PODTYP: TRACHEATA (TCHAWKOWCE)

GROMADA: INSECTA (OWADY)

1. Charakterystyka ogólna:

• segmentacja heteronomiczna

• ciało złożone z głowy (6), tułowia(3) i odwłoka (6 - 12 segm.)

• jedna para czułków

• trzy pary przysadek gębowych

• trzy pary odnóży krocznych

• narządy oddechowe - tchawki

• u niektórych wyst. jedna lub dwie pary skrzydeł

• pełna segmentacja (21 segm) może ulec zróżnicowaniu, hypertrofi, redukcji lub zlaniu.

• płytki segmentacyjne: tergit - grzbietowa, sternit - brzuszna i dwie boczne - pleuryty.

BUDOWA ZEWNĘTRZNA

Głowa

1. Puszka głowowa:

• jednolita, pierwotnie złożona z 6 segmentów: akronu, czułkowego, wstawkowego, żuwaczkowego, szczękowego i wargowego.

• ze wzgl. na położenie otworu gębowego wyróżniamy głowę:

• hypognatyczną - po stronie brzusznej

• prognatycza - bardziej z przodu

• opistognatyzna - przesunięty do tyłu

• w puszce głowowej hypognatycznej wyróżniamy:

• wargę górną - labrum

• nadustek - clypeus

• czoło - frons

• ciemię - vertex

• policzki - genae pochodne tergitów

• zapoliczki - postgenae

• potylica - occiput

• zapotylica - postocciput

• szew epistomalny

• szew ciemieniowy, czyli epikranialny - sutura coronalis

• szew potylicowy, czyli zażuchwowy - sutura occipitalis

• szew zapotylicowy - sutura postoccipitalis

• oczy, boczne przyoczka i czułki osadzone na ciemieniu

• przyoczko środkowe na czole

• podgębie - hypopharynx, czyli fałd dzielący jamę gębową na część:

• przednią - cibarum z otworem gębowym pochodne

• tylna - salivarium z gruczołami ślinowymi sternitów

• przysadki gębowe:

• żuwaczki - mandibulae na granicy tergitów

• szczęki - maxillae i sternitów

• warga dolna - labium

• szkielet wewnętrzny puszki głowowej - tentorium - wzmacnia puszkę, podtrzymuje przełyk i jest miejscem przyczepu mięśni. Składa się z

• ramion przednich, łączących się ze szwem epistomalnym

• ramion tylnych połączonych z końcami szwu zażuchwowego

• ramion górnych odchodzących od ramion przednich i łączących się z puszką

• głowa łączy się z tułowiem za pośrednictwem odcinka szyjnego - cervixa.

2. Czułki - antennae:

• przydatki drugiego segmentu głowowego

• składają się z:

• trzonka - scapus, połączony stawowo z puszką głowową, poruszają nim mięśnie czaszkowe

• nóżki - pedicellum

• biczyka - flagellum (u niektórych jako obrączka - annulus), wieloczłonowy, bez mięśni

• na czułkach znajdują się narządy zmysłów - dotyku i powonienia

3. Narządy gębowe, tworzące aparat ortopteroidalny :

• służą do pobierania pokarmu i gryzienia

• złożone z : przysadki gębowe (żuwaczki, szczęka, warga dolna) + warga górna + podgębie a także czasami gardziel i gruczoły ślinowe

• warga dolna (labium) - fałd zwisający przed jamą gębową, połączony z nadustkiem

• żuwaczki (mandibulae) - najbardziej zesklerotyzowane, łączą się z puszką głowową

1 lub 2 stawami, ich wewn. brzegi zaopatrzone w zęby.

• szczęka (maxillae) - zbudowana z:

• kotwiczki - cardo

• pieńka - stipes, na którym osadzone są:

• ostra żuwka wew. - lacinia i tępa żuwka zewn. - galea

• głaszczek szczękowy - palpus maxillaris

• warga górna - powstała z drugiej pary szczęk, zamyka jamę gębową od tyłu, zbudowana z:

• podbródek - submentum

• bródkę - mentum

• języczki - glossae

• przyjęzyczki - paraglossae

• głaszczki wargowe - palpi labiales

4. Modyfikacje narządów gebowych: …..str 409 - 415

Tułów

1. Tułów - thorax:

• złożony z 3 segmentów

• zaopatrzony w narządy ruchu - odnóża i skrzydła

• wyróżniamy: przed -, śród - i zatułów

• w tergitach śród - i zatułowia wyróżniamy:

• przedtarczę - praescutum

• tarczę - scutum

• tarczkę - scutellum

• zatarczę - postnotum

Wszystkie te elementy są oddzielone od siebie szwami

• pleuryt wzmocniony grzebieniem pleuralnym, który dzieli go na część przednią - episternum (episternit) i tylną - epimerum (epimeryt). W przedłużeniu grzebienia znajduje się kolumienka - columella, która stanowi punkt podporowy dla skrzydła.

