Francisco Suarez (1548-1617)
1. METAFIZYKA
metafizyka - nauka o bycie
Metafizyka zajmuje się bytem realnym - nie tylko pojęciem bytu jako takiego, ale też jego transcendentalnymi własnościami, bytem stworzonym i niestworzonym, skończonym i nieskończonym, substancją i przypadłościami, typami przyczyn. Nie zajmuje się bytem materialnym jako takim, ale rzeczami materialnymi o tyle, o ile ich poznanie jest konieczne dla poznania ogólnych podziałów i kategorii bytu (inferiora entis).
Formalne pojęcie bytu jest jedno - nie oznacza wprost żadnej szczegółowej natury czy rodzaju rzeczy. W pojęciu bytu jako bytu umysł rozważa tylko podobieństwa rzeczy, a nie ich wzajemne różnice.
Według Suareza istnieją trzy atrybuty bytu jako bytu (passiones entis in communi): jedność, prawda i dobro. Atrybuty te nie dodają niczego pozytywnego do bytu, będąc, odpowiednio, negacjami: podziału, nieistnienia (w relacji z umysłem Boga, a dopiero wtórnie - człowieka) i niedoskonałości.
Wszystkie aktualnie istniejące rzeczy są pojedyncze i jednostkowe. Jednostkowość dodaje do wspólnej natury rzeczy coś realnego, pojęciowo różnego od tej natury, ale co należy do tej samej kategorii i wspólnie z naturą konstytuuje metafizycznie jednostkę, jako jednostkowa różnica zawierająca gatunek. Substancja indywidualizuje się mocą własnego bytu. Rozróżniamy jednostki według ich materii lub przypadłości materialnych, ale jednostkowość należy wiązać z formą substancji.
Bóg i stworzenia
Suarez dzieli byty na skończone i nieskończone lub stosuje inne, równorzędne podziały, które w konsekwencji prowadzą do oddzielenia Boga od stworzenia, wyczerpując jednocześnie pojęcie bytu. Pojęcie bytu odnosi się do stworzeń i Boga na mocy „analogii atrybucji” - każde stworzenie jest bytem w relacji do Boga, w tej mierze, w jakiej partycypuje lub naśladuje byt Boga, zależąc od Niego w sposób istotny.
Suarez dochodzi do wniosku, że nie można rozumowo dowieść istnienia Boga na podstawie fizyki - trzeba się więc uciec do rozwiązania metafizycznego. Dowód Suareza wygląda następująco: Każdy byt jest stworzony bądź niestworzony. Nic nie może wytworzyć samo siebie. Nie wszystkie byty we wszechświecie mogą być wytworzone (pod groźbą błędnego koła lub regressus ad infinitum). Z konieczności istnieje byt niewytworzony i niestworzony. Pozostaje udowodnić, że jest on jeden. Suarez twierdzi, że po to, aby mogła istnieć wielość bytów posiadających wspólną naturę, konieczne jest, aby jednostkowość każdego z nich znajdowała się w odmienny sposób poza istotą natury. W przypadku bytu niestworzonego niemożliwe jest, by jednostkowość była różna od natury, ponieważ jego naturą jest istnienie, które zawsze jest jednostkowe.
Problemu istnienia Boga nie można izolować od kwestii Jego natury. Chociaż nasze poznanie Boga ma charakter aposterioryczny, w pewnych przypadkach możemy argumentować a priori z jednego przymiotu o drugim. Suarez udowadnia, że Bóg jest bytem doskonałym, mającym w sobie, jak Stwórca, wszystkie doskonałości, jakie może przekazać (ale nie wszystkie posiada w taki sam sposób). Bóg jest nieskończony, jest czystym aktem, jest wszechobecny, niezmienny, wieczny, jeden, niewidzialny, niepojęty, niewypowiedziany, jest substancją żywą, rozumną i samowystarczalną.
byt skończony
Na początku mówi Suarez o istocie bytu skończonego jako takiego, o jego istocie i o różnicy między istotą a istnieniem w bycie skończonym. Jeśli przez istotę rozumie się aktualną istotę, a przez istnienie - aktualne istnienie, to różnica między nimi jest czysto pojęciowa (wbrew tomistom). Z faktu, że żadne stworzenie nie istnieje z konieczności nie wynika, że kiedy ono istnieje, jego istota i istnienie są realnie różne.
