Etymologia terminu andragogika (kiedy i w jakim kraju, rok, kto zastosował ten termin, źródło tego słowa)
ANDRAGOGIKA (termin z „ander”, andros - mężczyzna, człowiek, mąż, dorosły + „agein”„ago” - prowadzić, kierować) - PROWADZENIE CZŁOWIEKA DOROSŁEGO
To nauka o celach, treściach, formach, metodach, zasadach nauczania, kształcenia, wychowania, samokształcenia, samowychowania ludzi dorosłych. Jest nauką społeczną, humanistyczną i o wychowaniu.
Andragogika jest dyscypliną , która zajmuje się człowiekiem dorosłym- jego rozwojem, wychowaniem(szerszy zakres), kształceniem(węższy zakres)
GENEZA: Andragogika wyrosła na terenie pedagogiki, w okresie XIX i XX wieku. Ten przełom to wielkie zmiany w technologii, produkcji. Zaczęły się wyłaniać pierwsze szkoły.
Dziedzina powstała w XX wieku. Początkowo stanowiła część składową pedagogiki ogólnej i filozofii wychowania. Jej rozwój związany jest także z antropologią filozoficzną, psychologią człowieka dorosłego, etyką, socjologią kultury i wychowania, historią oświaty i myśli pedagogicznej.
W "Dialogach" Sokratesa - wzmianki o uczeniu się dorosłych, o starszych panach którzy się późno uczyć zaczęli.
Platon - "Rzeczypospolita" - ideał państwa- początkowe koncepcje ed. dorosłych z możliwościami kształcenia najlepszych do 35 r. ż.
Kalwinizm, neopresbiterianizm - "od kolebki do grobu"
Tomasz More - "Utopia" - 1516 r. - pierwszy o edukacji dorosłych.
Campanell - "Państwo Słońca" 1620 r. - równe prawa wszystkich ludzi do korzystania z dóbr kult. i gosp. Praca dla kobiet i mężczyzn.
Jan Amos Komeński - "Wszechoświecienie" - powszchność oświaty.
Gerard Winstanley - "Prawo wolności" - praca kulturalno-oświatowa.
Andragogika jako dyscyplina naukowa
- powstanie i rozwój andragogiki w Polsce
- powstanie i rozwój andragogiki w Polsce
- przedmiot zainteresowań andragogiki (co jest przedmiotem polskiej andragogiki)
- działy andragogiki (według Wujka)
- związki andragogiki z innymi dyscyplinami naukowymi (interdyscyplinarność)
- osoby uprawiającą polską andragogikę (nazwiska współczesnych andragogów )
- stan naukowy andragogiki (dylematy dotyczące andragogiki, - 1 wykład : kiedy powstały pierwsze instytucje edukacyjne: w Anglii Szkoła dla dorosłych, Uniwersytet w Danii)
- powstanie i rozwój andragogiki w Polsce
Do 1989 roku edukacja centralnie kierowana była przez państwo. Po 1989 r. otworzyły się szanse dla wszystkich, którzy chcieli edukować. Przemiany w gospodarce, polityce, kulturze dotknęły także dorosłych.
Rozwój polskiej myśli andragogicznej szczególnie wyraźny był na przełomie XIX i XX wieku. Specyficzne warunki polityczno-społeczne sprzyjały rozwojowi inicjatyw edukacyjnych, oświatowych, które kierowane były wówczas do osób dorosłych.
Rozwój mysli andragogicznej w Polsce: (progi rozwoju)
- działanośc komisji edukacji narodowej
działalność wychowawcza wśród dorosłych jako warunek reformy panstwa oraz reformy wychowania młodzieży.
