1. Przyczyny jednoczenia się Europy
Po kataklizmie, jakim była dla naszego kontynentu ostatnia wojna światowa powstał wyjątkowo korzystny klimat dla powstania ponadpaństwowej struktury europejskiej. Zdecydowało o tym szereg czynników. Zbrodnie skrajnie nacjonalistycznej ideologii jaką był faszyzm osłabiły nacjonalizm w ogóle, stąd przeciwnikom integracji trudno było powoływać się na narodowe interesy. Kolejnym czynnikiem było zagrożenie militarne, ekonomiczne i ideologiczne dla państw Europy Zachodniej ze strony Związku Radzieckiego (należy pamiętać, że tuż po II Wojnie Światowej gospodarki krajów europejskich były bardzo zniszczone a komunizm z powodu zasług jakie miał dla pokonania hitlerowskich Niemiec był wówczas stosunkowo popularny). Z drugiej strony kraje europejskie pamiętały swoją niedawną jeszcze mocarstwową pozycję i nie chciały zostać jedynie protektoratem Stanów Zjednoczonych - stąd jedynie połączenie sił mogło dać potęgę porównywalną z tymi dwoma ówczesnymi mocarstwami. W państwach Europy Zachodniej, zwłaszcza we Francji i w Wielkiej Brytanii, żywe były nostalgie za czasami kolonialnymi, kiedy te państwa decydowały o losach świata. Natomiast utrata rynku zbytu w byłych koloniach zmusiła te państwa do poszukiwania innych rozwiązań mogących rozruszać ich gospodarkę. Pierwsze pomysły zjednoczenia państw europejskich narodziły się jeszcze w czasie wojny. Jako przykład można tu wskazać projekt federacji Polsko-Czechosłowackiej, który zrodził się w śród niezależnych rządów obu państw znajdujących się w Londynie, a którego zwolennikiem był generał Sikorski.
2. Początek jednoczenia się
Wielu polityków wspierało ideę utworzenia jakiejś formy europejskiej federacji czy rządu. Winston Churchill 19 września 1946 r. wygłosił na uniwersytecie w Zurychu mowę, w której wezwał do utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy, podobnych do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Wynikiem 5 maja 1949
powstała Rada Europy założona przez 10 państw (Belgię, Danię, Francję, Holandię, Irlandię, Luksemburg, Norwegię, Szwecję, Wielką Brytanię i Włochy). Rada Europy zwykle jest postrzegana jako organizacja, której zakres zainteresowań ogranicza się jedynie do sfery ochrony praw człowieka. I rzeczywiście ustanowienie systemu takiej ochrony opartego na Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (1950) można uznać za najbardziej imponujące osiągnięcie tej organizacji. Bezpośrednio z prawami człowieka powiązana jest polityka ochrony mniejszości narodowych, etnicznych, językowych, religijnych, kulturalnych, czy seksualnych; polityka językowa oraz ochrona praw migrantów: emigrantów, imigrantów, uchodźców i azylantów, czy ludów koczowniczych, jak Romowie (Cyganie) czy Lapończycy. Niemniej nie można zapominać, że Rada Europy prowadzi działania w wielu dziedzinach, w tym w niektórych nie powiązanych bezpośrednio z prawami człowieka. Można tu wymienić: sprawy społeczne i gospodarcze, ochronę zdrowia, edukację, kulturę, media, ochronę środowiska, sprawy młodzieży i sportu a wreszcie współpracę prawną. Do dzisiaj pod auspicjami Rady Europy zawarto blisko 200 umów międzynarodowych dotyczących wielu ważkich zagadnień z zakresu wyżej wymienionych dziedzin.
Na integrację krajów Europy nalegały również Stany Zjednoczone. Uznano, że jakaś forma ściślejszej współpracy może stanowić czynnik zapobiegający powstawaniu konfliktów na naszym kontynencie. Ważnym wkładem w odbudowę Europy był proklamowany 5 lipca 1945 roku plan Marschalla. Skierowany był do wszystkich państw europejskich - mogły z niego skorzystać również państwa Europy Środkowej. Niestety pod naciskiem ZSRR Polska i Czechosłowacja zostały zmuszone odrzucić amerykańską pomoc.
Narastający konflikt między dwoma blokami, stanowił również impuls do integracji zagrożonych przez komunizm demokratycznych krajów zachodniej Europy. W kwietniu 1947 roku zakończyła się konferencja moskiewska, na której nie doprowadzono do konsensusu w sprawie dalszego losu Niemiec. Podział na strefy okupacyjne stawał się granicą między dwoma wrogimi ustrojami. W 1947 roku utworzono również Kominform - międzynarodową konfederację partii komunistycznych. Nie ukrywano, że jej celem jest rozszerzenie zasięgu dyktatury proletariatu. Państwa, w których stacjonowała Armia Czerwona, skazane zostały na ustrój komunistyczny. Ostatnie wątpliwości w tym względzie rozwiał zamach praski z lutego 1948 roku, który zapewnił komunistom rządy w Czechosłowacji.