• od sternitu w głąb tułowia odchodzi poprzeczna, długa apofyza - widełki (furca).

• u form bezskrzydłych segmenty tułowia są homonomiczne, natomiast u uskrzydlonych przedtułów jest mniejszy i od śró - i zatułowia.

2. Nogi:

• osadzone między pleurytem a sternitem

• zbudowane z:

• biodra - coxa

• krętacza - trochanter

• uda - femur

• goleń - tibia

• stopa - tarsus

• poszczególne elementy odnóża połączone są stawami

• noga utrzymuje kontakt z podłożem za pomocą 1 - 5 członowanej stopy i przedstopia.

• przedstopie może się składać z:

• 1 - 2 pazurków (wyst. u większości)

• śródpazurka - empodium

• poduszeczki - arolium

• przylg - pulvillae

• wyróżniamy odnóża:

• kroczne

• skoczne

• pływne

• czepne

• chwytne

• do przenoszenia pyłku

• grzebne

3. Skrzydła:

• powstają jako uchyłki ściany ciała, w które wchodzą nerwy, tchawki i hemolimfa. Następnie kom. hypodermy rozpłaszczają się, a w miejscu przebiegu nerwów i tchawek powstają żyłki, które stanowią rusztowanie skrzydeł. Część żyłek utworzona jest przez obie błony skrzydłowe, część przez grzbietową lub brzuszną błonę.

• u niektórych (ważki, błonkówki) na przedniej krawędzi skrzydła wyst. pterostigma - silniej zesklerotyzowany twór powstały z rozszerzenia żyłki.

• skrzydła osadzone są na śród - i zatułowiu za pośrednictwem stawów skrzydłowych

• w skład stawu skrzydłowego wchodzą:

• przedni i tylny płat tergalny

• 3 - 4 płytki skrzydłowe

• 2 dwuwarstwowe płytki środkowe

• płytki ramieniowe

• pokrywka

• słupek pleuralny

• płytki przyskrzydłowe i podskrzydłowe

• u większości wyst. skrzydła błoniaste

• u niektórych (chrząszcze, karaczany) skrzydła przednie ulegają sklerotyzacji i funkcjonują jako pokrywy lub półpokrywy.

• w spoczynku skrzydła mogą być rozpostarte na boki, złożone nad lub wzdłuż grzbietu lub też schowane pod pokrywami. We wszystkich tych przypadkach jednak błona skrzydłowa nie ulega sfałdowaniu.

Odwłok

1. Odwłok - abdomen:

• pierwotnie składa się z 12 segmentów, lecz liczba ta może ulec zmniejszeniu przez autrofię lub inne przekształcenia. Przekształcenia mogą dotyczyć tylko części przedniej bądź tylnej odwłoka lub też poszczególnych segmentów. W ostatnim przypadku liczba tergitów i sternitów może nie być jednakowa.

• wyróżniamy część:

• pregenitalną - przednią, w której mieści się serce, przewód pokarmowy, gonady, ciało tłuszczowe

• tylną, na którą składają się segmenty: genitalne (8 i 9) i postgenitalne (10 i 11)

• otwór odbytowy wyst. na segm. 12 (telson) albo 11 lub 10, gdy końcowe segmenty zanikają. Wówczas od strony grzbietowej jest przykryty płytką - epiproktem, a od strony brzusznej parą wąskich płytek - paraproktów.

• otwór płciowy żeński mieści się na 8 lub 7 sternicie, natomiast męski na 9.

