„Moralność prowadzi do zguby tego,
kto usiłuje skrupulatnie stosować jej nakazy w praktyce,
a zapewnia dobrobyt temu,
kto się nią umie posługiwać niczym maską”
Charles Fourier - francuski filozof i ekonomista z przełomu XVIII i XIX wieku.
Egzystencja każdego człowieka zależna jest od wielu czynników. Jednym
z nich jest moralność oraz wartości z niej wynikające. Wszyscy ludzie przestrzegają na co dzień podstawowego „rdzenia” zasad moralnych. Należy podkreślić, że współczesne społeczeństwa mają możliwość analizowania moralności ludzkiej, biorąc pod uwagę problem punktu widzenia,
z którego próbują ją charakteryzować. Konstruują własne konotacje moralności, dając możliwość swobodne i indywidualne jej odczytywanie.
Należy pamiętać, że problem moralności towarzyszył cywilizacji ludzkiej od momentu jej ukształtowania na Ziemi, bowiem człowiek od zawsze dążył do poznania przyczyn swoich zachowań, myśli, przedsięwzięć. Jako istota myśląca, obdarzona dużym potencjałem inteligencji, odróżniającą ją od świata zwierząt, człowiek pragnął ukierunkować swoją egzystencję w odniesieniu do świata norm oraz wartości moralnych. Według Immanuela Kanta „...każdy z nas nosi
w sobie prawo moralne; zasługuje przeto na szacunek, (...) gdyż istoty rozumne są wszystkie podmiotami prawa, wedle którego żadna z nich nie powinna nigdy traktować siebie samej czy którejkolwiek innej jak zwyczajne środki, lecz zawsze widzieć w sobie i innych cel sam w sobie.” (cyt. za:Julia 1996:240). W dalszych etapach ewoluowania cywilizacji ludzkiej, nastąpił zwrot w kierunku rozwoju moralnego człowieka.
1. SEMANTYKA POJĘCIA MORALNOŚCI
Moralność przynależy dziedzinie życia społecznego oraz duchowego. Obecna jest wszędzie. Jak konkluduje doktor Magdalena Środa ludzkość spotyka się z moralnością najczęściej pod postacią norm, zaleceń, rad moralnych. Istnieje w „...zachowaniach , w myślach, w naszych postawach wobec świata, w konfliktach, w stosunkach społecznych, w systemach wychowawczych, w książkach, w kazaniach, w politycznych przemówieniach,
w radach przyjaciół.”(1994:7). Dla Didier Julia moralność to „...nauka o dobru oraz zasadach ludzkiego postępowania”.(1996:238). Jest ona ważną częścią dociekań filozofii, a zwłaszcza jej dziedziny - etyki, czyli nauki o zasadach moralnych.
Czym jest więc moralność? Pod pojęciem tym rozumie się zazwyczaj „....zachowania, postawy lub motywacje odpowiadające uznawanym kryteriom dobra, słuszności i powinności.”(Środa 1994:7). Czesław Znamierowski uważa, że pojęcie „moralność” powinno odnosić się tylko do postaw, które społeczeństwo darzy moralnym uznaniem. Znamierowski posługuje się również terminem neutralnym „ethos”, które obejmuje „...łącznie postawę człowieka względem innych ludzi(...).”(1994:76). Natomiast Aniela Dylus odnosi słowo „moralność” do sposobu życia człowieka, które może być moralne lub niemoralne.
Wielu współczesnych filozofów, etyków oraz psychologów uważa, że moralność przynależna jest na trwałe dziedzinie życia społecznego. Jej poznanie oraz analiza uzależniona została od przyjętego punktu widzenia. Mając na uwadze dorobek historyczny i cywilizacyjny ludzkości, należy podkreślić, że moralność zmieniała się, przyjmując różne oblicza. W naukach historycznych obecna jest moralność starożytna, moralność chrześcijańska, moralność rycerska, moralność mieszczańska, moralność plebejska, moralność Oświecenia.
Niegdyś czyny człowieka podlegały surowym karom, usankcjonowane zazwyczaj w kodeksach wierzeń religijnych, przepisach prawnych państw.
