Psychologia zdrowia - rozdział I
1911 - sympozjum Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego poświęcone znaczeniu psychologii w medycynie.
Rozwój medycyny psychosomatycznej doprowadził do sformułowania tezy o człowieku jako jedności biopsychospołecznej (koniec lat 30' XX w.)
Początkowo koncentrowano się na zastosowaniu psychologii w medycynie i na zagadnieniach choroby (proponowane nazwy: medycyna psychosomatyczna, med. behawioralna, psychologia medyczna).
W latach 70'- przyjęcie nazwy `psychologia zdrowia' - zmiana orientacji - przesunięcie akcentów z choroby na zdrowie i jego uwarunkowania.
1. Źródła wyodrębnienia się psychologii zdrowia.
a. Na początku ubiegłego wieku w krajach uprzemysłowionych najbardziej rozpowszechnione były choroby zakaźne o ostrym i często epidemicznym przebiegu - np. tyfus, grypa, gruźlica. W ciągu kilku dziesięcioleci śmiertelność powodowana przez choroby zakaźne zmalała dzięki poprawie warunków sanitarnych oraz wynalezieniu skutecznych szczepionek i lekarstw. Przełom: odkrycie antybiotyków. W połowie stulecia do wysoką śmiertelność przynosiły choroby krążenia, następnie ch. nowotworowe -> `przeobrażenie epidemiologiczne'. Obecnie odnotowuje się spadek śmiertelności z powodu tych chorób w krajach UE. (Wirus HIV jest na 30 miejscu w statystykach światowych jako przyczyna zgonów.) -> Te zmiany epidemiologiczne implikują wzrost roli psychologii w rozwiązywaniu problemów zdrowotnych, ponieważ w chorobach przewlekłych czynniki psychospołeczne mają znacznie większy wpływ niż w chorobach zakaźnych. Współuczestniczą w powstawaniu chorób przewlekłych, mają udział w ich przebiegu, a także wpływają na wynik leczenia i rehabilitacji. Szacuje się, że obecnie opieka zdrowotna warunkuje wskaźniki zdrowia tylko w około 10-20%a pozostałe przyczyny zdrowia pozostają poza obrębem działania medycyny. Są to: zasoby psychiczne, styl życia(50%), związku z innymi i uzyskiwane od nich wsparcie, warunki ekonomiczne i stan środowiska naturalnego.
b. Niektóre współczesne metody leczenia (technicyzacja) wywołują u pacjentów poczucie zagrożenia czy inne nieprzyjemne przeżycia. Np. hemodializa, uzależniająca życie chorego od sprawnego działania aparatury - takie przypadki wymagają ze strony pacjenta dostosowania w dziedzinie psychospołecznej. Mało okazji do bezpośredniej rozmowy z lekarzem co zmniejszyłoby negatywne skutki dla stanu emocjonalnego pacjenta(koncentracja na narzędziu, nie na chorym pacjencie, korzystanie z pomocy medycznej staje się źródłem stresu).
c. Wzrost kosztów opieki zdrowotnej przez wzrost liczby ludzi chorych przewlekle i rozwoju technik medycznych oraz wzrost ludzi starszych w strukturze społeczeństwa. W USA wydatki na opiekę medyczną przeznaczono w latach 70' - 5,1% dochodu narodowego brutto, w latach 80' - 11%, na początku XXI w. - 13%. Stąd też uwaga specjalistów na profilaktykę i promocję zdrowia(mniejsza zapadalność na choroby - poprawa efektów ekonomicznych).
d. Wzór Zachowania A (WZA) - sposób regulacji stosunków jednostki z otoczeniem. Właściwości treściowe: potrzeba osiągnięć, tendencja do dominacji, agresywność dążeniu do osiągnięcia celu.
Cechy formalne: duża dynamika, pośpiech, niecierpliwość
WZA sprzyja rozwojowi chorób układu krążenia jak i innych chorób somatycznych.