Narastające napięcie w stosunkach między Wschodem a Zachodem spowodowało konieczność zacieśniania współpracy militarnej. W 1948 roku kraje Zachodniej Europy - Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg i Wielka Brytania podpisały Pakt Brukselski (nazywany też Unią Zachodnioeuropejską), który był układem o kolektywnej obronie oraz o współpracy gospodarczej, społecznej i kulturalnej. W następnych latach do Paktu przystąpiły kolejne państwa. Wraz z utworzeniem NATO i Wspólnot Europejskich Pakt Brukselski stracił na znaczeniu. Zawarty na 50 lat wygasł w 1999 roku, a wspólna polityka bezpieczeństwa została włączona w obszar działania Unii Europejskiej. Unia Zachodnioeuropejska, choć utrzymała formalną niezależność, jest organizacją współpracującą z Unią Europejską.
Pakt Brukselski nie zapewniał pełnego bezpieczeństwa Europie Zachodniej - niezbędny był udział USA. W kwietniu 1949 roku w Waszyngtonie kraje Europy Zachodniej - Belgia, Dania, Francja, Holandia, Islandia, Wielka Brytania oraz USA i Kanada podpisały zbiorowy pakt bezpieczeństwa - Sojusz Północnoatlantycki (NATO). O zasadności powołania tego sojuszu przekonano się nadzwyczaj szybko. Podczas blokady Berlina Zachodniego w czerwcu 1949 roku, amerykańskie lotnictwo uratowało Berlin tworząc most powietrzny, którym dostarczano mieszkańcom żywność i opał. NATO jest organizacją współpracującą na forum międzynarodowym z Unią Europejską, choć skład obu organizacji nie pokrywa się.
3. Pełna integracja
Jednak główną ideę jednoczenia się europy rozwinął francuski polityk Jean Monnet (1888-1979), były wysoki urzędnik działającej w okresie międzywojennym Ligi Narodów. Świadomy niedoskonałości tej organizacji, wiedział, że po II wojnie światowej współpraca europejska powinna opierać się na strukturze organów nie podlegających władzy poszczególnych rządów. Zainspirowany tymi poglądami francuski minister spraw zagranicznych Robert Schuman ogłosił 9 maja 1950 roku deklarację, która stała się podstawą Planu Schumana, uchodzącego za oficjalny początek historii Wspólnot Europejskich.
Inicjatywy przedstawione w Planie Schumana spotkały się z pozytywnym przyjęciem sześciu rządów europejskich: Francji, Niemieckiej Republiki Federalnej, Belgii, Holandii, Luksemburga i Włoch. Stały się one podstawą wszczęcia negocjacji przez sześć wymienionych państw, które doprowadziły do podpisania, w dniu 18 kwietnia 1951 roku, Traktatu Paryskiego ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS). Traktat ten wszedł w życie 25 lipca 1952 roku.
Według Traktatu Paryskiego, do głównych zadań Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali należy racjonalizacja produkcji oraz dystrybucji w ramach wspólnego rynku węgla, stali i żelaza. Składający się z preambuły i 100 artykułów Traktat Paryski określił podstawowe zasady współpracy między państwami członkowskimi, które opierają się na czterech zakazach:
nakładania ceł eksportowych i importowych, opłat o podobnym charakterze lub ograniczeń ilościowych w obrocie węglem i stalą;
stosowania środków lub praktyk dyskryminujących niektórych producentów, nabywców lub konsumentów;
przyznawania subwencji lub innych form pomocy państwowej;
stosowania praktyk restrykcyjnych dotyczących podziału lub eksploatacji rynków.
