Poetyka dzieła literackiego (20.04.12)
Zajęcia nr 10
Sytuacja liryczna
Podstawa struktury utworu lirycznego, układ elementów kompozycyjno-treściowych, który da się otworzyć przez analizę utworu, a niekiedy również z tytułu. Dla sytuacji lirycznej istotna jest rola podmiotu wypowiadającego i jego stosunek do świata przedstawionego, wprowadzenie bohatera, adresata itp.; istnieje w utworze elementów opisowych, narracyjnych lub zaczątków akcji itp. - gdyż decyduje to o formie poznawczej, jedynej lub dominującej w utworze. Zależnie od wymienionych wyznaczników mówi się o sytuacji wyznania lub przemówienia, o sytuacji dramatycznej, narracyjnej itp.
Najprościej rzecz ujmując:
Sytuacja liryczna jest jedną z głównych kategorii teoretycznych liryki określającą sytuację podmiotu lirycznego, jego relacje ze światem, status zewnętrzny. Typem sytuacji lirycznej jest wyznanie, które bywa elementem tworzącym gatunek liryczny.
Opracowanie tekstu „Sytuacja gatunków” [w:] „Przez znaki” Edwarda Balcerzana
Gatunek stanowi pierwszy znak „literackości” tekstu, tylko literatura artystyczna zna gatunki.
Autonomia jest przeżyciem „swoistości”, Przeżycie to narzuca gatunek będący granicą autonomiczności tekstu literackiego.
1819r. - moment przełomowy dla gatunków literackich, właśnie wtedy ich teoria uległa rozkładowi
Aby w liryce zaistniał system gatunków muszą być spełnione pewne warunki:
- powszechna komunikatywność
- czytelność (skonwencjalizowanie wypowiedzi)
Wiadomo, że aby można były zinterpretować małe struktury, należy zrozumieć duże. Niestety twórcy i krytycy nie potrafią opisać genetycznego systemu poezji. Wartościowaną ją według tego czy coś było oryginalne. Jeżeli było zbyt komunikatywne to stawało się nieoryginalne.
Krytycy jednocześnie głosili, że gatunki są nieistotne, a jednocześnie bardzo ważne. Z jednej strony były utożsamiane z rodzajami, uważano, że istnieje po prostu liryka, ale z drugiej strony utwory były opisywane i wartościowane za pomocą gatunków.
Gatunek literacki jest modelem sytuacji komunikacyjnej.
Gatunek nie powinien być rozpatrywany jedynie pod względem konstrukcji, ponieważ geneza gatunków pokazuje, że powstawały w odpowiednich warunkach przestrzennych i czasowych. Zabezpieczały stały sens pewnym typom wypowiedzi.
Dobrze pokazuje to przykład alby i sereny:
Ich cechą wspólną jest miejsce: są śpiewane pod balkonem panny
Są jednak zróżnicowane czasowo: albę śpiewa się rano dziękując ukochanej za miłość, natomiast serenę - wieczorem, prosząc o miłość.
Tekstu czasem nie rozumiemy werbalnie, ale właśnie poprzez sytuację komunikacyjną.
Sytuacja komunikacyjna staje się układem domyślnym, który autor i odbiorca muszą sobie przyswoić przy tworzeniu i odbieraniu tekstu literackiego.
Istnieją 3 warianty procesu narodzin gatunku literackiego:
- może wyłaniać się z jakiejś sytuacji komunikacyjnej i ją utrwalać
- może wyrastać ze sztuki słowa (może być już od dawna znany obyczajom, ale nie być jeszcze utrwalony w poezji)
- może projektować nową, dotychczas nieznaną sytuację komunikacyjną
Wiersz jako wypowiedź dwujęzyczna, jako że podlegająca rygorom gatunkowym składa się z:
- metajęzyka, odnoszącego się do odpowiedniej sytuacji komunikacyjnej
- znaków języka przedmiotowego, który odnosi się do przedstawianej rzeczywistości
Żaden autor nie może nie odnieść się do gatunków, czyli do sytuacji komunikacyjnej.
