Tematy.
Podstawowe pojęcia związane z pedagogiką resocjalizacyjną.
Norma i patologia w zachowaniu ludzkim.
Nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży.
objawy nieprzystosowania społecznego
przyczyny zaburzeń w zachowaniu dzieci i młodzieży
eliminowanie rozmiarów nieprzystosowania społecznego
Problem agresji w środowisku dzieci i młodzieży.
przyczyny agresji
aktualne badania nad zjawiskiem agresji wśród dzieci i młodzieży
5. Elementy diagnozy resocjalizacyjnej.
6. Resocjalizacja i profilaktyka z nieletnimi w środowisku otwartym, półwolnościowym,
zamkniętym.
7. Problemy pracy wychowawczej z nieletnimi przestępcami.
8. Kierunki reformy resocjalizacyjnej nieletnich w Polsce i na świecie.
9. Resocjalizacja osób dorosłych - zakład karny jako podstawowa instytucja o
charakterze izolacyjno - resocjalizacyjnym.
Kara pozbawienia wolności.
Literatura:
L. Pytka „Pedagogika resocjalizacyjna”
B. Urban „Zaburzenia w zachowaniu i przestępczości młodzieży”.
B. Urban „Zachowania dewiacyjne młodzieży”.
Pod redakcja B. Urban „Problemy współczesnej patologii społecznej”.
Borowski, Wysocki „Instytucje wychowania resocjalizującego”.
Pospiszyl K. „Resocjalizacja - teoretyczne podstawy oraz przykłady programów oddziaływań”.
Pedagogika resocjalizacyjna jest dyscypliną teoretyczną i praktyczną, zajmującą się projektowaniem czynności wychowawczych w odniesieniu do osób z zaburzeniami w procesie socjalizacji, tj. osób, które z rozmaitych powodów wykazują objawy niedostosowania społecznego ( L. Pytka).
Pedagogika resocjalizacyjna interesuje się zatem takimi osobami, wobec których zarówno proces socjalizacji, jaki i wychowania nie powiódł się. Jednostka nieprzystosowana społecznie bywa spostrzegana jako odchylającą się od normy, co jest niekorzystne dla niej samej lub dla społeczeństwa. Jednostka wadliwie socjalizowana lub wychowana przejawia bowiem wiele zachowań uznanych za niewłaściwe, niepożądane lub wręcz szkodliwe w sensie społecznym lub indywidualnym np. bywa nadmiernie agresywna, przejawia skłonności samobójcze, skłonności do izolowania, itp.
L. Pytka uważa, że pedagogika resocjalizacyjna zajmuje się nie tylko opisem i wyjaśnianiem określonych procesów zachodzących między wychowywanym a wychowującym w procesie wychowania, ale przede wszystkim modyfikacją tych parametrów osobowościowych czy tych zachowań, które są określone jako niekorzystne, szkodliwe, wadliwe, patologiczne, czy też zgubne dla jednostki czy społeczeństwa. Jej praktycznym celem jest dokonywanie zmian, czyli modyfikacja rzeczywistości wychowawczej dzięki znajomości twierdzeń o charakterze opisowo - wyjaśniającym, które czerpie z teorii wychowania.
Do podstawowych zadań pedagogiki resocjalizacyjnej należy:
ustalenie nadrzędnych etapowych i operacyjnych celów wychowania resocjalizującego;
określenie wyjściowego stanu osobowości postaw i manifestacji zachowania osób wychowujących oraz psychospołecznych determinantów tych stanów;
ustalenie wyjściowej sytuacji wychowawczej w jakiej znajdują się osoby wychowywane i wychowujące;
konstruowanie teoretycznych i praktycznych modeli optymalnego oddziaływania opiekuńczego, wychowawczego i terapeutycznego w odniesieniu do osób mających trudności ze społecznym funkcjonowaniem.
Działy pedagogiki resocjalizacyjnej:
teleologie wychowania ( z gr. teleos - osiągający cel na dużą odległość; logos - nauka, pogląd ). Teleologia w pedagogice resocjalizacyjnej zajmuje się więc wyznaczaniem celów działalności wychowawczej zgodnie z wcześniej przyjętymi wartościami;
teoria wychowania, która bada sposoby i warunki wywoływania zmian w psychice człowieka, czyli określa w jaki sposób osiągnąć zamierzone cele, jakie wykorzystać zależności między zmiennymi, tz. związków przyczynowo - skutkowych występujących w toku rozwoju człowieka.
metodyka wychowania nazywana również technologią wychowania, która określa jakimi środkami osiągnąć zamierzone cele, jak powinny być formułowane zalecenia umożliwiające dobór optymalnych środków ich realizacji przy wykorzystaniu wyjaśnionych przez teorię wychowania zależności między zmiennymi.