Także proste formy zachowania wykazują wyraziste i jednoznaczne związki ze wskaźnikami zdrowotnymi(np. 30% zgonów z powodu nowotworu należy przypisać paleniu papierosów).
e. Wzrost poziomu wykształcenia i aspiracji ludzi do współdecydowania w sprawach własnego zdrowia. Psycholog, tworząc bardziej partnerski kontakt z pacjentem może być pomocny w rozwoju współuczestnictwa pacjenta w leczeniu.
2. Prekursorzy psychologii zdrowia
Psychologia zdrowia wyłoniła się jako kolejna próba, stanowiąc kontynuację i rozwinięcie powstałych wcześniej kierunków. Kierunki te, to w porządku chronologicznym: medycyna psychosomatyczna(paradygmat psychodynamiczny), medycyna behawioralna(paradygmat behawioralny) i psychologia medyczna. Ta ostatnia i psychologia zdrowia charakteryzowały się programowym pluralizmem, wykorzystując różne wątki teoretyczne.
Medycyna psychosomatyczna
Twórcami byli psychiatrzy, w latach 20' charakteryzowała się wyraźną psychodynamiczną organizacją i wyznaczonym przez tę orientację zakresem zastosowania (rola konfliktów w etologii określonych chorób i dysfunkcji somatycznych - nadciśnienie tętnicze samoistne, zawał serca, astma, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba wrzodowa żołądka, nadczynność tarczycy, pokrzywka przewlekła). W postępowaniu klinicznym koncentrowano się na wyjaśnianiu etiologii dysfunkcji poszukując specyficznych cech osobowości predysponujących(osobowość wrzodowca/zawałowa). Terapia ograniczała się do zastosowania klasycznych metod psychoanalizy.
Współcześnie m. p. korzysta z dorobku wielu innych teorii.
Jej podstawowym założeniem i najważniejszym osiągnięciem jest holistyczne ujmowanie człowieka jako jedności biopsychospołecznej.
Przyjmuje się polietiologiczną koncepcję choroby (jako splot czynników różnej natury). To ujęcie uzasadnia zastosowanie podejścia psychosomatycznego do wszystkich chorób, nie tylko wybranej grupy.
W obszarze praktyki klinicznej następstwem holistycznego ujmowania czł. jest włączenie do opieki nad pacjentami, oprócz lekarzy, także innych specjalistów(np. psychologów).
Medycyna behawioralna
Termin ten pojawił się na początku lat 70' - analogicznie paradygmat i terapia behawioralna.
Objawy somatyczne to forma zachowania - wadliwa i utrudniająca adaptację, powstająca w wyniku uczenia.
Charakterystyczna koncentracja na metodach skutecznej terapii (a nie na etiologii) -> rozwój nowych technik terapeutycznych z zastosowaniem zasad uczenia się (np. biofeedback)
Początkowo cieszyła się wielkim zainteresowaniem - przewrót w leczeniu, np. samoistnego nadciśnienia tętniczego, lecz późniejsze badania nie przynosiły spektakularnych wyników. Ograniczenia wynikały z nadmiernego uproszczonego podejścia do objawów somatycznych (ignorowanie psychologicznych mechanizmów pośredniczących).
Próby rekonceptualizacji i ponownego zdefiniowania medycyny behawioralnej(konferencja w Yale -> Janis, Lazarus, Mechanic, Miller): dziedzina interdyscyplinarna, zajmująca się zdrowiem i chorobą(przekroczenie behawiorystycznego paradygmatu oraz nawiązanie do dorobku teoretycznego innych dyscyplin: medycyny, socjologii, antropologii, epidemiologii, fizjologii. Postulat interdyscyplinarności jest konsekwencją holistycznego ujęcia człowieka, a odnosi się także do działań praktycznych(oprócz interwencji terapeutycznej, działania profilaktyczne, diagnostyczne i rehabilitacja).
Rys 1.2 str 29
Psychologia medyczna
Termin ten pojawiał się w literaturze od lat 40'. W latach 70' po raz pierwszy wykorzystany do określenia badań i zastosowań praktycznych psychologii w obszarze medycyny pozapsychiatrycznej.