- utrata niepodległości
Utworzenie programów oświatowych zmierzających do zaspokojenia potrzeb społeczno- kulturalnych
- pierwsze prace teoretyczne
- Karol Libelt
- August Krzywicki
- prace badawcze
- M. Brzeziński
- Wł. Kozłowski
- prace pedagogów społecznych
- Stanisława Karpowicz
- Helena Radlińska
PRZEDMIOTEM ZAINTERESOWANIA tej nauki jest trójstopniowy:
- zajmuje się możliwościami rozwoju ludzi dorosłych, ich edukacją,
- procesami, które składają się na edukację. W obrębie tych procesów jeszcze bardziej szczegółowymi procesami,
- odpowiednie instytucie w których ten proces zachodzi, np. szkoła, przychodnia lekarska, biblioteka, czytelnia, zakłady pracy.
Wychowanie:
- proces przystosowywania się człowieka do zmian, które wokół niego się odbywają w rozmaitych dziedzinach życia
- zachowanie indywidualności człowieka
Kształcenie człowieka jest związane z samokształceniem. Ma na celu zdobywanie wiedzy i nawyków, itd.
Wg Tadeusza Wujka - przedmiotem andragogiki jest edukacja dorosłych Obejmuje kształcenie i samokształcenie, wychowanie i samowychowanie oraz wielostronnie pojmowaną działalność oświatową. Określa uwarunkowania edukacji osób dorosłych, warunki wychowania i rozwoju oraz jakości życia osób dorosłych.
Działy andragogiki wg Wujka:
1. Andragogika ogólna - zajmuje się problematyką przedmiotu edukacji dorosłych, ogólną charakterystyką andragogiki, jej strukturą, celami edukacji dorosłych, metodologię badań, filozoficzną problematykę wychowania dorosłych, uogólnia wyniki pozostałych działów, dostarcza innym działom koncepcji teoriopoznawczej i metodologicznej
2. Teoria wychowania dorosłych zajmuje się:
- analizą ogólnych doktryn (celów) wychowania dorosłych
- charakterystyką działalności wychowawczej wśród dorosłych
- celami, treścią i metodami
- procesami wychowania i samowychowania
- wychowaniem do pracy i czasu wolnego
- środowiskowymi uwarunkowaniami wychowania dorosłych
3. Dydaktyka dorosłych czyli teoria nauczania, kształcenia i samokształcenia dorosłych. Zajmuje się celami, treściami, motywami, formami i metodami oddziaływania edukacyjnego
4. Andragogika edukacji kulturalnej. Zajmuje się
- charakterystyką i klasyfikacją placówek kulturalno-oświatowych
- ruchami społeczno-kulturalnymi
- upowszechnianiem czytelnictwa
- rozwojem amatorskiego ruchu artystycznego
- zawodem pracownika kulturalno-oświatowego
- metodyką pracy kulturalno-ośwaitowej
- diagnostyką potrzeb kulturalno-ośwaitowych
5. Andragogika porównawcza
- bada i analizuje praktykę oświatową i organizację systemów oświaty dorosłych na świecie oraz społeczne i gospodarcze warunki ich rozwoju.
- uogólnia i upowszechnia wiedzę stwarzającą podstawy do wypracowania zasad najbardziej odpowiedniej polityki w dziedzinie oświaty dorosłych
6. Historia oświaty dorosłych i myśli andragogicznej (kiedy powstała, jak się rozwijała,jakie treści)
- opracowuje dzieje myśli i doktryn, analizuje historyczny rozwój placówek i instytucji oświaty dorosłych.
- związki andragogiki z innymi dyscyplinami naukowymi (interdyscyplinarność)
ZWIĄZEK ANDRAGOGIKI Z INNYMI NAUKAMI:
Andragogika łączy się z naukami pedagogicznymi, społecznymi, a także z naukami ścisłymi i przyrodniczymi.
Lata 80-te interdyscyplinarny charakter andragogiki.
Związki psychologią - z punktu widzenia - koncepcja porzeźb osobowości, postaw, emocji, uczuć, aktywności.
Związki z socjologią - koncepcja ról społecznych, uspołeczniania, interakcji społecznych, komunikacji społecznej, zegara społecznego, koncepcja norm społecznych.
Związki z filozofią - filozofia wychowania, aksjologia (wartości i cele wychowania), prakseologia, estetyka.