We współczesnych badaniach nad socjalizacją powszechnie przyjmuje się, że pojęcie to ukazuje proces powstawania i rozwoju osobowości zachodzący we wzajemnej zależności ze społecznie przekazywanym środowiskiem socjalnym i materialnym.
Socjalizacja to określenie, które również można przedstawić w sposób następujący: że jest to proces wchodzenia lub wrastania w kulturę, polega na poznawaniu i przyjmowaniu przez jednostkę tradycji i wzorców kulturowych wyznaczających sposób jej zachowania się. Wynikiem tego procesu jest upodobnienie się jednostki do środowiska społecznego oraz wytworzenie związanych z tym nawyków, przyzwyczajeń i postaw.
Socjalizacja jako proces wrastania w kulturę dokonuje się przez przyswajanie przez jednostkę określonych ról społecznych wyznaczonych przez grupę. Czasami socjalizację określa się jako proces oddziaływania grupy na jednostkę. Wynikiem socjalizacji jest uspołecznienie, które generalnie występuje na 3 poziomach: niskim, średnim lub wysokim, w zależności od zachowania jednostki, tj. zgodnego lub niezgodnego z obowiązującymi w grupie normami społecznymi. W wyniku procesu socjalizacji jednostka staje się w różnym stopniu przysposobiona do pełnienia różnych ról społecznych.
Charakteryzując jednostki przystosowane społecznie można stwierdzić, że dobre przystosowanie przejawia się w realistycznym spojrzeniu na siebie i otoczenie, w zrozumieniu własnych niedoskonałości, w szukaniu właściwych form rozładowania napięć emocjonalnych, w doskonaleniu umiejętności rozwiązywania konfliktów.
Złe przystosowanie objawia się natomiast w niezadowoleniu z siebie, spostrzeganiu siebie jako osoby nieszczęśliwej, osłabieniu aktywności intelektualnej i społecznej, a pojawieniu się w ich miejsce mechanizmów obronnych, nieadekwatności występowania reakcji i jej siły, w braku współdziałania w trakcie realizacji zadań grupowych.
M. Grzegorzewska stwierdziła, że niedostosowanie społeczne to brak podatności dzieci i młodzieży na normalne, stosowane powszechnie metody wychowawcze, co skłania instytucje i rodziców do poszukiwania specjalnych metod wychowawczych i medyczno - psychologicznych.
Jan Konopnicki uważał, że niedostosowanie społeczne to złożone zjawisko psychologiczno - społeczne wyrażające się w zachowaniu przysparzającym wiele kłopotów i trudności jednostce i jej otoczeniu, w ślad za czym idzie subiektywnie przeżywane przez jednostkę poczucie cierpienia. Zdaniem Konopnickiego w pojęciu niedostosowanie społeczne można odnaleźć kontekst nawiązujący do krzywdy dziecka nazwanego „trudnym” nie ze swej winy, lecz za sprawą indolencji wychowawczej lub oczywistych błędów rodziców, wychowawców i nauczycieli.
Janina Doroszewska stwierdziła, że nieprzystosowanie społeczne to rodzaj zaburzeń w zachowaniu, spowodowanych negatywnymi warunkami środowiskowymi, bądź zaburzeniami równowagi procesów ośrodkowego układu nerwowego.
Lesław Pytka - termin nieprzystosowanie społeczne wiąże z takimi zachowaniami, które pozostają w jaskrawej sprzeczności z powszechnie uznawanymi normami i oczekiwaniami społecznymi. Są to więc wszelkiego rodzaju negatywne i nieadekwatne reakcje jednostki na wymogi i na nakazy wynikające z przypisanych jej konstruktywnych ról społecznych.
B. Urban terminem niedostosowanie społeczne używa zamiennie z pojęciem zaburzenia w zachowaniu, gdyż uważa, że obydwa terminy odnoszą się do przypadków naruszania społecznych norm, ze względu na trwałe przeżywanie przez dziecko niekorzystnych stanów wewnętrznych, czyli zaburzenia emocjonalne. Twierdzi on, że nieprzystosowanie można rozpatrywać na płaszczyźnie psychologicznej. Zaburzenie emocjonalne wywołało niekorzystnym działaniem czynników organicznych lub traumatycznych pochodzenia środowiskowego, które stanowią tz. pierwszą fazę i na płaszczyźnie socjologicznej przewijające się wyrażaniem wrogości prowadzącym nieuchronnie do łamania form społecznych i prawnych, czyli do zaburzeń w zachowaniu (druga faza).
