PODTYP: CHELICERATA (SZCZĘKOCZUŁKOWCE)

1. Charakterystyka ogólna:

• żyją na lądzie (większość), w morzach i wodach słodkich

• większość jest wolno żyjąca, pasożyty wyst. jedynie u roztoczy

2. Budowa zewnętrzna (staroraki i pajęczaki):

• brak wyodrębnionej głowy

• brak czułków

• dwie pary przysadek gębowych

• ciało zbudowane z głowotułowia (prosomy) i tułowia (opistosomy)

• głowotułów:

• tagma jednolita

• u staroraków rozwija się z akronu i 6 -7 segmentów z odnóżami, u pajęczaków z akronu i 6 segmentów z odnóżami.

• 2 „segmenty” wyst. przed, reszta za otworem gębowym

• odnóża jednogałęziowe, członowane, zróżnicowane na:

• dwie pary przysadek gębowych - szczękoczułki i nogogłaszczki

• odnóża lokomocyjne: 5 par u staroraków, 4 u pajęczaków

• szczękoczułki - chelicery: leża przed otworem gębowym, zakończone szczypcami lub pazurami, służą do chwytania pokarmu.

• nogogłaszczki - pedipalpy: leżą za otworem gębowym, człony podstawowe zaopatrzone w wyrostki do żucia (endity), a części końcowe wykształcone zależnie od grupy. Służą do rozdrabniani pokarmu i jako narządy dotyku

• tułów:

• złożony z 6 - 13 segmentów

• dobrze rozwinięty u staroraków i skorpionów, niesegmentowany u większości pajęczaków lub szczątkowy u roztoczy.

• u staroraków zaopatrzony w dwugałęziowe odnóża, u pajęczaków pozbawiony odnóży lub posiadający zredukowane odnóża.

GROMADA: MEROSTOMATA (STARORAKI)

1. Charakterystyka ogólna:

• wyłącznie morskie. Ciało zbudowane z jednolitego głowotułowia i segmentowanego lub jednolitego odwłoka

• odwłok u części zróżnicowane na przedodwłoki zaodwłok

• na końcu odwłoka wyst. duży telsn w kształcie kolca

• po bokach głowotułowia osadzone para oczu prostych

• szczękoczułki małe, zakończone szczypcami

• nogogłaszczki i kolejne odnóża większe od poprzednich, ich człony podstawowe zaopatrzone w endity

• odwłok zaopatrzony w blaszkowate odnóża, zaopatrzone w skrzela

PODGROMADA: XIPHOSURA (OSTROGONY)

1. Charakterystyka ogólna:

• żywe skamieniałości (nie wykazują zmian morfologicznych przez wszystkie epoki)

• tylko 4 gatunki

1. Budowa zewnętrzna:

• ciało składa się z 3 części: głowotułowia, odwłoka i telsonu

• pancerz całkowicie zakrywa odnóża

• głowotułów:

• tagma największa, jednolita

• siedem par jednogałęziowych odnóży: 2 pary przysadek gębowych i 5 par odnoży lokomocyjnych

• chelicery trójczłonowe, wykształcone w szczypce

• pedipalpy i 4 pary odnóży lokomocyjnych jednakowo zbudowane, zaopatrzone w endity i szczypce

• ostatni para odnóży zmodyfikowana w chilaria - dwa proste pręty

• otwór gębowy leży pośrodku głowotułowia, po stronie brzusznej, pomiędzy odnóżami i jest wydłużony

• odwłok:

• połączony stawowo z głowotułowiem

• u postaci dojrzałych jest jednolity, zaopatrzony po bokach w sześć ruchomych kolców, skierowanych ku tyłowi

• odnóża dwugałęziowe, blaszkowate. Pierwsza para tworzy wieczko, pod którym znajduje się ujście przewodów płciowych. Reszta odnóży jest mniejsza, zaopatrzona w wyrostki skrzelowe, ale służy również do pływania.