Związki z historią instytucji systemu oświaty dorosłych, historia wychowania.
Związki z naukami przyrodniczymi - biologia, stanowienie o normach rozwojowych człowieka dorosłego, teorii rozwoju biologicznego, choroby wieku dorosłego, starczego, jak im zapobiegać.
Całość wiedzy o kulturze i człowieku - antropologia kulturalna (społeczna, religijna, antropologia pedagogiczna). To podejście może służyć postulacie …uniwersalnych. (Tego co wspólne przy uwzględnianiu różnic).
Gerontologia - nauka interdyscyplinarna o starości i starzeniu się.
Demografia - bada, diagnozuje procesy demograficzne, bada wskaźnik urodzeń.
Ekologia - nauka systemowa, o środowisku życia człowieka, bardzo szeroko pojmowanym środowisku. Subiektywna ekologia życia.
Cybernetyka - informacje, przekaz informacji.
Logika - w refleksji w badaniach, wnioskowania.
Statystyka - w podejściu ilościowym.
Genetyka -
Społeczne potrzeby edukacyjne - trudno sobie wyobrazić andragogikę jako naukę odrębną.
- osoby uprawiającą polską andragogikę (nazwiska współczesnych andragogów )
Wujek, Turos,
Maciarz,
T.Aleksander,
M.Malewski
Franciszek Urbańczyk(1973 Charakterystyka człowieka dorosłego)
MYŚL ANDRAGOGICZNA W POLSCE
(przedstawiciele - poglądy - rozwój i przemiany)
1) H. Radlińska - „Praca oświatowa jej zadania, metody, organizacja” - aktywna postawa osób dorosłych i udział w życiu społecznym.
Dla powstania andragogiki i wyodrębnienia się jej jako subdyscypliny odmiennej była radlińska. Rozwijała andragogikę dorosłych w ramach problematyki oświaty dorosłych. Wskazywała na potrzebę działań oświatowych, które stymulowałyby rozwój dorosłych i ukierunkowałyby ich działalność społeczna
2) Maria Librachowa - „Dorosły a dziecko: różnice miedzy psychiką a sposobami percepcji u czł. Dorosłego i dziecka. - w swoich pracach przedstawia różnicę psychiką a stosowaniem percepcji dzieci i osób dorosłych. Dowodziła, że człowiek dorosły z uwago na swoje dyspozycje psychiczne ma lepsze możliwości uczenia się, niż dziecko. Zwracała na duże różnice postrzegania stwierdzające, że postrzeganie dziecka jest ogólne i całościowe a osoby dorosłej analityczne i obiektywne.
3) Wł. Spasowski - „zasady samokształcenia”-samokształcenie i samodoskonalenie dorosłych. W swoich pracach, w które wpisywały się w dorobek andragogikipolski. Podejmował problematykę zasad i metod pracy samokształceniowej. Dowodził on również, że nie powinno być okresu w życiu człowieka, który przestaje się on uczyć. Samokształcenie to jednocześnie proces samodoskonalenia się. I proces ten nigdy nie powinien być zakończony.
4) F. Znaniecki - „socjologia wychowania”-wychowanie dorosłych. Przyjmując i opisując Zycie człowieka, które tworzy się poprzez i w relacjach społecznych. Szczególną wagę zwracał na relacje o charakterze wychowawczym. Najwyższy jednak rozwój indywidualny nie osiąga się tyle przez wychowanie ale przez samokształcenie, które powinno odbywać się przez całe życie człowieka.
5) S. Hessen - „Podstawy pedagogiki” rola samokształcenia jako czynnika determinującego wychowanie moralne. Autor wskazuje na dużą rolę samokształcenia, które jako czynność samodzielna i twórcza wpływa na i buduje rozwój moralny człowieka.