L. Pytka pogrupował powyższe definicje w cztery zasadnicze bloki:
definicje objawowe, w których nieprzystosowanie społeczne określa się poprzez odwołanie się do jego podstawowych i specyficznych objawów albo elementarnych wskaźników o charakterze behawioralnym;
definicje teoretyczne, w których oprócz charakterystyki symptomatologicznej angażuje się pewne pojęcia teoretyczne wynikające z ogólnej teorii przystosowania lub normatywnego funkcjonowania jednostki (motywacja, postawy, role społeczne, normy, standardy, sumienie).
definicje operacyjne, w których wskazuje się nie tylko na symptomy danego zjawiska (nieprzystosowanie), ale sposoby jego pomiaru odsyłając jednocześnie do konkretnego narzędzia pomiarowego (test, skala, kwestionariusz).
definicje utylitarne (zdroworozsądkowe) administracyjne, ujmujące nieprzystosowanie społeczne od strony pewnej bezradności środowisk wychowawczych wobec jednostki sprawiającej mu trudności wychowawcze oraz niedostosowanie tego środowiska do potrzeb i aspiracji a także poziomu rozwoju dziecka, wobec którego należy zastosować specjalne metody i środki.
Zaburzenia w zachowaniu a niedostosowanie społeczne.
Nieprzystosowanie społeczne, jak też niedostosowanie społeczne sprowadza się do zaburzeń, czyli odchyleń od normalnego rozwoju, podkreślając, że niekorzystne czynniki zewnętrzne wpływają na wewnętrzny emocjonalny stan jednostki, co prowadzi do zaburzenia jej równowagi psychicznej skutkującego zaburzeniami w rozwoju podstawowych struktur osobowościowych np. potrzeb obrazu świata, samooceny, poczucia własnej wartości. Efektem nierozwiązanego konfliktu między jednostką a jej środowiskiem zewnętrznym są zaburzenia w zachowaniu jednostki.
Stan nieprzystosowania społeczne w odróżnieniu od niedostosowania społecznego oznacza łagodniejsze formy zaburzeń zdarzające się większości ludzi w pewnych okresach życia w zależności od zmieniających się sytuacji np. traumatycznych przeżyć lub zmian fizjologicznych u młodzieży lub menopauzy.
Zachowanie pojmuje się jako regulowanie stosunków człowieka z otoczeniem, a zaburzenia w zachowaniu rozumieć zatem należy jako nieefektywne sposoby regulacji stosunku człowieka z otoczeniem, takie, które nie prowadzi do zaspokojenia potrzeb psychicznych i biologicznych człowieka.
Zaburzenia zachowania wynikają z nieprawidłowego rozwoju osobowości lub z tak wysokiego poziomu stresu wywołanego sytuacją traumatyczną, zewnętrzną, że jednostka traci odporność i umiejętność regulowania swoich stosunków z otoczeniem. Sytuacja zewnętrzna nie musi wywoływać silnych emocji by dezorganizować zachowania jednostki, ale wystarczą bodźce wywołujące emocje małym natężeniu, lecz trwające przez długi okres (stres permanentny), w takiej sytuacji człowiek musi przystosować się do tych bodźców poprzez zmianę osobowości. Każdy człowiek niezależnie od tego, czy ma bardziej, czy mniej prawidłowo ukształtowane mechanizmy regulacji (osobowości) może znaleźć się w sytuacji, w której mechanizmy te zawodzą, zależy to od progu odporności na stres.
Zachowania człowieka o dobrze ukształtowanej osobowości charakteryzuje się stałością i plastycznością. Człowiek realizuje w swoim życiu dwa ogólne zadania. Są nimi: zaspakajanie potrzeb i obrona przed niebezpieczeństwami. Każda jednostka, która przejawia nieprzystosowanie społeczne cierpi lub zadaje innym cierpienie.
Wg wielu badaczy, którzy zajmują się problemami niedostosowania społecznego, każde z dzieci, które manifestuje złe zachowanie cierpi wewnętrznie.