• otwór odbytowy zlokalizowany przed telsonem

• telson:

• połączony stawowo z odwłokiem

• nie odpowiada telsonowi innych stawonogów, ponieważ nie posiada otworu odbytowego

• służy do popychania ciała ku przodowi

3. Budowa wewnętrzna:

• narządy zmysłów:

• parzyste oczy złożone zlokalizowane po bakach głowotułowia oraz proste leżące pośrodku głowotułowia, z przodu

• włoski smakowe i dotykowe osadzone na enditach

• organ czołowy - narząd węchu

• układ pokarmowy:

• ze względu na przesunięcie otworu gębowego na środek głowotułowia, przełyk biegnie początkowo ku przodowi ciała a następnie zagina się ku tyłowi

• końcowa część jelita przedniego zróżnicowana w przedżołądek z oskórkowymi blaszkami

• do jelita środkowego uchodzi gruczoł trzustkowo - wątrobowy

• układ krwionośny:

• serce biegnie przez całe ciało, ma 8 par ostiów z zastawkami, tętnice otaczają obrączką okołoprzełykową

• barwnik oddechowy - hemocyjanina

• układ wydalniczy: para gruczołów biodrowych, czteropłatowych

• układ rozrodczy: narządy rozrodcze prosto zbudowane, uchodzą otworami pod wieczkiem, narząd kopulacyjne nie wyst.

4. Rozmnażanie i rozwój:

• rozdzielnopłciowe

• zapłodnienie jest zewnętrzne, jaja zapładniane są w czasie wydostawania się z układu rozrodczego samicy

• z jaj wylęgają się larwy trylobitowe

Limulus polyhemus (skrzypłocz wielki)

GROMADA: ARACHNIDA (PAJĘCZAKI)

1. Budowa zewnętrzna;

• typowo lądowe

• ciało zbudowane z głowotułowia i odwłoka (raczej jednolite)

• brak czułków, oczu złożonych

• sześć par odnóży zlokalizowanych na głowotułowiu

• brak odnóży na odwłoku. mogą wyst. szczątkowe, ale pełniące inne funkcje niż lokomocyjne (np. produkujące sieci u pająków)

• wyst. tendencja do zlewnia się głowotułowia z odwłokiem. U roztoczy te dwie tagmy tworzą jednolita całość.

• szczękoczułki leżą przed otworem gębowym, mogą posiadać szczypce, pazurki lub sztylety, służą do chwytania pokarmu

• nogogłaszczki, zaopatrzone w endity, mogą być zbudowane jak odnóża lokomocyjne lub wykształcone w głaszczki

• odnóża lokomocyjne:

• pierwsza para pełni dodatkowo funkcje narządów dotykowych

• na dwóch pierwszych parach odnóży mogą wyst. endity

• Budowa wewnętrzna;

• pokrycie ciała:

• mogą wyst. gruczoły jadowe, które uchodzą:

• skorpiony - na końcu odwłoka

• pająki - na końcach pazurów szczękoczułków

• zaleszczotki - na końcu nogogłaszczek

• roztocza - w okolicy otwotu gębowego

• mogą wyst. gruczoły przędne - pająki, zaleszczotki i niektóre roztocza

• narządy zmysłów:

• oczy - 1 -6 par, zawsze proste

• włoski czuciowe - wyst. na całym ciele, szczególnie na odnóżach

• narządy szczelinowate - prioprioreceptory (informują o napięciu oskórka)

• narządy charakterystyczne dla rządu - grzebienie (skorpiony), narządy lirowate (pająki)

• układ pokarmowy;

• pajęczaki pobierają pokarm płynny. Zdobycz przytrzymywana jest szczękoczułkami, nakłuwana lub rozrywana, oblewana wydzieliną zawierająca eznymy trawienne, a po wstępnym rozłożeniu wysysana.

• jelito przednie: pompująca gardziel i przełyk

• jelito środkowe zaopatrzone w gruczoł wątrobowo - trzustkowy, który produkuje enzymy trawienne i magazynuje pokarm. U niektórych roztoczy kończy się ślepo, a u reszty łączy się z krótkim jelitem tylnym.

• układ oddechowy - za pomocą:

• płucotchawek - wyst. u skorpionów i pająków, w liczbie 1 - 4 par po stronie brzusznej odwłoka. Budowa: szczelinowate otwory prowadzą do komory oddechowej, której przednia ściana posiada płaskie uwypuklenia, pokryte oskórkiem. Do wypukleń dostaje się hemolimfa, które je omywa.