Obecnie konstruuje się wiele konotacji moralności, która staje się pojęciem „nieuchwytnym”, trudnym do zdefiniowania. Podobnie konkluduje brytyjski psycholog David Fontana, który jednocześnie uważa, że problem moralności należy rozumieć w dwóch aspektach „...jeden z nich jest subiektywny (wewnętrzna obserwacja odnosząca się do własnego kodeksu postępowania),
a drugi obiektywny (postawy i zachowanie ogólnie nagradzane przez grupę kulturową).” (1998:257). Fontana przejął odczytywanie moralności w dwóch aspektach od filozofa niemieckiego Johanna Gottlieba Fichtego. Moralność
w ujęciu obiektywnym jest rzetelnie zbadana przez psychologów, filozofów oraz etyków, przede wszystkim odnosząc się do rozwoju moralnego człowieka
i jego zachowania. Pragnę nadmienić, iż rozwojem moralnym zajmę się szerzej
w drugiej części mojej pracy.
Trudne do zdefiniowania pojęcie moralności oraz różnorodna jej semantyka, wpływają na spór wokół terminu i na rozwój studiów nad moralnością. Należy wspomnieć, że historyczna refleksja nad moralnością pojawiła się w filozofii Platona i Arystotelesa.
Platon uważał, że zasady moralne narzucane są odgórnie, natomiast Arystoteles bronił teorii, według której jedyną przyczyną upadku państwa są niemoralne rządy władców - tyranów.
W epoce nowożytnej refleksję nad moralnością rozwinął włoski myśliciel polityczny i filozoficzny, Niccolo Machiavelli, powiązując świat polityki
z moralnością obywateli. Natomiast angielski filozof Thomas Hobbes uważał, że prawa natury są tożsame z prawami moralnymi, a sama moralność reguluje życie społeczne i neutralizuje wszelkie konflikty. Monteskiusz jako przedstawiciel epoki Oświecenia, wysuwał wniosek o istnieniu moralności zdeterminowanej wieloma czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi. W wieku XIX Karol Marks traktował moralność jako część świadomości społecznej, uwarunkowanej klasowym podziałem. Natomiast Karol Darwin dokonał próby połączenia moralności z teorią ewolucji.
W wieku XIX rozwinęła się socjologia moralności, uwarunkowana powstaniem socjologii jako nauki społecznej. Podwaliny teoretyczne i empiryczne socjologii położył francuski filozof Emile Durkheim. Durkheim traktował moralność jako fakt społeczny, ze względu na jej trwałą obecność w systemie życia społecznego. Na moralność składają się reguły obowiązujące w konkretnej grupie społecznej, które stanowią rodzaj wytworu zbiorowości ludzkiej. Dlatego różne społeczeństwa mają różną moralność. Emile Durkheim uważa, że reguły moralne są narzucane odgórnie każdej jednostce ludzkiej w trakcie jej socjalizacji. Przyjmują wtedy charakter „rozproszonych sankcji”, zwykle funkcjonując pod postacią karzącego potępienia.
Kolejni filozofowie m.in. Lucien Levy - Bruhl, Marcel Mauss, Paul Fauconnet, Marcel Granet, Albert Bayet, Leonard T. Hobhouse i Edward Westermarck prowadzili badania na moralnością w odniesieniu do socjologii.
Ważne znaczenie naukowe miały prace ekonomisty i socjologa niemieckiego Maxa Webera. Weber starał się wyjaśnić powstanie kapitalizmu, uwzględniając wpływ obecnego w Niemczech i w państwach zachodnich protestantyzmu oraz wynikającego z niego systemu moralnego.
Najbardziej ożywiony dyskurs naukowo - badawczy nad problemem moralności pojawił się w wieku XX. Trwa on również do dnia dzisiejszego.
Badania nad moralnością, zapoczątkowane we Francji, Wielkiej Brytanii
i Niemczech, zainteresowały także naukowców polskich. Przedmiotami badań nad moralnością stały się:
normy moralne - jest to jedna z najprostszych form roszczeń moralnych, regulująca postępowanie ludzi za pośrednictwem systemu nakazów oraz zakazów.
oceny - będąca zachowaniem wyrażającym aprobatę lub dezaprobatę
w odniesieniu do określonego zjawiska lub stanu rzeczy.
wzory zachowania - wyobrażenia określonych, pożądanych oraz oczekiwanych przez społeczeństwo zachowań, bądź nagannych, niedopuszczalnych przez ludzi.
wartości moralne - wartością naczelną jest cnota (może być nabyta lub wrodzona). Jest skłonnością do czynienia dobra.