Złożenie istoty i istnienia różni się od złożenia formy i materii tym, że przysługuje wszystkim bytom stworzonym, a nie tylko ciałom. Złożenie drugiego rodzaju jest złożeniem fizycznym, a złożenie rodzaju pierwszego - złożeniem metafizycznym.
Byt nie jest orzekany jednoznacznie o substancjach i przypadłościach - jest orzekany analogicznie. I nie mamy tu do czynienia z analogią proporcjonalności, ale z analogią atrybucji. Subsystencja (niezależność, dzięki której rzecz jest substancją) jest różna od istnienia. Subsystencja dodaje do aktualnej istoty sposób istnienia. Dusza posiada nie tylko subsystencję w swoim związku z ciałem, ale także i subsystencję swoistą („częściowy sposób” materii), która nie zanika wraz ze śmiercią człowieka. Także materia ma taki „sposób”, dzięki czemu Bóg mógłby zachować ją bez jakiejkolwiek formy.
Mówiąc o relacjach, Suarez stwierdza, że są w stworzeniach relacje realne, które tworzą specjalną kategorię. Z tym, że relacja realna jest identyczna z absolutną formą, która pozostaje w relacji do czegoś innego (np. białość). Do kategorii relacji nie mogą należeć relacje myślne, które nie są realnymi bytami. Oprócz tego wśród relacji realnych wyróżnić można relacje transcendentalne, których nie można oddzielić od istot ich podmiotów - nie mogą zanikać, kiedy podmiot pozostaje (Stwórca - stworzenia, materia - forma). Dla odmiany relacje kategorialne są przypadłościami, które uzyskuje ukonstytuowana rzecz w swoim istotnym bycie i które mają swój kres.
entia rationis
Przez entia rationis rozumie Suarez „to, o czym umysł myśli jako o bycie, chociaż nie ma ono bytu samo w sobie” (np. ślepota lub relacja czysto myślna). Tworzymy entia rationis z trzech przyczyn: umysł ludzki próbuje w ten sposób poznać negacje i braki, wprowadza relacje niebędące relacjami realnymi, tworzy idee złożone, które nie mają obiektywnego odpowiednika poza umysłem, chociaż idee części odpowiadają czemuś pozaumysłowemu.
2. FILOZOFIA PRAWA
prawo stanowione
Wedle Suareza teolog dokonuje refleksji nad Bogiem także jako nad celem ostatecznym człowieka - interesuje go droga prowadząca do zbawienia, które osiąga się przez wolne czyny i prawość moralną. Prawość moralna zależy zaś w dużej mierze od prawa stanowionego, które czerpie ostatecznie swój autorytet od Boga - teologia musi więc włączyć je w obszar swoich zainteresowań.
Suarez wychodzi od Tomaszowej definicji prawa: „prawo jest pewną normą i miarą, która nakłania do działania lub odwodzi od działania”. Wytyka jej brak zróżnicowania pomiędzy prawem a radą. Sam formułuje własną definicję: „prawo jest to powszechny, sprawiedliwy i trwały nakaz, który został w sposób właściwy promulgowany”. Prawa niesłusznego nie należy w ogóle przestrzegać.
Suarez odróżnia jeszcze prawo przedmiotowe (lex) od prawa podmiotowego (ius), które jest pewną władzą moralną człowieka nad tym, co do niego należy, lub co mu się należy. Z punktu widzenia człowieka - stworzenia, prawo jest czymś koniecznym do tego, by mógł on żyć w sposób odpowiadający jego naturze.
prawo wieczne
Prawo wieczne jest „wolnym zrządzeniem woli Boga, który ustanawia porządek i każe go przestrzegać” - w szczególności tyczy się to stworzeń rozumnych w ich wolnych czynach. W takiej mierze, w jakiej każdy prawy rozum uczestniczy w „Bożym świetle, które na nas spłynęło”, oraz o tyle, o ile wszelka władza ludzka pochodzi ostatecznie od Boga, każde inne prawo jest partycypacją w prawie wiecznym i jego skutkiem.
prawo naturalne
Pytanie o definicję prawa naturalnego jest problemem terminologicznym - Suarez proponuje, by określić tym mianem rozum naturalny, czyli zdolność rozumnej natury do rozróżniania czynów zgodnych z nim i czynów z nim niezgodnych. W sensie najściślejszym prawo naturalne polega na rzeczywistym sądzie umysłu.
