Dług publiczny: geneza, konsekwencje, formy finansowania.
Deficyt budżetowy - zjawisko wywołujące destabilizację gospodarczą, polegające na przewadze wydatków budżetu nad jego dochodami.
Gdy gospodarstwo domowe chce kupić nowy dom albo samochód, a nie zgromadziło wystarczających oszczędności, musi się zadłużyć. Bierze kredyt i kupuje dobra na raty. Podobnie jest z państwem - rząd może zdecydować się na to, by wydatki były większe niż dochody. Wtedy w budżecie pojawia się deficyt. Nagromadzona wielkość deficytów budżetowych z przeszłości to dług publiczny.
Dług publiczny rozumie się na ogół jako sumę nominalnych zobowiązań podmiotów zaliczonych do sektora finansów publicznych po wyeliminowaniu wzajemnych zobowiązań.
Podstawowe tytuły zobowiązań składających się na dług publiczny wynikają z:
wyemitowanych papierów wartościowych opiewających na wierzytelności pieniężne
zaciągniętych kredytów i pożyczek
przyjętych depozytów
wymagalnych zobowiązań form organizacyjnych sektora publicznego (szkoła ma do zapłacenia rachunek za prąd)
wymagalnych zobowiązań wynikających z ustawy i orzeczeń sądu, udzielonych poręczeń i gwarancji oraz innych tytułów.
Rodzaje długu publicznego
Ze względu na dobrowolność udzielania pożyczek wyróżnia się:
Dług publiczny dobrowolny - występuje, gdy istnieje dobrowolność decyzji podmiotów, które pożyczają władzom publicznym pieniądze,
Dług publiczny przymusowy - zaciągane przez władze publiczne pożyczki maja charakter przymusowy, dlatego w istocie mają charakter zbliżony do podatków.
Z uwagi na kryterium czasu rozróżnia się:
Dług krótkoterminowy (płynny) - zaciągany w sytuacji przejściowych trudności płatniczych władz publicznych w okresie roku fiskalnego lub dwóch-trzech lat,
Dług długoterminowy (fundowany) - powstaje z zaciągania pożyczek długoterminowych, z których finansuje się wydatki majątkowe, związane zwłaszcza z budową obiektów użyteczności publicznej.
Dla rozpoznania przyczyn i skutków zadłużenia publicznego istotny jest podział długu na:
Krajowy dług publiczny, (wewnętrzny)
Zagraniczny dług publiczny. (zewnętrzny)
Ze względu na strukturę władz publicznych wyróżnia się:
Dług centralny (państwowy) - zaciągany przez władze państwowe,
Dług lokalny (samorządowy) - zaciągany przez władze samorządowe.
“Przyczyny powstawania długu publicznego:
Uporczywie utrzymujący się deficyt budżetowy, przekształcający się w dług publiczny,
Okres wzmożonych wydatków publicznych, zwłaszcza wojen i kryzysów gospodarczych,
Realizowana doktryna ekonomiczna zakładająca świadome utrzymywanie deficytu budżetowego i długu publicznego jako narzędzi interwencjonizmu państwowego,
Osiąganie celów politycznych rządzących, którzy nie podnoszą podatków i nie decydują się na cięcia w wydatkach publicznych,
Wpadnięcie władz publicznych w pułapkę zadłużenia. „
Dług publiczny jest często wyrażany nie jako wielkość bezwzględna -
w miliardach złotych, ale jako odsetek produktu krajowego brutto.
Jeśli w budżecie jest deficyt - państwo musi wyemitować nowe obligacje i dług
wyrażony w miliardach złotych rośnie. Ale jako procent PKB rosnąć już nie musi - wystarczy, by produkt krajowy brutto zwiększał się szybciej niż wynosi deficyt. Wyrażanie wielkości długu publicznego w procentach PKB pozwala na ocenę, jak duży wysiłek państwo musiałoby ponieść, by szybko spłacić swoje długi.