świadomość moralna - to zdolność wyrażania sądów wartościujących
o czynach ludzkich, może być także bezpośrednim odczuciem dobra i zła.
system moralny - będący zbiorem norm moralnych, uznawanych przez określoną ludzką zbiorowość.
system etyczny - jest to zbiór norm stanowiący zamkniętą oraz spójną całość, przyjmując zwykle postać doktryny.
etyka - nauka o zasadach moralnych.
Podczas prowadzonych badań nad moralnością, pojawiły się trudności. Dlatego też zrodziła się konieczność przestrzegania zasad obiektywizmu oraz stosowania sądów, które nie wartościują semantykę moralności. Według Marii Ossowskiej „...zbudowanie analitycznej, a jednocześnie precyzyjnej definicji pojęcia „moralność” jest w ogóle niemożliwe ze względu na to, że różni ludzie,
w tym różni badacze, łączą z tym pojęciem nieidentyczne skojarzenia.” (1999:276). Ossowska często posługiwała się przykładem tzw. „nabiału” wobec określenia moralności, jako zjawiska złożonego z rozmaitych elementów, które łączy konwencja mająca swe źródło w codziennej praktyce życiowej.
Natomiast Ilja Lazari - Pawłowska przyjmowała stanowisko, w którym dopuszczała możliwość zbudowania jednej definicji moralności tylko
w konkretnych przedsięwzięciach badawczych (zob. szerz.: Kiciński 1999:276-277).
Obecne trudności związane z precyzyjnym określeniem definicji moralności sprawiają, że filozofowie, etycy, socjolodzy odwołują się w swej pracy teoretyczno - badawczej do intuicji potocznych, by zwykle uchwycić istotę zjawiska moralności.
Warto wspomnieć, że istnieją w filozofii różne koncepcje pojęcia moralności. Oto najważniejsze z nich:
moralność dobra - uznająca szczęście jako ostateczny cel człowieka. Ten gatunek moralności rozwinął się w starożytności, pojawiając się w filozofii hedonistycznej (szczęście fizyczne), stoickiej (szczęście wynika z umiaru, praktykowania dobra, ze sprawiedliwego działania),epikurejskiej (szczęście wynika z praktykowania dobra).
moralność obowiązku - postrzegająca cnotę jako najwyższy cel człowieka. Ta kategoria moralności pojawiła się w rozmyślaniach filozoficznych Immanuela Kanta, Adama Smitha. Według Kanta czyn moralny, to taki, którego dokonujemy z poczucia obowiązku. Natomiast pogląd Smitha wyraża się w tzw. moralności uczuć, z której wynika, że dobry czyn wzbudza sympatię. Moralność obowiązku odnosi się również do moralności inspiracji. Zgodnie z nią czyn dobry to taki, który ma wpływ na charakter oraz skłonności ludzkiej natury. Wartość moralną mają tylko obowiązki, które wzbudzają entuzjazm. Tą koncepcję filozoficzną wyrażali Fichte i Bergson.
moralność otwarta - kategoria moralności w ujęciu filozofii Sokratesa, Jana Jakuba Rousseau oraz w nauczaniu Chrystusa. Jej przedstawicielem był francuski filozof z przełomu XIX i XX wieku Henri Bergson. Według Bergsona tylko szczególne jednostki posiadają ten rodzaj moralności. Charakteryzują się zazwyczaj charyzmą i ogólnospołecznym poszanowaniem. Ich moralność jest „otwarta” na uniwersalne wartości.
moralność niewolników - pojawia się w filozofii Nietzschego na oznaczenie moralności ewangelicznej, gloryfikującej pokorę. Stanowiła ona przeciwieństwo wobec moralności panów.
moralność polityczna - stanowiąca ogół norm oraz wzorów funkcjonowania polityki, na podstawie kryterium dobra i zła. Po raz pierwszy kryterium moralności politycznej pojawiło się w dziele „Książę” Machiavellego.