Istnieją 3 warianty stosunku autora do typologii gatunkowej:
- wariant klasycystyczny
~ przekonanie, że system gatunkowy jest zamknięty, gotowy i ukształtowany w epokach minionych; nie przybywa nowych sytuacji komunikacyjnych, a nowe rzeczy odkrywa się jedynie w problematyce tych sytuacji; można aktualizować te sytuacje
~ cechą wspólną rozwiązań gatunkowych jest personifikacja i jej wykładnik stylistyczny: apostrofa. Czytelnik musi utożsamić się z personifikowanym przedmiotem, np. ojczyzną
~ wariant ten nastawiony jest na przeszłość, afirmowanie wszelkich starych gatunków, bez własnego oceniania tych gatunków
~ stylizacja pozorna
- wariant postromantyczny
~ przekonanie, że system komunikacyjny wciąż się zmienia , jest otwarty, dynamiczny i stanowi coś w rodzaju potoku komunikacyjnego; jest nie do opanowania; wykształcają się pewne układy komunikacyjne, ale nie są trwałe
~ poeta powinien wykrywać zarysy modeli, ale również wprowadzać własne (nowe) i sprawdzać czy się przyjmą
~ twórczość poetycka powinna kształtować swoje znaczenia właśnie w tym systemie modeli komunikacyjnych, które wciąż się zmieniają
~ wielość aluzji literackich oraz ocenianie poszczególnych gatunków (aksjologia - wartościowanie); nie przyjmuje się biernie sytuacji komunikacyjnych i nie wchodzi się biernie w wyznaczone role; mimo tego, że pierwsze znaki tekstu budzą w czytelniku oczekiwanie na model klasyczny, później następuje załamanie
~ stare gatunki nawet jeśli są wypierane, to jednak istnieją w świadomości literackiej odbiorców
~ chęć poszerzenia repertuaru gatunków spowodowała nobilitacje gatunków niższych; poeta jest odkrywcą nowych form komunikacyjnych
~ usytuowanie słowa w świecie, wśród ludzi i rzeczy
~ nowa sytuacja słowa to nowy model komunikacyjny
- wariant awangardowy
~ przekonanie, że twórczość nie może się wywodzić z ukształtowanego już zasobu genologicznego, ani nie może wynikać z jakichkolwiek innych sytuacji komunikacyjnych; nowatorski wiersz rodzi się poza systemem gatunków, jest zawsze pojedynczy i nie do powielenia
~ postawa awangardowa wyklucza stylizację; akt twórczy ma być aktem kreacji języka i świata, słowem bez przeszłości literackiej, a pierwszego słowa nie ma na co stylizować
~ autor danego liryku nie powtarza gotowych wzorców gatunkowych
~ jego kreacja jest nie do powtórzenia - co jest niemożliwe do osiągnięcia przez autora, ponieważ twórca nie może zabronić innym naśladowania (jak miałby tego dokonać?)
~ aby osiągnąć cel zamierzony przez autora sytuacja komunikacyjna musi wynikać bezpośrednio ze słowa oraz z międzysłownych powiązań danego tekstu, dlatego istotne dla twórców awangardowych nie jest słowo samo, lecz międzysłowie, związek słów, aby każdy składnik tekstu mógł być niewymienny
Opracowanie tekstu z rozdziału V (podrozdziały: 3 i 4) [w:] „Poetyka stosowana” B. Chrząstowskiej i S. Wysłouch
3. Konstrukcje stylistyczne wypowiedzi lirycznej
LIRYKA WYZNANIA
Najbardziej typowa dla liryki jest sytuacja wyznania, a jej odpowiednikiem stylistycznym jest monolog liryczny w czystej postaci.
W sytuacji wyznania podmiot liryczny zawsze mówi o tym, co w momencie wypowiedzenia jest dla niego aktualne. Monolog liryczny zawsze dotyczy aktualnych stanów psychicznych „ja” lirycznego, toteż w liryce istnieje przede wszystkim czas teraźniejszy. Nawet jeżeli przedmiotem wypowiedzi są dawne przeżycia zostają one zaktualizowane w świadomości podmiotu.
Kształt monologu lirycznego zawsze zależy od podmiotu. Osobowy wzorzec podmiotu zostaje uformowany przez liryczny wzorzec epoki.
LIRYKA ZWROTU DO ADRESATA
Ukształtowane w formie monologu skierowane do określonej postaci utwory liryczne mają wspólną cechę. Występuje w nich „ty” liryczne - bezpośredni adresat wypowiedzi. Funkcja „ty” lirycznego może być różna.
W erotykach najczęściej pełni funkcję wyznacznika sytuacji lirycznej, konkretyzuje wyznanie, jednak w centrum wypowiedzi staje zawsze „ja” liryczne.
Natomiast np. w „Elegii o chłopcu polski” K. Baczyńskiego „ty” liryczne jest obecne na wszystkich poziomach organizacji języka (w formach gramatycznych, w składni, w słownictwie, w metaforyce, w strukturze rytmicznej): „oddzielili cię…”, „haftowali ci…” czy też: „ przemierzyłeś”, „wyszedłeś”, „padłeś”.
Taki typ utworu, w których na pierwszy plan wysuwa się nie podmiot, ale adresat, którego podmiot wysławia, przypisuje pewne mniemania albo chce na niego wpłynąć nazywany jest liryką apelu/liryką inwokacyjną. Wywodzi się ona z liryki klasycznej. Jest charakterystyczna dla poezji idei, poezji dydaktycznej, utworów będących manifestem lub wezwaniem.
Liryka zwrotu do adresata obejmuje monologi liryczne skierowane do „ty” lirycznego, które stanowią swoistą formę jawnego wyznania (liryka bezpośrednia), a także utwory, w których „ja” liryczne ustępuje w cień, nie ujawnia się bezpośrednio, a nacisk położony jest na „ty”. W tej grupie utworów obok liryki wyznań podmiotu, znajduje się liryka apelu, stanowiąca przejście od liryki bezpośredniej do pośredniej.