2. Przysadki odwłokowe:

• funkcje przysadek: rozród, lokomocja, oddychanie i inne

• ze względu na pochodzenie możemy wyróżnić:

• przysadki będące zmodyfikowanymi odnóżami

• twory nie homologiczne z odnóżami odwłokowymi

• wyróżniamy m. in.:

• aparat skoczny - złożony z cewki brzusznej, hamowidła i widełek

• wyrostki rylcowe - aerci

• nogi rzekome, od 2 - 8 par

• skrzelotchawki

• przysadki męskie - znajdują się na 9 segmencie: walwy, homologiczne z odnóżami oraz narząd kopulacyjny - aedeagus

• przysadki żeńskie tworzą u niektórych pokładełko do składania jaj.

BUDOWA WEWNĘTRZNA

Powłoka ciała

1. Powłoka ciała, a także wyściółka układu tchawkowego oraz przedni i tylny odcinek jelita złożone są z:

• naskórka - hypoderma

• oskórka - kutikula, dodatkowo może być pokryta woskiem i warstwą cementową

2. Kutikula:

• zbudowana z chityny, wosków, białek, lipidów, garbników itp.

• wyróżniamy:

• prokutikulę - gruba, zawiera chitynę i proteiny, jej wzrost i sklerotyzacja odbywa się przed i po linieniu, zróżnicowana na:

• endokutikulę - elastyczna

• egzokutikulę - zgarbowana

• epikutikulę - cienka, pokrywa wszystkie ektodermalne części ciała, wyróżniamy:

• wewnętrzną (kutikulina) - grubsza, zbudowana z lipidów, białek i fenoli

• zewnętrzna - cieńsza, lipidowa, inkrustowana minerałami

• odkładanie kolejnych warstw kutikuli może powodować pojawienie się słojów przyrostowych

• w niektórych miejscach kutikula wpukla się do środka ciała tworząc grzebienie - apodemy i ścięgna, które wzmacniają konstrukcję szkieletu oraz zwiększają powierzchnię dla przyczepu mięśni.

• zewn. powierzchnia kutikuli może być zaopatrzona w wyrostki, które mogą być:

• połączone nieruchomo z kutikulą: ząbki, płytki, kolce, łuski

• połączone z kutikulą za pośrednictwem błony stawowej: szczeciny (włoski). Wyróżniamy szczecinki: unerwione, gruczołowe i pełniące inne funkcje.

3. Linienie: hypoderma oddziela się od naskórka i tworzy nową epikutikulę, która jest silnie pofałdowana. Następnie wydzielina specjalnych gruczołów wnika pomiędzy nową epikutikulę i stary oskórek i rozpuszcza jego część (głownie endokutikulę). Rozpuszczony materiał po przejściu do hypodermy przez kanaliki w kutikuli zostaje zużyty do budowy nowego oskórka.

4. Gruczoły:

• smarowe - u owadów wodnych, natłuszczają szczególnie komorę pomiędzy grzbietem odwłoka i pokrywami, co przeciwdziała zwilżaniu kutikuli i zapewnia prawidłowe oddychanie.

• woskowe - głównie u pluskwiaków, funkcje:

• aparaty filtracyjne w pobliżu przetchlinek

• tworzą kokony (czerwce), puparia (mączniki)

• tworzą komory lub worki jajowe

• stanowią ochronę przed drapieżcami i niekorzystnymi warunkami zewn.

• żywiczne lub lakowe - u czerwców

• przędne - głównie u larw motyli, chruścików, błonkoskrzydłych i chrząszczy. Są to przekształcone gruczoły ślinowe, które produkują jedwab do produkcji kokonów, domków.

• wonne - np. u motyli są to specjale włoski lub łuski - androkonia, które produkują zapachy służące do odnajdywania partnerów seksualnych (feromony).

• jadowe - połączone z włosami wyst. u gąsienic

• allotroficzne - produkują wydzielinę, którą karmione są larwy (mleczko pszczół).

5. Zabarwienie - decydują o nim pigmenty (głównie melaniny) zawarte w kutikuli. Owady mogą się upodabniać do podłoża - barwy kryptyczne lub do innych zwierząt - mimikra.