Był za wartościami Platona - DOBRO, PIEKNO, PRAWDA. Uważał, że dzięki uczestniczeniu jednostki w działalności instytucji wychowania pozaszkolnego takich jak m.in. biblioteka, muzea, wystawy, powstaje możliwość realizacji dążeń jednostki do urzeczywistnienia ideału wolności wewnętrznej.
6) J. Chałasiński - „Tło socjologiczne pracy oświatowej” oświata dorosłych jako instytucja. Rozwój myśli teoretycznej oraz podejmowania badań naukowych w zakresie problematyki wychowania dorosłych doprowadził w efekcie do wyodrębnienia się odrębnej subdyscypliny pedagogicznej- andragogiki subdyscypliny to stała się bardzo szybko jednym z działów pedagogiki uprawianym w większości ośrodków naukowych w Polsce.
- stan naukowy andragogiki (dylematy dotyczące andragogiki, - 1 wykład : kiedy powstały pierwsze instytucje edukacyjne: w Anglii Szkoła dla dorosłych, Uniwersytet w Danii)
Dylematy dotyczące naukowości andragogiki. Wniosek Malewskiego. Krytyczne stanowisko samych andragogów odnośnie wyników badań andragogicznych:
- rozmyty obszar badań (edukacja formalna, nieformalna, pozaformalna)
- uznanie andragogiki za dyscyplinę praktyczną.
- słaby warsztat metodologiczny.
M. Malewski stwierdza, że wysiłki badaczy odpowiadają uwarunkowaniom współczesności. Nie można już oczekiwać jednej teorii, ponieważ nie ma jednego paradygmatu (pozytywistycznego) i jednej metodologii.. Autor dostrzega też, iż andragodzy nie uwzględniają zmian, jakie zachodzą w problematyce.
(Andragodzy twierdzą, że andragogika jest oddzielną dyscypliną naukową.
A. jest dyscypliną naukową ponieważ:
-ma swój przedmiot badań a właściwie podmiot badań,
- ma warsztat badawczy
- ma swoją metodologię
- ma aparat pojęciowy
-ma swoiste zagadnienia. A. spełnia wszystkie warunki aby być dyscypliną.
Pedagodzy, twierdzą że andragogika jest dyscypliną naukową, która jest ulokowana w pedagogice)
3. Pierwsze badania psychologiczne dotyczące funkcjonowania człowieka dorosłego pierwsze poglądy, kto obalił ten pogląd, jacy psycholodzy
Jako pierwsi zainteresowali się tą tematyką psycholodzy:
koniec XX wieku W. James 1893 r, stwierdził, że dorosły rozwija się do 24 r.ż., potem korzysta z tego co nabył, następnie następuje regres.
El. Thorndike 1926 r. uczeń Jamesa początkowo uważał tak samo, jednak po zrobieniu badań i otrzymaniu wyników wyciągnął następujące wnioski: - człowiek może rozwijać się przez całe życie ale w swoisty sposób. Na tę swoistość składają się zdolności, zainteresowania, własne działania w tym obszarze. Na podstawie tych badań powstała ANDRAGOGIKA. Zaczęto inaczej postrzegać dorosłego człowieka i możliwości jego rozwoju.
4. Różnice w warunkach rozwojowych pomiędzy młodzieżą a człowiekiem dorosłym
RÓŻNICE:
- kierowanie własnym rozwojem . Każdy kształtuje i wpływa na stan swojego funkcjonowania.
- dojrzałość fizyczna. Parametry rozwoju biologicznego też mają wpływ (dieta, ruch, zadatki osobowościowe,, sprawność naszego organizmu)
- obszary aktywności (zawodowa, rodzinna, osobista). U dorosłych dominuje aktywność zawodowa. U dzieci i młodzieży dominuje aktywność edukacyjna ( w szkole). U dorosłych mało czasu jest na aktywność edukacyjną
Scharakteryzuj orientację psychologiczną przyjmującą „słaby” model rozwoju („Psychologia rozwoju w ciągu całego życia”)
Nowa orientacja w psychologii, która pojawiła, to „life-span developmental psychology”, czyli psychologia rozwoju w ciągu całego życia. Jest to tzw. „słaby” model rozwoju. Globalne spojrzenie na całość w różnych obszarach. Można dostrzec, że w pewnym obszarze nastąpił rozwój , postęp, zaś w innym może występować wolniejszy wzrost lub nawet regres.