Heliodor Muszyński oraz Maria Ossowska wyróżniają również inne kategorie moralności, nazywając je „nurtami w moralności”. Każdy badacz musi przyjąć, co należy do moralności a co nie. Według Muszyńskiego i Ossowskiej pojęcie moralności rozszerza się na nurty:
felicytologiczny - kładący nacisk na indywidualne osiąganie harmonii wewnętrznej, skoncentrowany na celu osiągnięcia osobistego szczęścia.
perfekcjonistyczny - uznający za najwyższą zasadę moralną człowieka, dążenie do urzeczywistnienia założonego wcześniej ideału.
posłuszeństwa - uważający, że człowiek powinien podporządkować się woli osoby, której społeczeństwo przyznaje rangę najwyższego autorytetu moralnego.
społeczny - pojęciu moralności człowiek nadaje taki sens, który sprowadza się do systemu norm postępowania wobec innych ludzi. Koncepcja moralności nurtu społecznego wprowadza normy moralne
w postaci nakazów oraz zakazów. Mogą coś polecać lub zabraniać. Odnoszą się one do kategorii czynów nakazu: „Szanuj zieleń !” oraz zakazu: „Nie deptaj trawników !”. Następstwa wspomnianych czynów są odmienne, choć w logicznym założeniu są wobec siebie tożsame. Zakaz sankcjonuje czyny negatywne, natomiast nakaz wykształca u człowieka postawę aktywną. Według Muszyńskiego „...u podłoża normy sformułowanej negatywnie tkwi założenie, że ten, kto nie dopuszcza się czynów złych, postępuje dobrze(...)”, natomiast ten „...kto nie przejawia czynów dobrych, postępuje źle.” (1983:25).
Biorąc pod uwagę pozytywny oraz negatywny charakter norm moralnych
w odniesieniu do nurtu społecznego, należy podkreślić ich ważny wpływ na rozwój moralny człowieka, kształtowanego w świecie nakazów i zakazów.
Badania oraz studia nad moralnością, jako zjawiskiem społecznym, posiadającym ważny aspekt kulturalny i cywilizacyjny, obejmują szeroki zakres problemów. Należy podkreślić, że moralność kształtuje człowieka
i społeczeństwo, a przede wszystkim wpływa na ich rozwój.
W drugiej części mojej pracy poruszę szerzej złożoną problematykę rozwoju moralnego człowieka, uwzględniając najbardziej znaczące cechy.
„Postępuj tylko wedle takiej maksymy,
co do której możesz zarazem chcieć,
żeby stała się powszechnym prawem.”
Immanuel Kant - osiemnastowieczny filozof niemiecki
2. ROZWÓJ MORALNY CZŁOWIEKA
Rozwój człowieka to proces długotrwały, oparty na następujących po sobie systematycznych zmianach. Podstawowym celem rozwoju jest osiąganie wyższego poziomu dojrzałości, uwzględniając wszystkie czynniki zewnętrzne
i wewnętrzne.
Aby dokonać głębszej analizy rozwoju człowieka, należy uwzględnić przede wszystkim standardy rozwojowe oraz ustalić, co rozumie się przez to pojęcie. Heliodor Muszyński uważa, że przez dysponowanie konkretnymi standardami rozwojowymi, można stwierdzić, czy dany rozwój przebiega prawidłowo, czy też nie. (zob. szerz.: Muszyński 1983 : 9).
W badaniach empiryczno - teoretycznych nad rozwojem człowieka nie można uniknąć subiektywizmu, ponieważ jest on uzależniony od oddziaływania norm społecznych, które mogą ulegać zmianom. Określają one zwykle cechy, które powinny kształtować jednostkę ludzką. Standardy rozwojowe ulegają przemianie, pod wpływem wspomnianych powyżej norm społecznych oraz indywidualnych osiągnięć człowieka.
Jak wiadomo egzystencja jednostki ludzkiej jest uzależniona od zmieniającej się wokół niej rzeczywistości społecznej, w której funkcjonują różne wzorce moralności, powszechnie uznane jako normy społeczne.
Ta sytuacja ma również istotny wpływ na zmieniające się standardy rozwoju moralnego człowieka.
Czym jest więc rozwój moralny człowieka? Przez pojęcie rozwoju moralnego rozumie się stopniowe, systematyczne „...wrastanie jednostki w tę dziedzinę społecznej rzeczywistości, którą nazywamy moralnością.” (1983:10). Aby dokonać szerszej analizy rozwoju moralnego, należy poznać również problem zjawiska moralności. Semantykę pojęcia moralności omówiono w rozdziale pierwszym.
W analizie rozwoju moralnego jednostki ludzkiej uwzględnia się zawsze zmiany, a przede wszystkim zmiany związane z wiekiem. Człowiek rozwija się wtedy, gdy obserwuje się w miarę upływu czasu zmiany o charakterze progresywnym.