Traktat ustanowił ponadpaństwową strukturę organizacyjną Wspólnoty. Jej organami odtąd były:
Wysoka Władza - organ egzekucyjny;
Specjalna Rada Ministrów - organ odpowiedzialny za harmonizację działań Wysokiej Władzy i rządów państw członkowskich;
Wspólne Zgromadzenie, w skład którego wchodziło 78 członków, sprawujących kontrolę polityczną Wspólnoty;
Ponieważ Traktat o EWWiS podpisano na 50 lat od momentu wejścia w życie, wygasł on w dniu 23 lipca 2002 roku. Wolą państw członkowskich jest nie przedłużanie czasu jego obowiązywania i włączenie treści tego aktu w ramy Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej. Rozpoczęty w ten sposób proces integracji nabierał z czasem rozpędu i rozmachu. Czasem zdarzały się również porażki, jednak od podpisania Traktatu EWWiS proces jednoczenia kontynentu postępuje zarówno poprzez obejmowanie coraz to nowych dziedzin jak i poprzez terytorialne zwiększanie zasięgu. Próby pogłębienia integracji. Przykład niezrealizowanych projektów integracyjnych stanowi Europejska Wspólnota Polityczna i Europejska Wspólnota Obronna. Pierwszy projekt miał doprowadzić do powstania pewnej struktury ponadnarodowej, opartej na konstytucji. Drugi miał na celu stworzenie europejskiej armii pod dowództwem europejskiego ministra obrony. Wynegocjowane układy stanowiły kompromis i nie prowadziły do tak dalekich skutków, ale mimo to spotkały się ze zdecydowanym sprzeciwem. Projekt układu o Europejskiej Wspólnocie Politycznej nie zdołał nawet przejść przez pertraktacje wśród ministrów państw EWWiS. Projekt układu o Europejskiej Wspólnocie Obronnej, choć został podpisany przez przedstawicieli państw EWWiS, został odrzucony przez francuskie Zgromadzenie Narodowe. Te wydarzenia przypominają, że nie każdy pomysł znajduje akceptację i zawsze konieczne jest poparcie obywateli państw członkowskich. Zwolennicy zjednoczenia kontynentu postanowili postawić na integracje gospodarczą, która ich zdaniem mogłaby wymusić także integrację na gruncie politycznym. Na konferencji w Messynie w czerwcu 1955 roku ministrowie spraw zagranicznych państw EWWiS postanowili o poszerzeniu dotychczasowego zakresu współpracy. Prace przekazano ekspertom z państw członkowskich. Po roku przygotowań przestawiono dwa traktaty, które podpisano w Rzymie 25 marca 1957 roku. Pierwszy powołał do życia Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG), a drugi Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (EWEA - Euratom).
Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą, liczący w wersji oryginalnej 248 artykułów, wyposażył Wspólnotę w osobowość prawną, umożliwiając jej podejmowanie działań zarówno w sferze prawa krajowego państw członkowskich, jak i na arenie międzynarodowej. Ponadto, w odróżnieniu od Traktatu Paryskiego mającego obowiązywać przez 50 lat, Traktat o EWG został zawarty na czas nieokreślony, co sprawia, że utworzenie Wspólnoty i przeniesienie na nią praw suwerennych jej członków jest nieodwołalne i nieograniczone czasowo.
Głównymi celami przyświecającymi sygnatariuszom Traktatu było:
popieranie harmonijnego rozwoju działalności gospodarczej całej Wspólnoty;
promowanie stałego rozwoju gospodarczego Wspólnoty i stabilizacji gospodarek państw członkowskich;
dążenie do systematycznego i szybkiego podnoszenia poziomu życia społeczeństw tych państw;
stopniowe zbliżanie polityk gospodarczych państw członkowskich w celu utworzenia wspólnego rynku.
Stworzenie wspólnego rynku dla wszystkich towarów i usług, nie zaś tylko dla wyselekcjonowanych sektorów gospodarki, stało się odtąd podstawowym zadaniem ekonomicznym i politycznym. Traktat o EWG postulował w tym celu potrzebę stopniowego znoszenia wszelkich barier i ograniczeń dotychczas dzielących rynki sześciu państw członkowskich, tak aby ostatecznie wprowadzić wspólną taryfę celną i ustanowić Unię Celną (co nastąpiło 1 lipca 1968 roku). Traktat o EWG wprowadził ponadto cztery podstawowe swobody mające za zadanie zwiększenie elastyczności funkcjonowania Wspólnoty. Były to:
swoboda przepływu towarów;
swoboda przepływu osób;
swoboda przepływu usług;
swoboda przepływu kapitału.
Traktat przewidywał realizację celów Wspólnoty przez, między innymi:
ustanowienie wspólnej polityki handlowej, Wspólnej Polityki Rolnej oraz wspólnej polityki transportowej;
wprowadzenie reżimu niezakłóconej konkurencji;
utworzenie Europejskiego Funduszu Społecznego;
powołanie Europejskiego Banku Inwestycyjnego.
Traktat ustanowił cztery instytucje Wspólnoty:
międzyrządową Radę Ministrów jako organ prawodawczy;
ponad narodową Komisję pełniącą funkcje wykonawcze;
międzyparlamentarne Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne będące organem deliberującym i w pewnym zakresie kontrolnym;
ponad narodowy Trybunał Sprawiedliwości.