Wg Barbary Czeredreckiej, która zajmowała się tymi problemami, wyróżnia się psychologiczne i społeczne kryteria oceny dziecka z zaburzeniami w zachowaniu. Wg autorki kryteriami psychologicznymi są:
dziecko z zaburzeniami w zachowaniu nie działa w swoim najlepszym interesie, co jest świadectwem jego sfrustrowania;
dziecko z zaburzeniami w swoim zachowaniu sprawia wiele kłopotów, które nie jest w stanie samo rozwikłać;
reakcje dziecka z zaburzeniami w zachowaniu są skomplikowane tz. na ogół trudne do przewidzenia i nieproporcjonalne do bodźców, które je wywołały;
różnego rodzaju niepowodzenia związane z zaburzeniami w zachowaniu uniemożliwiają osiąganie sukcesu, co czyni dziecko nieszczęśliwym (kryteria psychologiczne)
W ramach kryterium społecznych autorka wymienia następujące cechy zachowań:
dziecko z zaburzeniami w zachowaniu rzadko jest lubiane przez dzieci;
dziecko z zaburzeniami w zachowaniu nie mają zaufania do innych ludzi, są podejrzliwe, niezrozumiałe dla innych;
dziecko z zaburzeniami w zachowaniu z trudnością nawiązuje kontakty i przyjaźnie w wyniku czego czuje się wyobcowane z grupy;
dziecko z zaburzeniami w zachowaniu nie mogąc w sposób normalny swoich potrzeb czyni to w sposób okrężny, nieprzyjemny dla otoczenia, a wręcz antyspołeczny.
Wśród zaburzeń w zachowaniu można wyszczególnić ich kategorie, przykładem może być kategoryzacja zaburzeń w zachowaniu wg Mieczysława Radochońskiego. Autor omówił następujące zaburzenia zachowania takie, jak zaburzenia opozycyjno - budowniczy (ZOB) i zaburzenia kontroli zachowania (ZKZ).
Zaburzenia opozycyjno - buntownicze charakteryzują się tym, iż występują przed dziewiątym lub dziesiątym rokiem życia. Cechują się one obecnością nasilonego zachowania buntowniczego, wyrażającego się nieposłuszeństwem, skłonnością do prowokowania przy nieobecności poważniejszych działań dysocjalnych lub agresywnych, które naruszałyby prawa innych ludzi. Podstawową cechą tego zaburzenia jest trwały wzorzec zachowania negatywistycznego, wrogiego, niszczycielskiego, wyraźnie przekraczającego normy rozwojowe i kontekst społeczno - kulturowy. Jednak bez takiego nasilenia agresji i tendencji aspołecznych, które powodowałyby poważne naruszenie praw innych osób. Dzieci należące do tej grupy, skłonne są do złości, denerwowania się w kontaktach z innymi ludźmi, które obarczają odpowiedzialnością za własne błędy, przewinienia. Zwykle osoby takie wykazują niski próg tolerancji na frustrację i łatwo tracą panowanie nad sobą. W zachowaniach tego typu brak jest zachowań istotnie naruszających prawo.
Zaburzenia kontroli zachowania określane są jako powtarzający się i trwały wzorzec zachowania zgodnie, z którymi naruszane są podstawowe prawa innych ludzi oraz obowiązujące normy i zasady współżycia społecznego. Zaburzenia te spełniają co najmniej trzy z niżej wymienionych kryteriów występują w okresie 12 m- cy, przy czym przynajmniej jedno z nich jest obecne w ciągu ostatnich 6 m-cy.
Kryteria te są następujące:
agresja wobec ludzi i zwierząt
częste znęcanie się nad innymi, szantażowanie ich lub grożenie im;
częste rozpoczynanie bójek, używanie broni lub przedmiotów, które mogą spowodować poważniejsze uszkodzenia ciała;
zmuszanie do aktywności seksualnej;
niszczenie cudzej własności;
podpalanie z zamiarem spowodowania poważnych strat;
umyślne niszczenie cudzego mienia;
oszustwo i kradzież;
włamywanie się do cudzego domu lub samochodu;
częste posługiwanie się kłamstwem w celu zdobycia dóbr materialnych;
wykorzystywanie czyjejś życzliwości, unikanie zobowiązań;
kradzież przedmiotów o znacznej wartości;
poważne naruszanie przepisów;
częste przebywanie poza domem nocą wbrew zakazowi rodziców (13 lat)
ucieczka z domu rodzinnego na krótszy okres co najmniej dwukrotnie lub raz na dłuższy okres;
częste wagarowanie (13 lat)
Wymienione zaburzenia w zachowaniu wywołują istotne zakłócenia w społecznym, szkolnym, zawodowym zachowaniu jednostki.
