy - nie pozwala na skonstruowanie definicji i tworzy lukę złożoną z systemów, które nie można zakwalifikować ani jako totalitarne, ani jako demokratyczne(wypełnia się ją autorytaryzmem).
Problemy z klasyfikacją skłaniają część badaczy, do rezygnacji z pojęcia „totalitaryzmu”, na rzecz „autorytaryzmu”, jako kategorie zawierające wszystkie przypadki niedemokracji - nie zmienia to jednak faktu iż w ramach tego pojęcia występowały by formy wyraźnie się od siebie różniące, czyli termin „totalitaryzm” wiąż miałby wartość poznawczą.
Autor przychyla się jednak do ujęcia biegunowego, podejście takie jednak eliminuje totalitaryzm jako przeciwieństwo demokracji (jako alternatywy rozłącznej, w zbiorze wszystkich systemów politycznych) … przynajmniej tak to zrozumiałem …
Dyktatura i autokracja
Pojęcia tyranii i despotyzmu maja obecnie charakter jedynie historyczny. Nie istnieje obecnie także zadowalająca teorią dyktatury(termin ma niejasne znaczenie).
W konsekwencji autor uznaje, iż pojęciem najpełniej oddającym przeciwieństwo względem demokracji, jest autokracja.
Głównym kryterium klasyfikacyjnym będzie tutaj sposób kreowania władcy, dający pełną symetrię w dychotomii systemów politycznych.
Nie-autokracja łączy się więc z:
odrzuceniem władzy spersonalizowanej,
władza nie jest niczyją własnością,
nikt nie może obwołać się władcą i sprawować władzy we własnym imieniu,
przywódcy są wyznaczani w sposób wolny i transparentny,
Demokracja to system: w którym nikt nie może sam siebie wybrać, nikt nie może powierzyć sobie władzy rządzenia i, tym samym, nikt nie może przywłaszczyć sobie bezwarunkowej i nieograniczonej władzy - jest to definicja negatywna o ograniczonej mocy, ale każdy system nie spełniający tych warunków z definicji nie jest demokracją.
Co więcej definicja ta uzupełnia się z definicja demokracji jako poliarchii wyborczej oraz poliarchii selektywnej.