• tchawek - wyst. u zaleszczotek, kosarzy i roztoczy, zlokalizowane w odwłoku, różnie wykształcone (sitowe, rozgałęzione).

• układ krwionośny:

• serce zlokalizowane w odwłoku

• układ naczyń uzależniony od typu narządów oddechowych, jeśli wyst. płucotchawki jest liczny, jeśli tchawki - zredukowany

• barwnik oddechowy - hemocyjanina

• układ wydalniczy - wyróżniamy typy narządów:

• gruczoły biodrowe - jednopłatowe

• cewki Malpighiego - od 1 - 2 par długich, ślepo zakończonych wyrostków, tylnych części jelita środkowego (struktury pochodzenia endodermalnego)

U niektórych wyst. oba typy narządów wydalniczych.

• układ rozrodczy:

• gonady zlokalizowane w odwłoku

• narządy kopulacyjne wyst. u nielicznych, u reszty do przenoszenia spermy służą szczękoczułki, nogogłaszczki lub trzecia para odnóży lokomocyjnych

• Rozmnażanie i rozwój:

• rozdzielnopłciowe

• zapłodnienie zachodzi w trakcie składania jaj, a najczęściej jest wewnętrzne

• większość jajorodna, niektóre skorpiony są jajożyworodne lub żyworodne

• u większości rozwój jest prosty, u zaleszczotków i roztoczy wyst. larwy.

RZĄD: SCORPIONIDEA (SKORPIONY)

1. Budowa zewnętrzna:

• ciało powstaje w rozwoju zarodkowym z 21 segmentów, z czego 7 łączy się w głowotułów, a 14 w odwłok (przedodwłok - 8 i zaodwłok 6)

• głowotułów;

• tagma jednolita

• w przedniej części, po stronie górnej wyst. para oczu większych, a po bokach 2 - 5 par oczu mniejszych

• chelicery są krótkie, najczęściej zakończone szczypcami. u niektórych mogą być zakończone narządami strydulacyjnymi, służącymi do wydawania odstraszających dźwięków.

• pedipalpy są największe, zakończone potężnymi szczypcami, na członach podst. wyst. endity

• ostatnia para odnóży lokomocyjnych zaopatrzona w podwójny pazur

• tułów:

• segmentowany, węższy od głowotułowia

• przedodwłok powstaje z 8 segmentów, ale później jeden zanika, więc u postaci dojrzałych zbudowany z 7 segmentów

• na pierwszym segmencie wyst. wieczko płciowe

• na drugim segmencie osadzone są grzebienie - zmodyfikowane odnóża, przekształcone w narządy zmysłów

• na 3 - 6 segmencie zlokalizowane są pary przetchlinek, prowadzące do płucotchawek

• zaodwłok pozbawiony odnóży, ostatni segment zakończony kolcem jadowym

2. Budowa wewnętrzna

• narządy zmysłów - oczy proste, parzyste narządy szczelinowe, grzebienie

• układ oddechowy - płucotchawki, 4 pary

• układ krwionośny - najbogatszy w naczynia wśród pajęczaków

• układ wydalniczy - para gruczołów biodrowych, uchodzących na biodrach 3 pary nóg lokomocyjnych oraz dwie pary cewek Malpighiego.

• układ rozrodczy:

• żeński -jajnik nieparzysty, jajowody łączą się w macicę, na jajowodach wyst. zbiorniki nasienne

• męski - jądra parzyste, nasieniowody mają pęcherzyki nasienne oraz gruczoły prostaty, samce produkują spermatofory

3. Rozmnażanie i rozwój;

• słabo zaznaczony dymorfizm płciowy

• jajożyworodne lub żyworodne

• rozwój wprost

• samice opiekują się potomstwem nosząc je na grzbiecie

Euscorpius sp. (skorpion)

RZĄD: PSEUDOSCORPIONIDEA (ZALESZCZOTKI)

1. Budowa zewnętrzna:

• głowotułów:

• jednolity

• u części wyst. oczka, reszta jest ślepa

• chelicery - dwuczłonowe, zakończone szczypcami, na których uchodzi gruczoł przędny (u samic służy do budowania gniazd). Człony pokryte długimi włoskami oskórkowymi

