Józef Rurawski,
Gabriela Zapolska,
Warszawa 1981.
WSTĘP
Gabriela Zapolska - autorka i osobowość fascynująca, wyjątkowo złożona, trudno ją ująć w okreś-lone gatunkowo ramy monografii. Aktorka, prozaik, dramaturg, publicystka, felietonistka, recenzen-tka; bogate doświadczenie, kapryśna i chimeryczna. Wielowątkowość podejmowanych problemów. Jedyna kobieta-autorka utworów dramatycznych do dziś wystawianych w teatrach całego świata.
termin porządkujący: secesja. Styl w sztukach plastycznych przełomu XIX i XX wieku; linia falista o niespokojnym rytmie i płaska, wyraźnie okonturowana plama, asymetria, niezwykłe proporcje; różne jej rodzaje.
CZĘŚĆ (biografia).
„Połamało mi się życie w drzazgi”.
urodzona 30 marca 1857 w Podhajcach pod Łuckiem (data ustalona w 1960 przez Jadwigę Czachow-ską), między pozytywistami a Młodą Polską. Ród zamożny, ojciec, Wincenty Korwin-Piotrowski, dziwak, religijny, matka - solistka-baletniczka, Józefa Karska. Ojciec przyrzekł pielgrzymkę do Ziemi Świętej ślub z Karską wędrówki po parku. Gabriela ok. 11 lat - do szkoły do Lwowa ( powieść Przedpiek-ło), potem system domowy we Lwowie i Kiwercach. 1875 pierwszy wyjazd do Warszawy, do ciotki, Ka-roliny Staniszewskiej ( dramat Sybir). Ślub z Konstantym Eliaszem Śnieżko-Błockim 28 IX 1876 na Jasnej Górze. Małżeństwo nieszczęśliwe: opowiadanie Na koniec sami, szkic powieściowy Z pamiętni-ków młodej mężatki, powieść O czym się nawet myśleć nie chce. Luka w życiorysie (1876-1879) - uro-dziny i śmierć dziecka? 1880 ostateczny rozpad małżeństwa, 1881 dziecko i jego śmierć. Znajomość z oficerami rosyjskimi, zwłaszcza z Andrzejem Nikołajewiczem Markgrafskim. Od listopada 1879 do kwie-tnia 1880 występy w teatrze amatorskim przy warszawskim Towarzystwie Dobroczynności. Dyrektorem Marian Gawalewicz, miłość, romans, dziecko (Maria), choroby, osamotnienie. Unieważnienie małżeńst-wa w 1888. W 1881 do Krakowa, praca w „Gazecie Krakowskiej”. Pseudonim Zapolska jako zawodowa aktorka w styczniu 1882. 1883-1885 Lwów, 1885-1887 Poznań. 1887 Warszawa. Wędrowne życie. Literatura. Klęski. Kłopoty finansowe. Próba samobójcza w 1888. Kraków. Teatralność życia.
„Gdy mi Paryż da piętno wielkości”.
Początek września 1889 Paryż, aktorka. Studia aktorskie, korespondencja, pisanie, dolegliwości kobie-ce, dość ożywione życie towarzyskie. Sukcesy lokalne, w 1892 zerwanie ze Stefanem Laurysiewiczem. Współpraca z Tetrem Wolnym Antoine'a. Ataki Kazimierza Zalewskiego i Bolesława Prusa (tłumaczenia sztuk francuskich dla teatru warszawskiego). Do Warszawy powracała opromieniona legendą aktorki, która podbiła Paryż.
„Co mi po sławie, kiedy szczęścia nie ma”.
1895 powrót do Warszawy, Teatr Rozmaitości. Szczególna rola teatru warszawskiego: narodowa i spo-łeczna. Niepowodzenia teatralne Zapolskiej-aktorki. Wydalona z Galicji (podejrzenie o związki z akcją szpiegowską). Lublin, Petersburg (Żabusia, Amelia z Mazepy Słowackiego). Kraków w 1897: nowy etap. Nieporozumienia z aktorkami i z Tadeuszem Pawlikowskim, dyrektorem teatru. Znakomita autor-ka (Tamten w 1898). Drugi rok - zły. Przeniesienie jesienią 1899 do Lwowa. Dyrektorem Pawlikowski 1900 kariera zawodowej aktorki dobiegała końca. Wielka miłość do Stanisława Janowskiego, mala-rza (11 lat młodszy). Burzliwe dzieje. 30 października ślub.
„Gdy dwoje artystów się połączy”.