6. Aparaty strydulacyjne - urządzenia wydające dźwięki. Złożone z dwóch elementów, które się o siebie ocierają, przy czym jeden z nich jest ząbkowany. U świerszczy i pasikoników narządy te wyst. na skrzydłach i zaopatrzone są ponadto w rezonator - błonę rozpiętą pomiędzy żyłkami

Układ mięśniowy

1. Wyróżniamy muskulaturę:

• trzewiową

• szkieletową: segmentalną i przysadkową

2. W obrębie segmentu wyróżniamy mięsnie: podłużne grzbietowe i brzuszne, grzbieto - brzuszne i poprzeczne. W związku z rozwojem skrzydeł i odnóży, mięsnie te ulegają modyfikacji i przemieszczeniu.

3. Mięsnie owadów są poprzecznie prążkowane.

4. Owady mają zdolność zapadania w stany kataleptyczne - tzn. toniczne skurcze mięsni pozwalają im zachować nadany im dowolne położenie.

Jama ciała

1. Miksocel -połączenie jamy wtórnej, pierwotnej i hemocelu

2. Przepony - diafragmy dzielą jamę na trzy części: zatokę okołosercową, okołotrzewiową i okołonerwową.

Układ krwionośny

1. Krew pompowana jest przez szereg narządów pulsujących rozmieszczonych w całym ciele:

• serce - rurka zlokalizowana pomiędzy ścianą grzbietową a przeponą. Tworzy segmentalne rozszerzenia - komory, zlokalizowane głównie w odwłoku, do których prowadzą ostia zaopatrzone w zastawki. Krew wpada do serca przez ostia i skurczami kolejnych komór pompowana jest od tyły do przodu.

• przepony - z budowana z elastycznych elementów łącznotkankowych i trójkątnych mięśni skrzydlastych.

• ampułki - pompują krew do czułków

• błony pulsujące - zlokalizowane w nogach

• aparaty u nasady skrzydeł

2. Krew złożona jest z:

• hemolimfy

• hemocytów (leukocyty, amebocyty)

• komórki osierdziowe - zlokalizowane w jamie osierdziowej, wyłapują drobne ciała obce

• komórki fagocytarne

3. Krew odgrywa małą role w oddychaniu

4. Wiele owadów ma zdolność wyrzucania krwi, co ma znaczenie obronne. U czerwców służą do tego wyst. na grzbiecie ostiole.

Ciało tłuszczowe

1. Ciało tłuszczowe składa się z:

• trofocytów - kom. odżywczych, gromadzą subst. odżywcze, stanowią główną masę ciała tłuszczowego.

• kom. moczowych - gromadzą kwas moczowy

2. Płaty ciała tłuszczowego otaczają narządy wew. i oprócz pełnienia funkcji mechanicznej, gromadzą subst. zapasowe.

3. Od ciała tłuszczowego pochodzą niektóre narządy świecące (np. u świetlików).

4. W obrębie ciała tłuszcz. wyst. endocyty (kom. pochodzenia ektodermalnego), które cyklicznie zmieniają kształt i wielkość, co związane jest z okresami linienia, przepoczwarzania i produkcją jaj.

Układ pokarmowy

1. Składa się z:

• jelito przednie (stomadeum) - ektodermalne, wysłane kutikulą (intima)

• jelito środkowe (mesenteron) - endodermalne

• jelito tylne (proctodeum) - ektodermalne, wysłane kutikulą (intima)

2. Lokalizacja zastawek: j. przednie - z. kardialna - jelito środkowe - z. pyloryczna - j. tylne (j. cienkie - z. rektalna - j. proste)

3. Brak wątroby.

4. Jelito przednie:

• ściana jelita zbudowana z: jednowarstwowego nabłonka, mięśni podłużnych i okrężnych

• jelito przednie podzielone jest na:

• gardziel (pharynx) - połączona mięśniami z nadustkiem

• przełyk (oesophagus) - cienki i długi

• wole (ingluvies) - tu odbywa się trawienie enzymami zawartymi w ślinie lub niekiedy sokami z jelita środkowego.

• przedżołądek (proventiculus) - ma silnie rozwiniętą mięśniówkę i intimę (kutikula). Jego ściany tworzą fałdy opatrzone ząbkami lub szczecinkami. Ich funkcją jest dalsze rozdrabnianie lub filtrowanie pokarmu.

5. Jelito środkowe: ściana jelita zbudowana jest z:

• kom. nabłonkowych - opatrzone na powierzchni przyległej do światła jelita tzw. warstwą pałeczkowatą. Wydzielają soki trawienne, wchłaniają pokarm i wytwarzają błonę perytroficzną. Jest to cienka błona otaczająca treść pokarmowa. Nabłonek może tworzyć uchyłki.