Według Marii Przetacznikowej oraz Heliodora Muszyńskiego w rozwoju istnieją pewnego rodzaju stadia, które decydują o porządku przemian. Stadia są to zjawiska, które pojawiają się w rozwoju w tej samej kolejności i zostały przyporządkowane konkretnemu etapowi życia jednostki. Dzięki nim analitycy rozwoju moralnego mogą ocenić, czy przebiega on prawidłowo oraz czy nie jest opóźniony. Uwzględniając istnienie zjawisk, zwane stadiami rozwojowymi, można stwierdzić, iż mamy do czynienia z rozwojem człowieka
w aspekcie obiektywnym.
Charakteryzując rozwój moralny, należy uwzględnić także cechy, które go wyznaczają, czyli swoistość i odrębność. Swoistość wskazuje nam, że rozwój polega na biernym przyswajaniu norm oraz wzorów zachowania moralnego innych ludzi i na przyswajaniu czynnym, czyli praktykowaniu norm i wzorów zachowań obecnych w środowisku rodzinnym.
Analizując rozwój moralny człowieka w aspekcie wieku i doświadczenia życiowego, powinno uwzględnić się również sytuację, w której osoba osiągnęła stadium dojrzałości, a rozwój moralny uległ zatrzymaniu. Muszyński, uważa, że w przypadku nie osiągnięcia standardu rozwojowego przez człowieka, który powoduje zakłócenia oraz opóźnienia rozwoju moralnego, nie wymaga się podejmowania specjalistycznych działań wychowawczych oraz opiekuńczych.
Podczas charakterystyki zjawiska rozwoju moralnego, pojawia się również problem jego związku z innymi dziedzinami rozwoju człowieka. Wyniki najnowszych badań nad korelacją rozwoju moralnego z rozwojem intelektualnym, inteligencją, uspołecznieniem, wiedzą, umiejętnościami, dowiodły, że rozwój moralny jako ważna dziedzina osobowości jest względnie niezależny od innych dziedzin.
Rozwój moralny człowieka ma szczególny wpływ na jednostkę ludzką, ponieważ obejmuje sferę uczuć, motywacji, wiedzy oraz umiejętności. Powszechnie wiadomo, że rozwój intelektualny nie świadczy o osiągnięciu odpowiedniego stadium rozwoju moralnego. Jedną z wielu cech rozwoju moralnego jest poddawanie go kontroli rodziców, nauczycieli oraz wychowawców dorastającego człowieka. Jak konkluduje David Fontana „...zadanie nauczyciela we wspomaganiu rozwoju moralnego dzieci jest zadaniem bardzo delikatnym.” (1998:264). Nauczyciel podejmując interakcję z uczniem ma dużą możliwość kształtowania jego moralności, wzmacniania moralnego zachowania swoich podopiecznych. Należy pamiętać, iż dziecko rozwijając własną sferę moralności, obserwuje postawę nauczyciela, dlatego nie jest ona obojętna w prawidłowym rozwoju moralnym młodego człowieka.
Często w praktyce spotyka się sytuację, w której jednostki pozostają na poziomie egoizmu w zakresie rozwoju moralnego. Zwykle osoby te nie ponoszą ujemnych sankcji ze strony społeczeństwa. U większości ludzi rozwój moralny przebiega zgodnie z pewną regularnością, pojawiania się poziomów rozwojowych. Naukowcy badając to zjawisko, doszli do wspólnego wniosku, iż w rozwoju moralnym człowieka obecne są stadia, fazy oraz wyznaczniki rozwojowe.
Badacze analizujący rozwój moralny stwierdzili, że posiada on kierunek, zmierzający ku ostatecznemu stanowi rzeczy (zob. szerz.: Muszyński 1983 :42). Nadali mu postać linii ciągłej, na której znalazłyby się wszystkie poziomy rozwojowe, począwszy od najniższego, po coraz wyższe. Okazało się jednak, iż popełniono błąd, ponieważ człowiek kształtuje swą moralność pod wpływem moralności grup społecznych, w których przebywa, utożsamiając się z proponowanymi wzorcami moralnymi.
Po raz pierwszy szersze badania nad tym zjawiskiem przeprowadził Jean Piaget, psycholog i pedagog szwajcarski. Jako jeden z pierwszych animatorów nowego kierunku w psychologii - psychologii dziecka, obalił funkcjonujący powszechnie stereotyp, określający dziecko jako „miniaturkę człowieka dorosłego”. Podkreślił różnicę pomiędzy światem dziecka a światem dorosłego. Piaget zauważył, że dla małych dzieci normy osób dorosłych są czymś sztywnym, zewnętrznym, którym małoletni podporządkowuje się w sposób jednostronny. Dopiero dorastające dziecko rozwija świadomość, pozwalająca traktować go jako równorzędnego w prawach i obowiązkach członka rodziny lub grupy szkolnej. Jako człowiek dorosły, normy moralne odnosi do siebie, niezależnie od opinii grupy społecznej.