O zaburzeniach w zachowaniu można mówić jedynie wtedy, gdy niepokojące objawy utrzymują się przez co najmniej 6 m-cy, czyli można przyjąć, że są utrwalone, mają charakter przewlekły, a ponadto spotykają się z dezaprobatą środowisk społecznych. Najczęstszymi postaciami zaburzeń w zachowaniu są: agresja, nadpobudliwość psychoruchowa, zaburzenia nerwicowe, które często wymienia się również jako przyczyny niedostosowania.
Skala nieprzystosowania społecznego służy do wstępnego pomiaru nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży szkolnej oraz określenia nasilenia stopnia niekorzystnych czynników działających w życiu dziecka, sprzyjających wadliwemu przystosowaniu społecznemu.
Skala nieprzystosowania społecznego jest odmianą skali szacunkowej, porządkującej informacje o dziecku uzyskane od osób dobrze je znających. Każdej części skali przypisuje się odrębnych informatorów. Opisana technika składa się z 6 części - instrukcji oraz arkusza zbiorczego:
I część mierzy nieprzystosowanie dziecka do wymagań życia rodzinnego, a informacji na temat zachowania dziecka udzielają rodzice lub opiekunowie.
II część mierzy nieprzystosowanie dziecka do wymagań życia w grupie rówieśniczej. Informacji udzielają koledzy badanego.
III część mierzy nieprzystosowanie dziecka do wymagań szkolnych - informacji udzielają wychowawcy klasowi.
IV część mierzy nasilenie zachowań antyspołecznych dziecka zaobserwowanych przez wychowawców, którzy są zarazem informatorami.
V część mierzy stopień skumulowania niekorzystnych czynników biopsychicznych u dziecka - informacji udziela wychowawca i rodzice.
VI część mierzy stopień skumulowania niekorzystnych czynników socjokulturowych, które naznaczają jednostkę jako dewiacyjną - informator wówczas czerpie informacje z wywiadu środowiskowego oraz dostępnych indywidualnych akt osobowych dziecka.
Podstawą do określenia poziomu nieprzystosowania społecznego jest suma punktów uzyskana przez dziecko. Im większa liczba punktów, tym większe prawdopodobieństwo, że dane dziecko jest nieprzystosowane społecznie.
Po przeprowadzeniu badan i podliczeniu wyników w stosunku do osoby uzyskującej wysoką punktację należy przeprowadzić pogłębione badanie psychologiczne ukierunkowane na podłoże zachowania tej sfery, w której występują zaburzenia.
Badania skalą może przeprowadzić osoba odpowiednio przeszkolona, przygotowana.
Do instytucji resocjalizujących możemy zaliczyć:
placówki resocjalizujące
placówki opiekuńczo - wychowawcze
zakłady opieki zdrowotnej i społecznej
zakład poprawczy
zakład karny
kuratora sądowego
kuratorski ośrodek pracy z młodzieżą
inne organizacje społeczne
Sąd rodzinny.
W art. 6 pisze się, że sąd rodzinny może udzielić:
upomnienia
zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzenia w stan odurzenia.
ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna
ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania - udzielających poręczenia za nieletniego
zastosować nadzór kuratora
skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją
orzec zakaz prowadzenia pojazdów
orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego
orzec umieszczenie w rodzinie zastępczej, młodzieżowym ośrodku wychowawczym, młodzieżowym ośrodku socjoterapii albo w ośrodku szkolno - wychowawczym
orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym
zastosować inne środki zastrzeżone w niniejszej ustawie.
Środki wychowawcze mogą być stosowane wobec nieletnich, którzy wykazują symptomy demoralizacji.
Większość wymienionych w ustawie środków wychowawczych stanowią tz. środki wolnościowe związane z podjęciem pewnych oddziaływań nieletnich przy pozostawieniu go w dotychczasowym środowisku. Do środków stanowiących zmianę środowiska należy umieszczenie nieletniego w instytucji czy organizacji przygotowania zawodowego, w placówkach resocjalizujących lub opiekuńczo - wychowawczych.
Zatem katalog środków wychowawczych wymieniony w art.6 upomnienie zobowiązania nieletnich do określonego postępowania, obowiązku naprawiania szkody, mediacji pomiędzy sprawcą a ofiarą, nadzór odpowiedzialny rodziców, nadzór organizacji, zakładów pracy lub osoby godnej zaufania, nadzór kuratora, przepadek rzeczy i zakaz prowadzenia pojazdów - są to środki wolnościowe.
Art. 10 mówi, że sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie karnym nieletniego, który dopuścił się czynu karnego
8