Suarez nie akceptuje żadnej ze skrajnych tendencji w określaniu relacji prawa naturalnego do Boga. Uznaje, że prawo naturalne jest prawem nakazowym, a nie demonstratywnym. Nie wynika jednak z tego, by wola Boga była jedyną przyczyną dobra i zła. Bóg jest podstawą dla prawa naturalnego, ale tylko dostrzegł, że spełnianie niektórych czynów jest zgodne z rozumną naturą, a innych - nie, więc nie mógł nie nakazać spełniania pierwszych i nie zakazać spełniania drugich.
Wśród zasad prawa naturalnego są podstawowe zasady moralne („dobro należy czynić, a zła unikać”), ale i zasady o bardziej szczegółowym charakterze („Boga należy czcić”). Wszystkie czyny cnotliwe podpadają pod prawo naturalne, ale nie wszystkie są nakazane, niektóre są tylko „doradzane”. Żaden człowiek nie może bez winy dłuższy czas pozostawać nieświadomy podstawowych imperatywów prawa naturalnego.
Każdy konkretny, świadomy i wolny czyn ludzki należy do porządku moralnego i jest dobry (zgodny z rozumem) albo zły (niezgodny z nim). Prawo naturalne domaga się, by każdy konkretny czyn człowieka był dobry. i dopóki trwa rozumna i wolna natura ludzka, dopóty prawo naturalne będzie trwało niezmienione, jako głęboko w tej naturze zakorzenione. Nie może zmienić go nawet Bóg.
prawo narodów
Suarez odróżnia prawo naturalne od prawa narodów (ius gentium), które jego zdaniem nie nakazuje żadnych czynów koniecznych dla słusznego postępowania i nie zakazuje niczego, co samo w sobie jest złe. Prawo narodów zakazuje tylko pewnych czynów dla słusznego i wystarczającego powodu, uznając dokonanie ich za zło. Jego zasady są więc zasadami nie-naturalnymi i niepochodzącymi od Boga, aczkolwiek pozostają ogólnymi wnioskami prawa naturalnego. Tym zaś różni się prawo narodów od prawa cywilnego, że nie jest spisane, a ustanowione na drodze zwyczaju.
społeczność polityczna
W państwie konieczna jest cywilna władza administracyjno-sądownicza, która ma zdolność tworzenia praw w swoim zakresie, to znaczy cywilnych praw ludzkich. Państwo i władza polityczna są instytucjami naturalnymi w tym sensie, że natura domaga się ich ustanowienia - są one dane przez Boga. Ale natura nie przyznała żadnemu człowiekowi politycznej władzy nad innymi.
Początek społeczności upatrywał Suarez w zgodzie - nie ma to wiele wspólnego z oświeceniową umową społeczną. U podstaw umowy Suareza leży nie egoizm, ale społeczny charakter człowieka i jego potrzeby. Władza cywilna pochodzi pośrednio lub bezpośrednio od ludzi, jako od społeczności. I w sytuacji, kiedy władca okaże się tyranem, ludzie mogą odebrać mu władzę, przekazaną wcześniej w jego ręce.
Suarez rozważa dalej prawo karne: czy jego zasady są wiążące wobec sumienia człowieka? Pojawia się wniosek, że „sprawiedliwe prawa wiążą w sumieniu”, jeżeli prawodawca wyrazi taką intencję.
Suarez odrzuca pogląd, że papieżowi przysługuje nie tylko najwyższa władza duchowa, ale i najwyższa władza cywilna. Państwo i Kościół są odrębnymi instytucjami społecznymi i nie mogą na siebie wpływać, nawet jeśli cel Kościoła jest wznioślejszy. Jednakże papież posiada wciąż pośrednią jurysdykcję w sprawach doczesnych .
Wojna nie jest czymś wewnętrznie złym, możliwa jest wojna sprawiedliwa: wojnę musi prowadzić prawowita władza, przyczyna prowadzenia wojny powinna być sprawiedliwa, powinno się ją prowadzić w sposób właściwy.