• dwu warstw mięśni, przy czym warstwa okrężna przylega bezpośrednio do nabłonka

6. Jelito tylne:

• intima cieńsza niż w przednim, a warstwy mięśni są mniej regularne.

• jelito tylne dzielimy na:

• odcinek pyloryczny

• jelito cienkie (ileum) - gładkie ściany, służy do wchłaniania wody

• jelito proste (rectum) - w nim formuje się kał. U niektórych wyst. tzw. gruczoły, brodawki lub ampułki rektalne.

7. U większości wyst. gruczoły ślinowe - są to gruczoły przysadek gębowych. U owadów o kłująco - ssących aparatach gębowych, wykształca się pompa tłocząca ślinę.

8. Modyfikacje w sposobie pobierania i trawienia pokarmu:

• trawienie pozajelitowe - wyst. u owadów drapieżnych (biegaczowate)

• trawienie celulozy, wykorzystanie symbiontów do trawienia

Układ wydalniczy

1. Głównym narządem wydalniczym są cewki Malpighiego:

• ślepo zakończone rurki uchodzące do jelita, na granicy jelita środkowego i tylnego.

• zbudowane są z jednej warstwy kom.

• ich główną funkcja jest produkcja kwasu moczowego.

• dodatkowo mogą również wydzielać enzymy trawienne lub przędzę.

2. Poza cewkami funkcje wydalnicze pełnią: ciało tłuszczowe, kom. osierdziowe, gruczoły wargowe.

Układ oddechowy

1. Oddychają tchawkami, w których skład wchodzą: przetchlinki, tchawki, tracheole i worki powietrzne.

2. Przetchlinki (stigmea) - otwory w ścianie ciała, otoczone zesklerotyzowaną płytką (peritrema), pod którą znajduje się rozszerzony przedsionek (atrium). Od niego rozchodzą się pnie tchawkowe. Przedsionek opatrzony jest urządzeniami zamykającymi, dzięki którym owad może regulować przepływ powietrza oraz aparatami filtrującymi.

U większości przetchlinki znajdują się na śród - i zatułowiu oraz na kilku segmentach odwłoka.

3. Tchawki - rozgałęziony system rurek (wpuklenia endodermy), dochodzący do wszystkich organów. Ich ściany zbudowane są tak samo jak ściany ciała. Wewnętrzna kutikula tworzy spiralne zgrubienia przeciwdziałające zgnieceniu.

4. Tracheole - najcieńsze, rozgałęzione zakończenia tchawek, utworzone przez kom. gwiaździstą. Wchodzą one do poszczególnych organów, dzięki czemu dokonuje się właściwa wymiana gazowa.

5. Worki powietrzne - wyst. u wielu owadów, nie posiadają spiralnych zgrubień tak jak tchawki, wiec mogą się zapadać. Biorą udział w wentylacji tchawek lub u niektórych jako rezonatory.

6. Oprócz tchawek, owady do wymiany gazowej wykorzystują:

• skrzelotchawki - głównie u larw, są to wyrostki o cienkich ścianach, do wnętrza których wnikają tchawki.

• skrzela oskórkowe - od skrzelotchawek odróżnia je to, że zbudowane są wyłącznie z kutikuli.

Układ nerwowy

1. W układzie nerwowym wyróżniamy część:

• centralną - tworzy go system drabinkowy na który składają się:

• parzyste zwoje nadprzełykowe (mózgowe) złożone z: protocerebrum (unerwia oczy), deutocerebrum (unerwia czułki) i tritocerebrum (unerwia wargę górną). Zwoje mózgowe wywierają m. in. działanie hamujące na czynności organów.

• brzuszne

• trzewiowa na którą składają się część: gębowo - żołądkowa, nerw nieparzysty i część odwłokowa

• obwodowa

Narządy zmysłów

1. Narządy zmysłowe owadów reprezentowane są przez następujące typy neuronów sensorycznych, które:

• pozostają w ścisłym związku z nabłonkiem hypodermalnym i kutikulą. Tworzą prioprioreceptory i eksteroreceptory.

• tworzą sieć pod hypodermą, w mięśniach i innych organach, posiadają liczne wypustki. Tworzą tylko prioproreceptory.