Med. psychosomatyczna powstała w obrębie medycyny, medycyna behawioralna przynajmniej z nazwy również należy do medycyny, natomiast psychologia medyczna została wyodrębniona w ramach psychologii i łączy ona w sobie obie wchodzące w grę dyscypliny.
= dział psychologii stosowanej, w ramach którego prowadzi się badanie psychologicznych aspektów powstawania, przebiegu i leczenia chorób somatycznych, zarówno na poziomie jednostki jak grupy i systemu.
Wyłączenie chorób psychicznych z obszaru psychologii medycznej(można zarzucić ignorowanie holistycznego ujęcia czł.)
Najważniejsze zagadnienia:
Zależności psychosomatyczne, czyli udział czynników psychicznych w powstawaniu i przebiegu chorób i dysfunkcji somatycznych;
Zależności somatopsychiczne, czyli psychologiczne następstwa chorób somatycznych;
Psychologiczna charakterystyka sytuacji człowieka chorego;
Organizacja i przebieg zachowania się wobec własnej choroby;
Problematyka kontaktu lekarz-pacjent
Struktura psychologii medycznej w układzie przestrzennym rys. 1.3 str. 31
Psychologia zdrowia włączyła w swój zakres całokształt dorobku psychologii medycznej, poszerzając ją o nowe zagadnienia i podejścia.
3. Współczesne wyzwania naukowe, edukacyjne i praktyczne. Poszerzony zakres i nowe problemy.
a) nowe akcenty w obszarze zastosowań i w przedmiocie badań.
W publikacjach programowych zwraca się uwagę jakie relacje zachodzą między psychologią zdrowia a zdrowiem publicznym(-wielodyscyplinarna dziedzina badań i praktyki nastawionej na promowanie i ochronę zdrowia ludności, zapobieganie chorobom, zmniejszenie wskaźników umieralności i doskonalenie opieki zdrowotnej - adresatem tej praktyki jest całe społeczeństwo). W odróżnieniu od psychologii zdrowia , istotną role w kształceniu specjalistów zdrowia publicznego odgrywa wiedza epidemiologiczna, socjologiczna, ekonomiczna, politologiczna i z zakresu konstruowania ustaw prawnych sprzyjających reformom i innowacjom w ochronie zdrowia. Obszarem wspólnym dla psychologii zdrowia i zdrowia publicznego jest promocja zdrowia, której zadania ukierunkowane są na kontekst polityczny i społeczno-kulturowy zdrowia oraz aktywizację społeczności lokalnej.
Wielu autorów opowiada się za wyodrębnieniem w ramach psychologii zdrowia - psychologii zdrowia publicznego - nie chodzi o nową subdyscyplinę, ale o świadomość zmienionego obszaru badań i praktyki - wydobyć z tła problemy zdrowia grupy i większych społeczności oraz uczynić przedmiotem badań m.in. nierówności społeczne w dostępie do edukacji zdrowotnej i nowoczesnej opieki zdrowotnej oraz problemy legislacji spraw zdrowotnych.
b) Zwraca się uwagę na rolę koncepcji psychologii rozwoju człowieka w cyklu życia i wykorzystywanie jej w badaniach i praktyce psychologii zdrowia.
Promocja zdrowego startu życiowego mogłaby wiele skorzystać z wiedzy o czynnikach środowiskowych, psychospołecznych psychospołecznych psychologicznych działających w okresie prenatalnym i wczesnego dzieciństwa. Zdrowizm - przejmowanie wsposób sztuczny modne i narzucone wzorce zachowań zdrowotnych.
Potrzeba doskonalenia teorii i modeli zdrowia (Nadal twierdzi się, że psychologia zdrowia zajmuje się przede wszystkim zdrowiem somatycznym i przygotowuje psychologów do pracy w pozapsychiatrycznej służbie zdrowia, a to pozostaje w jawnej sprzeczności z założeniami holistycznego i funkcjonalnego podejście do zdrowia.).