• pedipalpy - największe odnóża, na ich końcach znajdują się ujścia gruczołów jadowych

• odnóża kroczne zakończone podwójnymi pazurkami i przylgami

• odwłok:

• segmentowany (12), szerszy od głowotułowia

• brak zaodwłoka

• ostatni segment jest szczątkowy, tworzy płytkę otaczającą otwór odbytowy

2. Budowa wewnętrzna:

• układ nerwowy - brzuszna część silnie skoncentrowana

• układ krwionośny - szczątkowy, złożony z serca i tętnicy

• układ oddechowy - dwie pary tchawek, które otwierają się stigmami na 3 i 4 segmencie odwłoka

• układ wydalniczy - gruczoły biodrowe uchodzące na biodrach 3 pary odnóży krocznych.

• układ rozrodczy i rozwój pozazarodkowy:

• męski - samce produkują spermatofory

• żeński -jaja rozwijają się w woreczkach lęgowych

• larwy mają narządy ssące, którymi pobierają płyn odżywczy, produkowany przez jajniki i wydzielany do woreczków. Po drugim linieniu larwy opuszczają woreczki a narządy ssące zanikają.

Chelifer cancroides (zaleszczotek książkowy)

RZĄD: OPILIONIDEA (KOSARZE)

1. Budowa zewnętrzna:

• szeroki odwłok całą średnicą przylegający do głowotułowia

• ciało w zarysie owalne

• bardzo długie i cienki odnóża kroczne

• głowotułów:

• okryty całkowicie jednolitym oskórkiem

• para oczek

• z przodu, po bokach tułowia uchodzą gruczoły produkujące wydzielinę odstraszającą o zapachu kwasu octowego

• chelicery małe, zakończone szczypcami

• pedipalpy długie, z enditami, ich końcowe części wykształcone w narządy dotykowe lub zakończone pazurem

• pierwsza para odnóży lokomocyjnych z enditami, druga pełni funkcję dotykową,

• zaatakowane mogą odrzucać odnóża, które potem szybko regenerują

• odwłok:

• segmentowany (10 segm.)

• u samic wyst. pokładełko

2. Budowa wewnętrzna:

• układ oddechowy - tchawki

• układ krwionośny - silnie zredukowany

• układ wydalniczy - gruczoły biodrowe o skomplikowanej budowie

3. Rozmnażanie i rozwój:

• jaja składane do ziemi

• rozwój prosty

Phalangium opilio (korsarz zwyczajny)

RZĄD: ARANEIDA (PAJĄKI)

1. Budowa zewnętrzna:

• ciało zbudowane z głowotułowia i odwłoka, pokryte oskórkowymi włoskami

• głowotułów:

• jednolity, mniejszy niż odwłok

• pokryty grubym, twardym oskórkiem

• połączony z odwłokiem stylikiem

• trzy pary oczu: po środku para dziennych (prostych bez pigmentu), po bokach nocne (inwertowane z pigmentem)

• chelicery zakończone zaginanym pazurem, na którego końcu uchodzi gruczoł jadowy

• pedipalpy z enditami, różnie wykształcone, służą do przytrzymywania zdobyczy i jako narządy dotyku a samców również do przenoszenia spermy

• odnóża lokomocyjne zbudowane z 7 członów: biodra, krętacza, uda, rzepki, golenia (najdłuższy), piętki i stopy (zakończona pazurkami)

• odwłok

• miękki, pokryty cienkim oskórkiem

• u postaci dojrzałych jest jednolity

• wyst. zmodyfikowane odnóża - kądziołki, osadzone po stronie brzusznej odwłoka, u ujścia gruczołów przędnych. U prymitywnych w liczbie 4 par, u wyższych 3. U części przednia para połączona jest w stożek - kolulus, nie mający otworów gruczołów przędnych, albo w płytkę przędną - kribellum, z licznymi otworami gruczołów. U tych ostatnich na czwartej parze odnóży lokomocyjnych wyst. grzebyki - kalamistry, służące do przędzenia nici. Nici służą do budowy kokonów i kryjówek, do zdobywania pokarmu i jako środek transportowy (babie lato).

2. Budowa wewnętrzna:

• pokrycie ciała: oskórek na głowotułowiu gruby i jednolity, a na odwłoku cienki i elastyczny. Pająki linieją przez całe życie.