2. Jednostką funkcjonalną receptorów jest sensillum, złożone z jednego lub wielu neuronów sensorycznych, których dendryty wchodzą w kontakt ze strukturami kutykularnymi utworzonymi przez kom. nabłonkowe.

3. Narządy odbierające bodźce mechaniczne (mechanoreceptory) zróżnicowane są na:

• włoski dotykowe (sensilla trichodea) - ich głównymi elementami są:

• wyrostek kutikularny - utworzony przez kom. włoskotwórczą

• błona stawowa - utworzona przez kom. błonkotwórczą

• komórka nerwowa - jej dendryt kontaktuje się z podstawa włoska

• kopułki (sensilla campaniforma) - rejestrują zmiany napięcia kutikuli

• narządy strunowe (chorodontalne):

• odbierają drgania powietrza

• ich jednostką podstawową jest skolopidium, złożone z kom. czapeczkowej przyczepionej do oskórka, komórki okładzinowej, która łączy się z kom. czapeczkową oraz trzecim elementem - kom. nerwową.

• ich funkcją jest: kontrola lotu, ruchy nóg i czułków, pracy serca, koordynacja przysadek, informowanie o położeniu ciała itp.

• organ Johnstona - złożony z dużej liczby skolopidiów i wyst. w drugim członie czułków.

• narządy bębenkowe (tympanalne) - są to wyspecjalizowane narządy strunowe, służące jako narządy słuchu. Ich kutikula przekształcona jest w błonę bębenkowa

• narządy równowagi (statocysty)

4. Chemoreceptory - narządy węchowe i smakowe

5. Fotoreceptory - czyli oczy, które możemy podzielić na: złożone, pojedyncze boczne i przyoczka (pojedyncze grzbietowe).

• jednostką podstawowa oka jest ommatidium, w którym wyróżniamy:

• rogówkę (soczewkę) i stożek krystaliczny (tworzą aparat dioptryczny). Układ soczewkowy daje obraz odwrócony lub prosty.

• wyściółkę pigmentową

• właściwy aparat receptoryczny - z kom. nerwowymi

• zespół kom. sensorycznych położonych na dnie ommatidium wydziela wspólny pręcik wzrokowy - rabdom

• cechami różniącymi oczy poszczególnych owadów jest rozmieszczenie pigmentu i rabdomu w stosunku do aparatu dioptrycznego. W związku z tym wyróżniamy oczy:

• apozycyjne - dzienne, gzie warstwa pigmentu całkowicie oddziela poszczególne ommatidia, natomiast rabdom jest zbliżony do układu dioptrycznego.

• superpozycyjne - nocne, w których pigment może wędrować wzdłuż ścian stożków krystalicznych w zależności od intensywności światła, natomiast rabdom jest oddalony od układu optycznego.

• pole widzenia jednego ommatidium jest bardzo wąskie, natomiast pole widzenia oka bardzo duże.

• oczka boczne (stemmata) - wyst. u larw o przeobrażeniu zupełnym i podczas metamorfozy zostają zamienione na oczy złożone. Posiadają dwuwypukłą soczewkę i niekiedy stożek krystaliczny. Kom. siatkówki tworzą rabdom lub warstwę rabdomów, a kom. pigmentowe kubkowatą wyściółkę oka.

• przyoczka grzbietowe (ocelli):

• zbudowane z dwuwypukłej soczewki, siatkówki oraz kom. pigmentowych

• przyłączone do deutrocerebrum

• wyst. na czole i ciemieniu u osobników dorosłych i larw o przeobrażeniu niezupełnym oraz u imagines o przeobrażeniu zupełnym

• nie dają ostrych obrazów

Gruczoły wydzielania wewnętrznego

1. Wśród gruczołów wyróżniamy:

• komórki neurosekrecyjne protocerebrum

• ciała kardialne (corpora cardiaca) i przyległe (corpora allata) - leżące za mózgiem

• gruczoły przedtułowiowe - wyst, tylko u larw i poczwarek

• kom. osierdziowe

2. Gruczoły połączone są ze sobą oraz z centralnym i wegetatywnym ukł. nerwowym włóknami nerwowymi.

3. Nadrzędnymi gruczołami w procesie metamorfozy są kom. neurosekrecyjne protocerebrum, których hormony aktywizują gruczoły przedtułowiowe do wydzielania ekdyzonu. Hormon ten wywołuje przeobrażenie. Natomiast hormony ciał przyległych (juwenilne) wywołują linienie bez przeobrażenia.