LIRYKA OPISOWA
Lirykę pośrednią nazywa się inaczej liryką przedstawiającą, ponieważ wypowiedź jest w większej mierze skierowana ku rzeczywistości otaczającej nadawcę. Mówi o kimś, kogo określa zaimkiem „on”. Podmiot wypowiada się poprzez określenie przedmiotu wypowiedzi, znajduje się w sytuacji obserwatora. Kształtuje monolog ujmując go w liryczną formę opisu, opowiadania, dialogu lub uogólnień pojęciowych.
Najwyraźniej wyodrębnioną odmiana poezji pośredniej (przedstawiającej) jest liryka opisowa. Opis liryczny nie istnieje samodzielnie, jest zawsze podporządkowany podmiotowi, wyraża jego stosunek do opisywanego zjawiska.
LIRYKA NARRACYJNA
Inaczej kształtuje się wypowiedź w sytuacji narracji, kiedy podmiot liryczny opowiada o czymś, co znajduje się poza podmiotem, co się zdarzyło. Mówimy wówczas o monologu lirycznym narracyjnym. Opowiadanie odnosi się w pełni do podmiotu, nie jest ważne samo w sobie.
W lirycznym monologu narracyjnym występują elementy typowe dla każdego opowiadania:
- bohater
- zdarzenie rozwijające się w określonym porządku.
Istotnym składnikiem świata przedstawionego jest czas (zwykle przeszły).
Monolog narracyjny rzadko bywa stosowany w czystej postaci zachowującej wszystkie wskazane wyżej komponenty narracji. Często przeplata się z innymi typami monologów lirycznych.
LIRYKA SYTUACYJNA
Występuje w wierszach, które budową przypominają małe scenki dramatyczne. W takich utworach sytuacja jest elementem świata przedstawionego, stanowi punkt wyjścia do przedstawienia zarysu fabuły.
Liryką sytuacyjną nazywamy utwory liryczne oparte na sytuacji dramatycznej. Na pierwszy plan wysuwa się w niej świat przedstawiony ukazany bezpośrednio jak w dramacie. Podmiot liryczny chowa się w cień, dopuszcza bohaterów do głosu, toteż dużą rolę gra w utworach tego typu rozmowa. Lirykę sytuacyjną określa się również jako monolog udramatyzowany.
OBRAZOWANIE
Obrazowaniem nazywamy sposób konstruowania obrazu poetyckiego.
Podstawowym wyróżnikiem liryki są obrazy poetyckie, poprzez które dokonuje się wyznanie podmiotu. Obrazem poetyckim nazywamy wizję świata odsłoniętą w utworze poprzez semantyczną warstwę języka. Obraz poetycki powstaje bezpośrednio przez słowo. Tworzywem literatury jest język, toteż obraz poetycki kształtuje się poprzez warstwę znaków językowych i ich znaczeń.
Obraz poetycki przedstawia subiektywną wizję świata, często różną od ogólnego doświadczenia. Prezentuje jakiś wycinek rzeczywistości zewnętrznej uzależniony od wewnętrznych przeżyć podmiotu mówiącego.
Każdy poeta, szkoła poetycka, a nawet cała epoka literacka może mieć właściwe sobie obrazowanie. Może ono być:
- realistyczne (zmierza do wiernego odwzorowania naszego świata)
- przekształcające (deformujące rzeczywistość)
- fantastyczne (poeta wprowadza nowe prawa rządzące światem przedstawionym, nie mające odpowiedników w świecie rzeczywistym)
4. Modele liryki
Można wyróżnić trzy koncepcje liryki:
- klasycystyczną
- romantyczną
- współczesną
Klasycystyczny model liryki
- ściśle określone reguły
- obowiązywały normy gatunku, którym był podporządkowany temat wypowiedzi, język i styl utworu
- wyrazistość podmiotu i pointy lirycznej
- konstrukcja: harmonijne powiązanie obrazu świata przedstawionego z bezpośrednim wyznaniem podmiotu - z pointą liryczną
- podmiot: niezindywidualizowany, wypowiedzi nieosobiste, dotyczące spraw ogolnych; mają charakter retoryczny, niekiedy brzmią jak sentencje
Model liryki romantycznej
- subiektywizm i emocjonalizm
- literatura jako wyraz osobowości autora, jego przeżyć i uczuć
- liryka: określenie i rodzaju i gatunku, miała być „mową uczuć”
- na pierwszym planie funkcja ekspresywna języka
- wiersz: wyraz indywidualności autora, nie mieścił się w normach gatunkowych
- słowo jako narzędzie wyrazu przeżyć poety
- język wyraża stany emocjonalne podmiotu (koncepcja liryki emocjonalnej, w której język stanowił formę ekspresji „ja” lirycznego; służył jako narzędzie wyrazu osobowości)
Współczesny model liryki
- „mowę uczuć” zastąpiła koncepcja poezji jako swoiście zorganizowanego języka
- akcentowanie odrębności języka poetyckiego w stosunku do prozy nie tylko poprzez formę wierszową, ale także przekształcenia semantyczne, składnią, słowotwórstwo, brzmienie języka
- zmiana hierarchii funkcji językowych (dominująca funkcja ekspresywna ustąpiła swej nadrzędnej roli funkcji poetyckiej)
- zasadniczym kryterium poetyckości stał się sam język