Piaget stworzył po raz pierwszy stadium rozwoju moralnego człowieka, składające się z następujących etapów:
I STADIUM ANOMII MORALNEJ - stanowiące punkt początkowy rozwoju moralnego dziecka, obejmuje wiek niemowlęcy i poniemowlęcy.
II STADIUM HETERONOMII MORALNEJ - obecne w końcowej fazie wieku poniemowlęcego, trwające do 9 roku życia.
III STADIUM SOCJONOMII MORALNEJ - obejmuje lata wieku szkolnego tj. od 9 do 13 roku życia.
IV STADIUM AUTONOMII MORALNEJ - przypada na wiek dorastania oraz początek wieku młodzieńczego, trwając do 21 roku życia.
Przedstawione powyżej cztery stadia rozwoju moralnego według Piageta, pokrywają się z fazami rozwojowymi. Poniżej przedstawiono kierunek i przebieg rozwoju moralnego, porównującego stadia i fazy rozwoju moralnego.
Fazy rozwoju moralnego pozwalają oddać szczegółowy opis procesu przemian, jakie zachodzą w życiu oraz w psychice człowieka, biorąc pod uwagę wpływ norm moralnych, pochodzących ze środowiska lokalnego. W tym przypadku rozwój moralny człowieka ukierunkowany jest do moralnego postępowania.
Początek rozwoju moralnego człowieka stanowi faza a m o r a l i z m u, określana jest jako faza przedmoralna. Posiada charakter braku przez dziecko motywacji moralnych.
Kolejna faza e g o c e n t r y z m u określana jest przez badaczy jako pierwsza. Wskazuje ona na niezdolność rozumienia przez małe dziecko stanów psychicznych dorosłych, dlatego też skupia się ono na osobistych uczuciach. W fazie tej dziecko postępuje moralnie, biorąc pod uwagę tylko korzyść osobistą. Dorośli próbują narzucić mu swoją moralność, która jest dla niego obca. Dziecko jest zorientowane na posłuszeństwo oraz karę, ponieważ podporządkowuje się dorosłym, choć nie posiada jeszcze poczucia winy.
Faza k o n f o r m i z m u jest bliska fazie poprzedniej. Dziecko staje się wrażliwe na swoje zachowanie. Pojawia się po raz pierwszy pojmowanie odpowiedzialności za swoje postępowanie.
K o n w e n c j o n a l i z m m o r a l n y jako następna faza rozwoju moralnego jednostki, charakteryzuje się dążeniem do moralnego postępowania, zgodnego
z normami moralnymi. Dziecko potrafi uświadomić sobie konsekwencje swoich czynów. Kształtuje swoją wrażliwość moralną. Jednostka ludzka dąży do zaakceptowania jej przez grupę społeczną, w której przebywa. W fazie tej zachodzi ważny etap procesu socjalizacji młodego człowieka. W moralności jednostki pojawia się po raz pierwszy kategoria obowiązku, wstydu, honoru, czynów ważnych oraz niskich.
W fazie p r y n c y p i a l i z m u człowiek wykształca szacunek do norm moralnych. Jest to skutek uznania za własne, przyjętych ze środowiska zewnętrznego norm moralnych. Pozostaje im wierny i usatysfakcjonowany z ich przestrzegania, a przekroczenie norm naraża go na sankcje. W fazie tej spotyka się po raz pierwszy refleksje moralne, przeżycia, dylematy moralne odnoszące się do postępowania człowieka, które są indywidualnie rozpatrywane w sumieniu.
R a c j o n a l i z m m o r a l n y wykształca u człowieka uzewnętrznienie przestrzegania norm oraz jego skutki. W swoich dążeniach pragnie wywołać następstwa najbardziej pożądane, nawet przy sytuacji przekroczenia norm. Faza ta często określana jest jako relatywizm moralny, pojawia się często w sądach moralnych.
Faza i d e a l i z m u zamyka etap rozwoju moralnego człowieka. Jest to najwyższy poziom rozwoju, w którym istota ludzka posiada własny, rozwinięty system moralny. Zna swoje cele, które umożliwiają jej działania, urzeczywistniające wyobrażenia moralne.