• narządy zmysłów;

• oczy dzienne i nocne

• włoski i narządy szczelinowe

• narządy lirowate - zespoły narządów szczelinowych, wyst. na udach i goleniach, służą do orientacji w przestrzeni

• odbierają wrażenia węchowe, smakowe, zmiany temp. oraz odbierają i wydają dźwięki.

• układ pokarmowy:

• otwór gębowy osłonięty z boków wyrostkami pedipalpów, służącymi do obróbki wstępnie nadtrawionego pokarmu.

• nadtrawiony pokarm jest wsysany za pomocą gardzieli i żołądka ssącego

• jelito środkowe długie, wyst. gruczoły trzustkowo - wątrobowe

• jelito tylne z kloaką

• układ oddechowy:

• płucotchawki i tchawki (porozgałęziane, ze spiralnymi zgrubieniami na ścianach lub sitowe złożone z pnia i pęku tchawek).

• tylko tchawki (b. rzadko)

• układ krwionośny: serce krótkie , zlokalizowane w odwłoku, w hemolimfie wyst. bezbarwne hemocyty.

• układ wydalniczy - składa się z:

• gruczoły biodrowe

• cewki Malpighiego

• ściana kloaki

• układ rozrodczy:

• żeński - jajniki jajowody macica pochwa. Do pochwy otwiera się zbiornik nasienia, lub uchodzi on oddzielnie na płytce samiczej - epigynum. Jeśli płytka wyst., zapłodnienie zachodzi w trakcie składania jaj, jeśli nie to zapłodnienia jest wewnętrzne.

• męski - najpierw wyst. na pedipalpach narządy kopulacyjne, napełniane są spermą, a następnie sperma jest przenoszona jest do narządów kopulacyjnych samicy.

3. Rozmnażanie i rozwój:

• dymorfizm płciowy wyraźny (samce są mniejsze)

• samice składają jaja do kokonów, którymi się opiekują, nosząc na ciele lub ukrywając.

PODRZĄD: LABIDOGNATHA

Araneus diademantus (krzyżak ogrodowy)

Tagenaria domestica (pająk domowy)

RZĄD: ACARINA (ROZTOCZE)

1. Charakterystyka ogólna:

• żyją w glebie, na roślinach ,w pomieszczeniach, wodach słodkich i słonych (rzadko)

• liczne są pasożytami roślin i zwierząt, stałymi i okresowymi, głównie ektopasożyty

• przenoszą wirusy, bakterie i nicienie, powodują alergie

2. Budowa zewnętrzna:

• zlanie głowotułowia i odwłoka w jednolitą całość

• brak pełnej segmentacji zewnętrznej

• ciało można podzielić na dwie części; gnatosomę i idiosomę

• gnatosoma - część gębowa, kapitulum:

• część przednia z otworem gębowym

• jest ruchomo połączona z idiostomą, do której może być wciągana

• posiada przysadki gębowe

• nie obejmuje zwojów mózgowych (wyst. w idiostomie)

• złożona z:

• nadgębia (epistom, tektum lub rostrum) - okrywa od strony grzbietowej chelicery

• chelicery - tkwią z zagłębieniu, służą do pobierania pokarmu, mogą być zakończone szczypcami lub nożycami, sztyletami lub pazurem. U niektórych samców służy do przenoszenia spermy.

• warga górna - wyrostek przednio - górnej części gardzieli

• fałd nadgardzielowy (epifarynk) - wyrostek tylno - górnej części gardzieli

• pedipalpy - zlokalizowane po bokach gnatosomy. Ich biodra tworzą podgębie (hipostom), które zrośnięte jest z fałdem podgardzielowym, natomiast wolne człony pełnią rolę jako narządy czuciowe

• fałd podgardzielowy (hipofarynks) - wypuklenie dolnej części gardzieli, razem z biodrami pedipalpów ogranicza od dołu jamę przedgębową.

Warga górna, podgębie i fałd podgardzielowy, struktury ograniczające jamę przedgębową, określane są jako stożek gębowy. Na dnie stożka znajduje się otwór gębowy.