Może występować zarówno rozwój jak i regres. Jest to ujęcie rozwoju dorosłego człowieka.
6. Inteligencja płynna i skrystalizowana
Istnieje ścisły podział na inteligencję skrystalizowaną która jest nabyta, oraz Inteligencję płynną, która utożsamiana jest ze zdolnością wrodzoną i niewyuczoną - zależy głównie od czynników genetycznych.ujawnia się w ona w testach inteligencji polegających przede wszystkim na rozwiązywaniu zadań niewerbalnych - możemy ją określić jako nasz potencjał intelektualny. Określa ona podstawowe i fundamentalne możliwości danej osoby w zakresie przetwarzania informacji Jednak ostatnie odkrycia nieco burzą ten czysty obraz. Badania Buschkuehla oraz jego zespołu dowodzą, iż inteligencja płynna może ulegać zmianie - odpowiednio ćwiczona może wzrastać.
NAZWA CZYNNIKA |
PODTESTY |
Inteligencja płynna |
Porządkowanie Obrazków |
Inteligencja skrystalizowana |
Wiadomości |
Podsumowując, można stwierdzić, że inteligencja płynna to umiejętność dostrzegania zależności, relacji między obiektami i wykonywania manipulacji na symbolach, niezależnie od doświadczenia, natomiast inteligencja skrystalizowana to zdolność dysponowania nabytą wiedzą i umiejętnościami ważnymi z perspektywy społecznej. Inteligencja płynna to wrodzony potencjał intelektualny, wyposażenie biologiczne, które w wyniku uczenia się, rozwoju, edukacji, samokształcenia może „skrystalizować się” w postaci konkretnych umiejętności.
7. Model motywacji edukacyjnej ludzi dorosłych ( czynniki tego modelu)
3 modele pracy edukacyjnej z dorosłymi:
A - TECHNOLOGICZNY - rzeczywistość składa się z 3 sfer : świat dyspozycji psychicznych, zewnętrzna, idee i wytwory ludzkiego umysłu. Nauczyciel ma wiedzieć jaką wiedzę ma przekazać uczniowi. W centrum uwagi jest nauczyciel osób dorosłych , który pełni funkcje dydaktyczne, wychowawcze, opiekuńcze, środowiskowe, innowacyjną, badawczą, socjalizacyjną. Nauczyciel musi wiedzieć jak osiągnąć cel dydaktyczny. Jest odpowiedzialny za wyniki kształcenia. Nauczanie odbywa się w systemie klasowo-lekcyjnym. Kluczowym elementem jest metoda nauczania za pomocą której osiągnie cel. W procesie uczenia się nie jest wykorzystywane doświadczenie dorosłych, które czasem stanowi przeszkodę.
B - HUMANISTYCZNY - osoby dorosłe są aktywne, którym nie odpowiada system klasowo-lekcyjny. Osoby te mają określone, które pojawiają się gdy człowiek uświadamia sobie istnienie rozbieżności między posiadanym, a pożądanym stanem sprawności. Rozbieżności są źródłem energii motywacyjnej do podjęcia aktywności.
3 kategorie potrzeb edukacyjnych:
potrzeba zapobiegania dezaktualizacji kompetencji technicznych wywołana szybkimi zmianami rzeczywistości.
potrzeba pełnego rozwoju potencjału osobowościowego tzn. chcemy się rozwijać.
potrzeba osiągnięcia indywidualnej tożsamości oraz życiowej dojrzałości.