W literaturze psychologicznej można spotkać także inne kryterium podziału na sześć faz rozwoju moralnego według Kohlberga. Przedstawiają się one następująco:
Orientacja na karę i posłuszeństwo - rozwija się pomiędzy 2 a 7 rokiem życia.
Indywidualizm, cel instrumentalny i wymiana - dziecko uwzględnia tylko swoją korzyść.
Moralność konwencjonalana - pomiędzy 7 a 11 rokiem życia.
Wzajemne oczekiwania interpersonalne, relacje i zgodność interpersonalna - dziecko próbuje sprostać oczekiwaniom dorosłych.
System społeczny i sumienie (prawo i porządek) - dziecko pragnie podtrzymać istniejący porządek społeczny oraz stać się jego uczestnikiem.
Moralność postkonwencjonalna (Stadium operacji formalnych u Piageta). Trwa od 12 roku życia.
Kontrakt społeczny - wrasta poczucie uczciwości, obowiązku i legalności.
Uniwersalne zasady etyczne - idee moralne stają się najważniejsze. Człowiek wyposażony jest w pełny „kręgosłup” zasad moralnych.
Prawidłowy rozwój moralny determinowany jest także przez wpływ czynników, które można określić jako: czynniki wewnętrzno - rozwojowe,
a zalicza się do nich - zdolności intelektualne, rozumienie, zasób posiadanej wiedzy, doświadczenie życia społecznego, emotywność, czyli zdolność do doświadczania silnych emocji, postawy i dyspozycje wolicjonalne oraz jako czynniki społeczno - kulturalne, do których należą: obecność i poziom kultury moralnej środowiska, wzory postępowania moralnego, uznawane wartości, treści wychowania, metody wychowania.
Powyższe czynniki oraz ich obecność w środowisku człowieka, mogą wpływać istotnie na przyspieszenie lub spowolnienie rozwoju moralnego. Należy jednak pamiętać, iż rozwój moralny jest bardziej zdeterminowany przez nie
zamknięte układy społeczne. (zob. szerz.: Muszyński 1983 : 60).
Rozwój moralny wiąże się także z różnymi dziedzinami psychiki ludzkiej. Moralność wraz z zachowaniem moralnym wyznacza sferę wiedzy o świecie, sferę emocjonalną oraz sferę motywacyjną. Każda z nich jak powszechnie wiadomo spełnia odrębną funkcję w życiu człowieka, choć mogą one osiągać wyższy lub niższy poziom rozwoju. Wszystkie odnoszą się przede wszystkim do życia społecznego, w którym jednostka ludzka może pełnić role społeczne.
Można twierdzić, iż zachowanie moralne jest również pełnieniem roli społecznej przez członka, wchodzącego w konkretną grupę społeczną. Rozwój moralny polega w tym przypadku na przyswajaniu ról społecznych. Pełnienie ról społecznych, stawianie młodemu człowiekowi wymagań, wpływa na rozwój świadomości moralnej. Dziecko wychodząc z fazy amoralizmu poznawczego, uczy się pierwszych pojęć moralnych, kształtuje później ich system, ocen moralnych, sądów oraz przekonań moralnych, dążąc do umiejętności uzasadniania norm moralnych.
W rozwoju moralnym człowieka kształtuje się przede wszystkim rozwój motywacji moralnego postępowania, polegający na kształtowaniu właściwości emocjonalnych oraz motywacyjnych. W rozwoju tym, ma istotny wpływ prawidłowy rozwój sfery motywacyjno - uczuciowej. Człowiek przechodzi stadium kształtowania postaw prospołecznych, odchodząc od postaw egoistycznych, rozwija cele moralnego postępowania.
Podczas rozwoju moralnego człowieka następuje również rozwój wartości moralnych, w którym osoba wykazuje zainteresowanie pierwszymi wartościami moralnymi oraz zaczyna je przyswajać, a są nimi zwykle: miłość, wiedza, czyste sumienie, szczęście rodzinne, uznanie społeczne.
Następuje także rozwój postaw moralno - społecznych, do których można zaliczyć piękną postawę patriotyzmu. Najważniejszy rozwój w ogólnym rozwoju moralnym, to kształtowanie postaw moralnych wobec drugiego człowieka, czyli rozwój stosunku do drugiego człowieka. Wyodrębnia się tu takie postawy: altruizm, postawa wrażliwości na los drugiego, szacunek wobec życia oraz zdrowia, tolerancja, postawa poszanowania cudzej własności, umiejętność rozróżnienia kłamstwa i prawdomówności.