Chelicery i stożek gębowy tworzą narząd służący do pobierania pokarmu: chwytny, gryząco - ssący, kłująco - ssący.

• idiosoma:

• u najprymitywniejszych wykazuje ślady segmentacji i jest oddzielona od gnatosomy okrężnym rowkiem - dysjugalnym

• u części jest jednolita

• u reszty rozdzielona bruzdą sejugalną, pomiędzy II i III parą odnóży lokomocyjnych. na dwie części: propodosomę i histerosomę

• wyst. odnóża lokomocyjne, pełniące różną funkcje i mające różną budowę.

• otwory płciowy i odbytowy wyst. na opistosomach

3. Budowa wewnętrzna:

• pokrycie ciała - oskórek nie zróżnicowany na podjednostki, buduje pancerz na idiosomie. Wyst. na nim guzki, włoski itp. maja znaczenia czuciowe. Oskórek przebijają liczne ujścia gruczołów. Mięśnie delikatnie prążkowane

• narządy zmysłów:

• oczy proste zlokalizowane na propodosomie, ale u większości brak

• włoski czuciowe

• narząd Hallera - wyst. u kleszczy, jest to przekształcona pierwsza para odnóży, pokryta licznymi szczecinkami , odbiera wrażenia węchowe i zmiany wilgotności.

• układ pokarmowy:

• jama przedgębowa ograniczona wargą górną, podgębiem i fałdem podgardzielowym. Uchodzą do niej gruczoły ślinowe oraz produkujące subst. lepkie (kleszcze)

• gardziel - ssąca

• przełyk - w części końcowej może być zróżnicowany w wole

• jelito środkowe z licznymi uchyłkami

• jelito tylne - krótkie

• układ oddechowy - większość oddycha tchawkami, formy mniejsze nie maja narządów oddechowych (przez pokrycie ciała).

• układ krwionośny - u większości nie wyst. U części wyst. jedynie sieć zatok, a krew tłoczona jest dzięki ruchom ciała. U nielicznych wyst. krótkie serce. Krew jest bezbarwna.

• układ wydalniczy - od 1 -4 par gruczołów biodrowych oraz para cewek Malpighiego, albo oba typy naraz.

• układ rozrodczy - prosty. Pochwa u wielu samic wykształcona w pokładełko.

5. Rozmnażanie i rozwój:

• dymorfizm płciowy dobrze zaznaczony jeśli wyst. narządy do kopulacji. U większości jednak nie wyst.

• samice są jajorodne, jajożyworodne i nieliczne żyworodne

• częsta partenogeneza

• zapłodnienie wewnętrzne

• z jaj wylęga się larwa z przysadkami gębowymi i trzema parami odnózy, która może być:

• podobna do postaci dorosłych

• znacznie różni się od postaci dojrzałych i wówczas przekształca się w trzy kolejne stadia: proto- deuto - i tritonimfe, połączone z okresami żerowania, unieruchomienia i linienia. Po pierwszym linieniu pojawia się czwarta para odnóży, a w kolejnych linieniach następuje przebudowa narządów wew. i upodabnianie się do postaci dojrzałych.

PODRZĄD: GAMASIDA (ŻUKOWCE)

Drapieżne żyjące w glebie i na roślinach oraz pasożyty wewn. i zewn. lądowych bezkręgowców i kręgowców.

Varroa jacobsoni

Odżywia się hemolimfą czerwi i dojrzałych postaci pszczoły. Powoduje chorobę - warrozę, objawiającą się spadkiem białek w hemolimfie. Czerwie rozwijają się karłowate niedorozwinięte. Przenośni zarazki chorób pszczół: paraliż, grzybice, zgnilec i kiślice.

PODRZĄD: IXODIDA

Pasożyty zewnętrzne okresowe i stałe lądowych kręgowców. Oskórek samic jest rozciągliwy, dzięki czemu po pobraniu ciało może się wielokrotnie powiększyć. Przenoszą zarazków chorobotwórczych.

Ixodes ricinus (kleszcz pastwiskowy)

Pospolity w Polsce, larwy żerują na małych ptakach i ssakach, dojrzałe osobniki na kopytnych, psach i człowieku. Przenosi choroby wirusowe, riketsjozowe i bakteryjne oraz pierwotniacze.

---