W 1902 postanowiła założyć szkołę dramatyczną. W 1903 utrata zainteresowania: choroby i problemy w małżeństwie. Kompleks Janowskiego (mąż sławnej pisarki). Zazdrość o przyjaźń żony (46 lat) z dok-torem Andruszewskim. Wigilia 1903 list: rozwód i wyjazd za granicę. W grudniu 1904 separacja. 1905 wracają do siebie. W 1910 znów zazdrosny. Rozpad. 1911-1921 samotność, choroby i opuszczenie.
CZĘŚĆ (twórczość literacka 1881-1895).
„Sztandar ze spódnicy”.
mierne opowiadania Z dziejów boleści: (1) Wyrobnicy pióra: chłopiec chce zostać „wielkim człowie-kiem”, by zasłużyć na wspaniały pogrzeb. Poeta. Temat nizin społecznych. (2) Czarne rękawiczki: starzec wspomina tragiczną miłość.
właściwy debiut: opowiadanie Jeden dzień z życia Róży (druk 1881), jeszcze nie szokuje.
tomik Akwarele: On, Kocham Cię, Pierwszy pocałunek, Za jedną gwiazdką, Na koniec sami, Mała-szka (romans bohaterki z paniczem - ona nie jest ofiarą publiczność: niemoralne, zuchwałe sce-ny erotyczne) krytyka.
główną winą Zapolskiej: „przewartościowanie wartości”, „naruszenie” tradycyjnych nawyków litera-ckich mieszczaństwa i tradycyjnego systemu wartości. Krytyka W. Zagórskiego, A. Świętochowskie-go, J. L. Popławskiego (Wiat). Dwóm ostatnim wytoczyła proces o potwarz (posądzenie o plagiat) - przegrała. W Warszawie „wojna o Zapolską”: obrońcy Dygasiński, Straszewicz, Prus.
1889 One: opowiadania z ostatnich 5 lat. Wykorzystanie doświadczenia teatralnego (Dla niej - zde-rzenie dwóch pojęć miłości, Cnota - młoda aktorka ze starzejącym się lowelasem, o aktorach: „I ta-cy bywają”). dzieci (Helenka, Princessa, Po ciemku). Zainteresowanie społecznością żydowską (Peri i raj). Szkic „salonowy”, praca kobiet (Znak zapytania). Ostrzeżenie przed „zawodowymi” dan-dysami (Dlaczego?). Humoreska Zakuta głowa. Motyw człowieka z nizin (W gabinecie restauracyj-nym). Spostrzegawczość w Klejnocie rodzinnym.
„Z ludzkiej menażerii”.
powieść Kaśka Kariatyda.
1889 Przedpiekle: życie na pensji, niechętny stosunek do systemu wychowania i uczenia dziewcząt na pensji, krytyczne ocenione działanie księży. Orzeszkowa: pochwała.
cykl typologiczny: Żabusia. menażeria ludzka (cykl miniatur) - antymieszczański charakter tekstów. Po Żabusi (nieporadna) Koteczek, Kozioł ofiarny, … Szmat życia - powieść ukończona w Paryżu, galeria skąpców, sobków, egoistów…, Maria + Stanio, Antoni (+) + Trejne (ta zmysłowa), Trejne ucieka z Leonem, Stanio pojedynkuje się z Antonim, popełnia samobójstwo. Maria + Antoni na Wo-łyń. Koncepcja antyurbanistyczna. We krwi - problem dziedziczności nałogu i chorób.
Od Egzystencji do Esencji.
w Paryżu 15 opowiadań i dwie duże powieści: Janka i Fin-de-sie-cle'istka. Odchodzenie od koncep-cji walki płci i zwierzęcej natury człowieka. Wrażenie, plastyczne przedstawianie drobnego wycinka rzeczywistości. Szkic. Studia z „natury”. Zainteresowanie nędzą cykl Poranne blaski. Tematyka francuska (Portierka. „Konsierżka”). Starość (Ojciec Richard). Życie drobnomieszczańskiego mał-żeństwa, ludzi lekkomyślnych i głupich (Dobrana para). Motyw ciąży służącej (Dwie). Miłość matki i córki do korepetytora ich syna i brata (Ostatni promień). Cykl o nieudanym „buncie kobiet”.
Janka - 1892, druk grudzień 1893-sierpień 1894. Większość krytyków oceniła ją negatywnie. W l. 90. powieści o emancypacji kobiet.