Ostatnim z kształtowanych rozwojów jest rozwój stosunku do samego siebie. W rozwoju tym człowieka uczy się postaw intrapersonalnych, następuje rozwój samooceny moralnej, odpowiedzialności za siebie i swoje czyny oraz kształtuje się sfera dążeń perfekcjonistycznych.
Rozwój moralny człowieka jest procesem złożonym, niejednorodnym, skomplikowanym i długotrwałym. Polega na osiąganiu przez niego coraz wyższych poziomów, w zakresie umiejętności przyswajania norm moralnych, które regulują życie społeczne. Najważniejszym czynnikiem rozwojowym jest wpływ życia społecznego na jednostkę, a także normy i wzorce moralne praktykowane przez otoczenie. Najważniejsza i najdłuższa część rozwoju moralnego przypada na okres życia człowieka od 0 do 21 lat, wtedy kształtuje się bowiem kręgosłup moralny.
W pracy omówiono rozwój moralny człowieka ze szczególnym uwzględnieniem skomplikowanej semantyki pojęcia moralności, a także zwrócono uwagę na różnorodne koncepcje teoretyczno - badawcze, które dotyczyły głównie próby analizy naukowej rozwoju, biorąc pod uwagę jego podział na stadia oraz fazy.
Rozwój moralny jest ważną dziedziną życia ludzkiego. Wiedzę o nim powinno się zawsze uwzględnić przy wychowywaniu dziecka przez rodziców, nauczycieli oraz wychowawców. Należy pamiętać, iż rozwój zawsze będzie uzależniony od stopnia indywidualności człowieka, nie przebiega on przecież jednakowo u wszystkich osób.
Przebieg rozwoju moralnego człowieka jako procesu psychologicznego oraz zjawiska moralnego jest obecnie analizowany oraz poddawany pomiarom przez psychologów, moralistów, etyków, pedagogów i filozofów. Stanowi jedno
z głównych przedmiotów zainteresowania współczesnej antropologii.
BIBLIOGRAFIA
1. Antoszewski A., Herbut R. (red.), 1998, Moralność polityczna, (w:) Leksykon
politologii, Wrocław: Wydawnictwo atla 2, 222-223.
2. Dylus A., 1991, Moralność, (w:) Ilustrowana Encyklopedia dla młodzieży,
Katowice: Księgarnia św. Jacka, 178-179.
3. Fontana D., 1998, Wartości a rozwój moralny, (w:) Psychologia
dla nauczycieli, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka, 257-270.
4. Hamer H., 1994, Demon nietolerancji, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne
5. Jarco J., Kalita Z., Semp M., 1994, Etyka. Świat wartości moralnych.
Podręcznik dla szkół średnich, Warszawa - Wrocław: Wydawnictwo
Naukowe PWN
6. Julia D., 1996, Słownik filozofii, Katowice: Wydawnictwo Książnica
7. Kant I., 1996, Moralność, (w:) D. Julia, Słownik filozofii, Katowice:
Wydawnictwo Książnica, 240.
8. Lazari - Pawłowska I., 1999, Moralność, (w:) K. Kiciński, Encyklopedia
socjologii, hasła K-N, Warszawa: Oficyna Naukowa, 276-277.
9. Lazari - Pawłowska I, 1994, O pojęciu moralności, (w:) M. Środa,
O wartościach, normach i problemach moralnych, Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN, 76-91.
10. Muszyński H., 1983, Rozwój moralny, Warszawa: Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne
11. Nowak A.1998, Duszpasterskie wyzwanie wobec AIDS i narkomanii,
Szczecin: Wydawnictwo „Ottonianum”
12. Ossowska M., 1999, Moralność, (w:) K. Kiciński, Encyklopedia socjologii,
hasła K-N, Warszawa: Oficyna Naukowa, 276.
13. Środa M., 1994, O wartościach , normach i problemach moralnych,
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
14. Teichman J., Evans K.C., 1995, Filozofia. Przewodnik dla początkujących,
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
15. Znamierowski Cz., 1994, (w:) I. Lazari - Pawłowska, O pojęciu moralności,
(w:) M. Środa, O wartościach, normach i problemach moralnych, Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN, 76.
1