Reguły na to, jak duży może być dług publiczny - nie ma. W niektórych krajach przekracza on 100% PKB.
Regułą przyjętą w krajach Unii Europejskiej jest to, że dług publiczny nie powinien przekraczać 60% PKB. To jedno z tzw. kryteriów z Maastricht, uprawniających do znalezienia się w strefie euro.
W Polsce w Konstytucji wprowadzono zapis, iż „nie wolno zaciągać pożyczek lub udzielać gwarancji i poręczeń finansowych, w następstwie których państwowy dług publiczny przekroczy 3/5 wartości rocznego produktu krajowego brutto.”
Jeśli przedsiębiorstwo nie jest w stanie spłacać swoich zobowiązań - bankrutuje. Gdyby gospodarstwo domowe nadmiernie się zadłużyła - straciłoby np. dom i samochód. Czy państwo może zbankrutować? Nie. Bankructwo wiązałoby się z tym, że
w zamian za niespłacane długi wierzyciele przejęliby jakąś część państwa. Czy to można sobie wyobrazić? Państwom zdarza się co najwyżej ogłosić niewypłacalność i przestać regularnie spłacać odsetki od wyemitowanych obligacji. Przed kilkoma laty tak właśnie postąpił rząd Argentyny. Wcześniej podobnie zachowała się Rosja. Na początku lat 80. kryzys niewypłacalności dotknął również Polskę. Co grozi państwu, które przestaje spłacać zobowiązania? Tylko tyle, że nikt nie zechce mu udzielić kolejnej pożyczki.
W konsekwencji rząd musiałby zrównać wydatki budżetu z dochodami. Wiążą się z tym także niepokoje społeczne.
Narastanie długu publicznego wymusza podjęcie decyzji, w jaki sposób dług ten finansować: podnosić podatki, pożyczać czy dokonywać cięć w wydatkach budżetowych.
Wśród sposobów finansowania deficytu budżetowego wyróżnia się najczęściej:
Emitowanie skarbowych papierów wartościowych nabywanych przez podmioty niebankowe, tzn. gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa niefinansowe i inwestorów instytucjonalnych,
Emitowanie skarbowych papierów wartościowych nabywanych przez banki komercyjne,
Korzystanie z kredytów banków komercyjnych,
Korzystanie z kredytów międzynarodowych instytucji finansowych,
Wpływy z prywatyzacji majątku państwowego,
Zaciąganie kredytu w banku centralnym bądź emitowanie papierów wartościowych nabywanych przez ten bank - najbardziej inflacjogenny, dlatego w wielu państwach, w tym również w Polsce, wprowadzono ustawowy zakaz finansowania deficytu budżetowego przez bank centralny.
Skarbowy papier wartościowy jest to papier wartościowy, w którym Skarb Państwa stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela takiego papieru i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia.
W Polsce występują trzy rodzaje Skarbowych Papierów Wartościowych:
- bony skarbowe (papier wartościowy oferowany na rynku krajowym z dyskontem, krótkoterminowy, z terminem wykupu do 364 dni)
- obligacje skarbowe (papier wartościowy oferowany do sprzedaży w kraju lub za granicą, oprocentowany w postaci odsetek, emitowane na okres 2-20 lat)
- obligacje oszczędnościowe (adresowane do osób fizycznych, mogą być nabywane przez stowarzyszenia, organizacje społeczne i zawodowe oraz fundacje; są ułatwione warunki ich nabywania)
Bibliografia:
http://www.nbp.pl/
H. Zadora - Finanse i Bankowość w Gospodarce Rynkowej, Gliwice 2004
B. Woźniak - Publiczny System Finansowy
J. Osiatyński - Finanse Publiczne Ekonomia i Polityka, Warszawa 2006
E. Malinowska, W.Misiąg - Finanse Publiczne w Polsce
A. Wiernik - Finanse Publiczne