Głównym zadaniem nauczyciela jest zaspokajanie grupowych potrzeb edukacyjnych. Nauczyciel przyjmuje funkcje :
diagnostyczną - pomaga w zdiagnozowaniu potrzeb edukacyjnych
planistyczna - doradzenie przy planowaniu procesu edukacyjnego dorosłych
motywująca - tzn. stworzenie przez nauczyciela warunków stymulujących zaangażowanie dorosłych w procesie edukacyjnym.
potrzeba metodyczna - pomoc w doborze metod i technik uczenia się , udostępniania tj. udostępnianie różnych materiałów i środków dydaktycznych
potrzeba ewaluatywna - pomoc w ocenie wyników uczenia się osób dorosłych. Centralnym elementem w procesie edukacyjnym jest dorosły uczący się . Dorosły uczeń i jego potrzeby oświatowe są głównym układem odniesienia do konstruowania programu edukacyjnego, doboru treści kształcenia.
Program nauczania- konstruowany jest według zasady użyteczności wiedzy i jej ważności dla uczestników. Program jest ustanowiony wspólnie przez nauczyciela i uczniów, dlatego jest wspólnym projektem poznawczym nauczyciela i dorosłego. Wspólnie decyduje się o metodach, nauczyciel to doradca, konsultant. Doświadczenie ucznia, nauczyciela traktowane jest jako potencjalne źródło uczenia się. Edukacja to szansa na osobowościowy rozwój dorosłego ,a modyfikowanie doświadczeń dorosłych może wpłynąć na samorealizację dorosłych. Uczestnicy traktowani są podmiotowo, są oceniani - ocena to samoocena, tzn. że dorośli zastanawiają się nad własnym wysiłkiem poznawczym. Nauczyciel traci atrybuty nauczyciela, skupia się na organizacji środowiska edukacyjnego i wspomaganiu dorosłych w ich rozwoju.
C - KRYTYCZNY- nastawione na podnoszenie jakości życia osób dorosłych, głównym zadaniem nauczyciela jest zmiana treści świadomości osób dorosłych. Przedmiotem oddziaływań edukacyjnych jest struktura „ja” w świecie, a podstawowym materiałem dydaktycznym jest wiedza świata, życia zakodowana w ich doświadczeniach życiowych. Chodzi tu o lepsze, bardziej świadome i podmiotowe bycie w świecie. Edukacja powinna uczynić życie człowieka lepszym, a to wzbogaci świat. Nauczyciele pełnią służbę społeczną, tzn. że ich praca jest zbliżona do psychoterapii grupowej, pracy socjalnej, ale jest realizowana środkami edukacyjnymi.
Metodą edukacji krytycznej jest dialog ; nauczyciel to przyjaciel, doradca, prowokator intelektualny , dlatego od nauczyciela nie wymaga się standardowych wymagań edukacyjnych , ale chodzi o jego osobowość.
M. Malewski „Modele pracy edukacyjnej z dorosłymi”
3 obszary edukacji dorosłych:
edukacja formalna - system instytucji oświatowych zbudowanych w sposób hierarchiczny , który przez świadectwa i dyplomy selekcjonuje uczących się do ról społecznych.
edukacja pozaformalna - każda zorganizowana aktywność edukacyjna poza formalnym systemem oświatowym, pozwalająca osiągnąć cele edukacyjne. Typowymi formami są kursy, seminaria itp. doskonalenie.
edukacja nieformalna - posiada najszerszy zakres, ponieważ jest to całożyciowy okres w którym człowiek przyswaja wartości, postawy, umiejętności i wiedzę z powszedniego doświadczenia i zasobów oraz wpływu środowiska życia tj. rodzina i praca.