Fin-de-sie-cle'istka - 1894, zainteresowanie schyłkiem wieku, pierwsza powieść o kobiecie-deka-dentce. Konstrukcją przypomina dramat (prolog, cztery akty i epilog). Wybrane fragmenty życia bo-haterki. Najwyższą wartością - macierzyństwo. Problematyka literatury modernizmu.
CZĘŚĆ (głośne dramaty przeznaczone dla sceny ogródkowej, twórczość prozatorska i dramaty-czna o tematyce patriotycznej, 1895-1905).
Melodramat ogródkowy.
umiejętne operowanie masami na scenie, po 1900 kameralne. Adaptacje, np. Małaszki, Chaty za wsią Kraszewskiego, Dwie. Teatry ogródkowe - publiczność drobnomieszczańska o niewyrobionym / spaczonym smaku i guście.
akcent na morał. Głównie sztuki melodramatyczne. Uwydatnienie jej „międzypokoleniowości” (pozy-tywizm / melodramatyczność / elementy modernistyczne). Patriotyczne (nastrojowa / melodramaty-czna). Obyczajowe (najlepsza artystycznie). Kaśka Kariatyda, Małka Szwarcenkopf ( sława Za-polskiej jako dramatopisarki, kwestia żydowska), jej dalsza część Jojne Firułkes.
Józef Maskoff.
dramaty z dwie powieści o tematyce patriotycznej, narodowowyzwoleńczej i społecznowyzwoleń-czej 1898-1904: Tamten 1898, Sybir 1899, W Dąbrowie Górniczej 1899, Zaszumi las (powieść) 1899, Car jedzie 1901, Zaszumi las (dramat) 1904, Pan policmajster Tagiejew (powieść) 1904. Pseudonim Józef Maskoff,
Tamten: „pod” określonych aktorów, w ciągu kilku dni. niebywały sukces. Sybir - klęska. W Dąbro-wie… - robotnik contra inteligent. Zaszumi las (1): powieść o ludziach w politykę zaangażowanych w miarę swych niedoskonałych sił i możliwości, w zawoalowanej formie szereg autentycznych po-staci i sytuacji. To nie powieść polityczna. Zygmunt Greń: zestawienie Zapolskiej z Simone de Beauvoir. Car jedzie (jednoaktówka): wizyta Mikołaja II w Warszawie, zakaz cenzury galicyjskiej. Jesiennym wieczorem: jednoaktówka pisana „pod” Modrzejewską. Ton modernistyczny. Dramat Za-szumi las gorzej oceniony niż powieść. Pan policmajster…: próba repliki wobec Wyzwolenia Wys-piańskiego. Pesymizm Strajkujący robotnicy - model działania patriotycznego.
CZĘŚĆ (działalność literacka Zapolskiej w l. 1905-1921).
Wodzirej i inni.
niechęć do arystokracji - Wodzirej 1895, druk 1896, oburzenie prototypów (arystokracji lwowskiej). Krytyka +. Zbiór znakomitych obrazków obyczajowych. Podobnie jak dramat Życia na żart 1901.
powieść Antysemitnik - właściwie szkic powieściowy. 1897. Wstecznictwo, ciemnota, konserwa-tyzm społeczny. Dramat Tresowane dusze 1902: nienawiść do mieszczaństwa. Antyludomania. Środowisko dziennikarskie.
O czym się mówić musi.
motyw małżeństwa: jednoaktówka Dziewiczy wieczór 1899, szkic powieściowy Z pamiętników mło-dej mężatki 1900, dramat Nieporozumienie, powieść O czym się nawet myśleć nie chce 1913. Ne-gatywna ocena systemu wychowywania dziewcząt, który nie przygotowuje ich zupełnie na „nowe życie” tragedia.
cykl o prostytutkach (w pozostałych utworach zawsze na drugim planie): O czym się nie mówi 1909 (wielkie powodzenie, dwukrotnie filmowana), ciąg dalszy fragmenty powieści Frania Poranek. Jej dalsze losy ok. 1914, 1922 (obniżenie lotów twórczych), Panna Maliczewska 1910 (kochanka star-szego mężczyzny, potem jego syna), nowela Staśka 1910.
Głębie artystycznych dusz.
spotkania u Zapolskiej. Podobieństwo Przybyszewskiego: cyganeria, niechęć do filistra. Ich wza-jemna niechęć. Powieść A gdy w głąb duszy wnikniemy 1903 - „artystowska”, poglądy na sztukę, wyższość postawy artystycznej nad filisterską.
Ahasvery miłości.