Funkcje pomocnicze miały ponadto pełnić Komitet Gospodarczy i Społeczny (ECOSOC) oraz Trybunał Obrachunkowy.
Drugi z Traktatów Rzymskich ustanawiający EURATOM, w przeciwieństwie do Traktatu o EWG, regulował wyłącznie problematykę jednego specyficznego sektora - produkcji i eksploatacji energii atomowej. Traktat ten, liczący 225 artykułów, został zawarty na czas nieokreślony, zaś głównym jego zadaniem było zapewnienie szybkiego wzrostu przemysłu nuklearnego i tym samym ukształtowanie wspólnego rynku energii atomowej. Cel ten miał być wspierany przez rozwój badań, ujednolicenie norm bezpieczeństwa oraz ułatwianie inwestycji służących rozwojowi energetyki jądrowej we Wspólnocie. Traktat o EURATOMIE przewidział powołanie odrębnych struktur organizacyjnych, odzwierciedlających układ instytucjonalny zaproponowany przez Traktat o EWG.
Od chwili wejścia w życie Traktatów Rzymskich funkcjonowały równolegle trzy wzajemnie powiązane Wspólnoty: EWWiS, EWG i EURATOM. Utrzymywanie olbrzymiego aparatu administracyjnego, powielanego w strukturze i odrębnego dla każdej ze Wspólnot nie było właściwym rozwiązaniem, dlatego też, wraz z podpisaniem Traktatów Rzymskich, przeprowadzono fuzję niektórych instytucji Wspólnot, mianowicie Zgromadzeń Parlamentarnych i Trybunałów Sprawiedliwości. W konsekwencji pojawił się jednolity Parlament Europejski (ta nazwa obowiązywała od 1962 roku) i wspólny dla wszystkich trzech organizacji Trybunał Sprawiedliwości. Fuzja pozostałych instytucji nastąpiła w momencie podpisania Układu o Fuzji w dniu 8 kwietnia 1965 roku. Na mocy tego Traktatu utworzono jednolitą Radę Ministrów Wspólnot i jednolitą Komisję Europejską.
Unia Zachodnia- pierwsza europejska organizacja militarna utworzona w celu obrony państw członkowskich. Została utworzona głównie z obaw przed Niemcami. Dała w 1949 impuls do utworzenia Paktu Północnoatlantyckiego. W 1954 po przystąpieniu RFN i Włoch Unia Zachodnia przeistoczyła się w Unię Zachodnioeuropejską.
Plan Marshalla - pomocy gospodarczej Stanów Zjednoczonych dla Europy, mający służyć odbudowie gospodarek poszczególnych krajów po drugiej wojnie światowej; uchwalony przez Kongres w 1948 r. Z każdym z krajów, który zdecydował się przyjąć warunki programu, Stany Zjednoczone podpisywały dwustronne umowy. Plan Marshalla zaproponowano wszystkim państwom europejskim, łącznie z ZSRR i innym krajom Europy Środkowej i Wschodniej. Początkowo chęć przystąpienia do planu wyraziły m. in. Polska i Czechosłowacja, ale zależność od ZSRR i rosnąca wrogość władz radzieckich w stosunku do Zachodu zniweczyły te zamiary.
NATO- potocznie zwany Paktem Północnoatlantycki, organizacja polityczno-wojskowa powstała w wyniku podpisania 4 kwietnia 1949 roku Traktatu Północnoatlantyckiego przez 10 krajów europejskich: państw-członków Unii Zachodniej (Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Wielka Brytania) wraz z pięcioma dodatkowymi krajami (Dania, Islandia, Norwegia, Portugalia, Włochy) oraz USA i Kanadę. Początkowym celem istnienia organizacji, na mocy traktatu waszyngtońskiego, była obrona militarna przed atakiem ZSRR.
Rada Europy - międzyrządowa organizacja skupiająca prawie wszystkie państwa Europy, zajmująca się przede wszystkim ochroną praw człowieka, ochroną demokracji i współpracą państw członkowskich w dziedzinie kultury. Rada Europy zwykle jest postrzegana jako organizacja, której zakres zainteresowań ogranicza się jedynie do sfery ochrony praw człowieka. I rzeczywiście ustanowienie systemu takiej ochrony opartego na Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (1950) można uznać za najbardziej imponujące osiągnięcie tej organizacji
Zakres działania:
ochrona praw człowieka
ochrona mniejszości narodowych, etnicznych, językowych, religijnych, kulturalnych i seksualnych
polityka językowa
ochrona praw migrantów
sprawy społeczne i gospodarcze
ochrona zdrowia, edukacja, media, ochrona środowiska, sprawy młodzieży i sportu