Układ rozrodczy

1. Żeńskie narządy rozrodcze:

• składają się z: jajników, jajowodów, gruczołów dodatkowych i narządów kopulacyjnych. Często wyst. zbiornik nasienny i pokładełko.

• jajniki wykształcone są w postaci rurek jajnikowych (ovariolae). W pojedynczej rurce wyróżniamy :

• germanium - część szczytową, w której odbywają się intensywne podziały kom. Powstają tu oocyty i kom. odżywcze.

• vitalarium - część podstawową, w której kom. jajowe rosną i ostatecznie się kształtują.

• po przejściu kom. jajowej do vitalarium, zostaje ona otoczona chorionem - błoną kutikularną, która jest wytworem kom. folikularnych jajanika. W chorionie znajduje się otwór - mikropyle, przez który wnikają plemniki

• otwór płciowy - gonoporus mieści się u większości za 8 lub 9 sternitem, z przodu wpuklenia ściany ciała, którym może być komora płciowa, pochwa lub macica.

• otwór kopulacyjny - vulva, jest zewn. otworem płciowym

• wydzieliny gruczołów dodatkowych służą do przyklejania jaj, tworzenia kokonu jajowego lub karmienia larw.

2. Męskie narządy rozrodcze: pęcherzyki jądrowe mają układ metameryczny, u większości tworzą grona zamknięte wspólną błoną. Otwierają się do bocznych nasieniowodów, które łącza się w przewód wytryskowy, uchodzący za 9 segmentem. Czasami otwór płciowy wpukla się do środka tworząc pochwę prącia i penis. Nasieniowody często tworzą pęcherzyki nasienne - gromadzące nasienie.

3. Dymorfizm płciowy przybiera bardzo różne formy.

4. Płeć determinowana jest genetycznie, ale może ona ulec zmianie np. na skutek zarażenia pasożytami

ROZMNAŻANIE

1. Owady rozmnażają się:

• rozdzielnopłciowo

• biseksualnie

• jajorodnie

• zapłodnienie jest wewnętrzne

• często wyst. dzieworództwo - potomstwo partenogenetyczne może być haploidalne lub diploidalne (częściej), natomiast płeć może być wyłącznie męska lub żeńska. Dzieworództwo może wyst. sporadycznie, może wyst. równolegle z biseksualizmem, lub może być jedyna formą rozrodu. Oba pokolenia mogą również wyst. na przemian tworząc regularne cykle, co nazywamy heterogonią. Cykle takie mogą być zniekształcone przez polimorfizm pokoleń, żyworodność, zmianę miejsca żerowania i żywiciela.

• jajożyworodnie - gdy w jajach opuszczających drogi rodne samicy są całkowicie uformowane larwy

• żyworodność

• pedogeneza - neotenia - wyst. rzadko (np. u muchówek), polega na tym że samica składa kila dużych jaja, z których wylęgają się typowe larwy. Wewnątrz nich rozwija się 7 - 30 takich samych larw, które początkowo odżywiają się wnętrznościami swojej matki, a potem próchnicą. Larwy te rozmnażają się w podobny sposób przez kilka pokoleń, a następnie przepoczwarzają się. Pedogeneza ma charakter partenogenezy, przy czym przeobrażenia jest zupełne.

• poliembronia - wyst. u pasożytniczych muchówek, polega na tym że jaja złożone w ciele żywiciela bruzdkują dając masę blastomerów, z których rozwija się wiele zarodków.

ROZWÓJ EMBRIONALNY

1. Jaja owadów otoczone są błoną żółtkową i chorionem, u większości zaopatrywane w duża ilość materiałów zapasowych.

2. Zarodek formuje się z brzusznych kom. blastodermy. Tworzą one prążek zarodkowy, który wpukla się w głąb jaja i zostaje obrośnięty fałdami blastodermy (u większości) lub wrasta w żółtko. W wyniku tych procesów powstają błony płodowe - wew, owodnia (annion) i zewn. błona surowicza (serosa). Równocześnie dochodzi do segmentacji prążka zarodkowego i tworzenia zawiązków segmentalnych odnóży oraz powst. ektodermy i ento - mezodermy.

PRZEOBRAŻENIA

1.

---