Mężczyzna (inny tytuł Ahasver): dramat napisany w ciągu 3 dni, grudzień 1901. Ahasver - człowiek wiecznie błądzący za ideałem miłosnym, bez skutku. Dramat „małych ludzie”, sytuacje codzienne, typy przeciętne krytyka młodopolska negatywnie.
Sezonowa miłość: druk 1904. Mieszczka romansuje z aktorem, zmienia się wewnętrznie. Psychika dziecka. Brak wrażliwości na piękno mieszczan. Ciąg dalszy Córka Tuśki 1906. Patriotyzm. Przeła-dowanie wątkami i motywami. Szaleństwo 1909 - przewrażliwienie nerwowe bohaterki. Kobieta bez skazy 1911 dramat, powieść: swoisty skandal obyczajowy, uznanie Boya-Żeleńskiego. Lepsza po-wieść.
Żabusia, Dulscy i inni.
cykl „tragifarsy kołtuńskiej”, tragikomedii mieszczańskiego życia: Żabusia 1896 - nowy typ scenicz-nej bohaterki, trzpiotowata i cyniczna. Główny problem: sprawa kłamstwa i prawdy, ich wzajemnych relacji. Moralność pani Dulskiej 1905. nazwisko z popularnej książeczki dla dzieci. Tragifarsa - ży-cie mieszczańskie jest farsą, lecz farsą tragiczną. Największą zbrodnią takiego trybu życia - wypa-czanie umysłów i charakterów dzieci (Mela). Entuzjastyczne przyjęcie sztuki. Opowiadanie (szkic powieściowy) Pani Dulska przed sądem słabe. Śmierć Felicjana Dulskiego - niedocenione być mo-że najlepsze. Historia małżeństwa Zbyszka (mierzy wysoko - dulszczyzna piętro wyżej). Wypadek Felicjana - wspomnienia z młodości, Zapolska mistrzynią psychoanalizy.
Ich czworo - „tragedia ludzi głupich”, 1907. Tragedia dziecka, bezradnego, bezsilnego przedmiotu gry i walki innych ludzi. Skiz - przyczyną względnej trwałości małżeństw mieszczańskich jest przy-zwyczajenie obydwu stron.
U schyłku twórczości i życia.
powieść kryminalna Kwiat śmierci 1903, autorstwo w tajemnicy (dla pieniędzy). 1911 scenariusz fil-mu Niebezpieczny kochanek. 1902 cykl opowiadań stanowiących „rozłożenie na czynniki pierwsze” modlitwy Ojcze nasz - publikowane na łamach „Tygodnika Ilustrowanego”. 10 odcinków, oburzenie bigotów.
Pariasy 1913 - 5 scen z życia dołów społecznych - nieudane.
Fioletowe pończochy 1899/1900, środowisko urzędników galicyjskich i adwokatów. Konkieta - zde-rzenie wyobrażeń mieszczucha o artystkach z rzeczywistością.
1902 cykl Teatr bez szminek: Ostrygi, Starowna myszka. Motyw miłości rodzicielskiej aktorów.
1912 dramat Nerwowa awantura: „naciągana bajda”. 1917 sztuka polityczno-społeczna 41. Czerkies (ostatecznie Carewicz).
1915-1918 sukcesy sztuk Zapolskiej, propaganda niemiecka.
1919 ostatnia ukończona i wystawiona sztuka Asystent: wyraźnie przeładowana.
śmierć Zapolskiej: osamotniona, chytry i przebiegły, nieskończony medyk, Eugeniusz Kapitain (sfał-szował jej testament, później obalony). Janowski nie przyszedł mimo wezwania. Zmarła 17 grudnia 1921 nad ranem. Pogrzeb 22 grudnia (najbardziej brzydki, deszczowy dzień). Początkowo duży or-szak. Na cmentarz garstka bliskich. pogrzeb na koszt miasta. Proponowano tymczasowo grobowiec Marii Konopnickiej (protest przyjaciółki Konopnickiej). Jej dobra sprzedane za bezcen (inflacja). Ja-nowski wystarał się o miejsce w Alei Zasłużonych.
1933 teatr warszawski przy ul. Karowej im. Zapolskiej.
nowatorka w zakresie problematyki obyczajowej, demaskowała obłudę i zakłamanie. Prowokowała, oskarżała. Broniła skrzywdzonych i poniżonych. Zmienna w nastrojach i tematyce. Kronikarka życia codziennego najróżniejszych warstw i środowisk społecznych.
4