Kryteria różnicujące |
Model technologiczny |
Model humanistyczny |
Model krytyczny |
Najważniejszy problem społeczny |
Rozwój społeczny |
Indywidualna świadomość |
Opresywne warunki życia |
Ontologia człowieka |
Istota poznająca |
Istota działająca |
Istota wolna |
Kluczowa wartość |
Demokracja, dobrobyt |
Samorealizacja |
Wolność |
Kontekst edukacji |
Struktura społeczna |
Indywidualna osobowość |
„ja” w społeczeństwie |
Ideał edukacji |
Zaangażowanie społeczne |
Zintegrowana osobowość |
Orientacja emancypacyjna |
Rola nauczyciela |
Przewodzenie |
Podtrzymywanie uczenia się |
Budzenie świadomości |
Zadanie nauczyciela |
Transmisja wiedzy |
Konstruowanie kompetencji |
Kwestionowanie tożsamości słuchaczy |
Charakter edukacji |
Nauczanie |
Uczenie się |
Krytyczna refleksja |
Metody nauczania |
Podające |
Uprzystępniające |
Sokratejskie (dialogowe) |
Rola doświadczenia |
Bezwartościowe |
Potencjalna źródło uczenia się |
Podstawowe źródła samowiedzy |
Pozycja nauczyciela |
Dominacja |
Partnerstwo |
Służba |
Odpowiedzialność |
Nauczyciel |
Nauczyciel i słuchacze |
Uczący się |
Kryteria efektywności edukacji |
Reprodukcja wiedzy |
Umiejętność rozwiązywania problemów |
Zdolność do zmiany życia (emancypacja) |
Źródło: Malewski M., Modele pracy edukacyjnej z ludźmi dorosłymi, w: Przybylska E. (red.), Andragogiczne wątki, poszukiwania, fascynacje, Toruń 2001, s. 284.
Wyróżnione modele pracy edukacyjnej z dorosłymi odnieść można do różnych obszarów edukacji dorosłych:
Edukacja formalna (szkolna) - model technologiczny
Edukacja pozaformalna (pozaszkolna) - model humanistyczny
Edukacja nieformalna (w codzienności) - model krytyczny
8. Idea i praktyka edukacji ustawicznej
- konferencje UNESCO wpływ teorii ekonomicznych
- teoretycy i ich poglądy (Lengtand, Humel)
- wymiary edukacji ustawicznej w pionie, poziomie i w głąb wg R. Kidda
- idea całożyciowego uczenia się
- konferencje UNESCO wpływ teorii ekonomicznych (dotyczą braku w edukacji)
Teoria Kapitału Ludzkiego. Należałoby kształcić jak najwięcej ludzi dorosłych aby zwiększyć rozwój gospodarki. Badania naukowe: czy faktycznie występują zależności między edukacją a gospodarką:
-makrostrukturalne-obejmują cały kraj,
-mikrostrukturalne-obejmują regiony.
Konferencje międzynarodowe(światowe)organizowane przez UNESCO:
II Światowa Konferencja Oświaty Dorosłych - Montreal 1960 r., temat: „Oświata dorosłych w zmieniającym się świecie”. Apelowano aby edukacja dorosłych stanowiła integralną część systemu edukacyjnego.
III Światowa Konferencja Oświaty Dorosłych - Tokio 1972 r.
- teoretycy i ich poglądy (Lengtand, Hummel)
Drugi (pierwszy Robert Kidd) teoretyk to Paul Legrand (w 1965 r. sesja UNESCO poświęcona edukacji dorosłych).
Teorie Paula Lengranda:
- kształcenie ustawiczne, to zespół działań zmierzający do stworzenia nowego systemu edukacyjnego. Nie ma podziału na naukę, zawód….. Przemija podział życia ludzkiego na czas nauki, pracy zawodowej i aktywności społecznej.
Pierwszy etap życia stanowi przygotowanie do pracy i dalszej edukacji.
Edukacja i rozwój człowieka powinny przebiegać wielopłaszczyznowo (poza kształceniem szkolnym w systemie pozaszkolnym oświaty dorosłych i w ramach samokształcenia).
Paul Legrand dookreślił na co należy zwrócić uwagę- tj. :
Realizacja edukacji ustawicznej wymaga:
- działań w zakresie aktualizowania wiedzy, realizacji tej edukacji,
- powinny być stosowane odpowiednie metody kształcenia - należy wypracować metody kształcenia nietradycyjnego, należy wypracować nawyk uczenia się u dzieci,
- wprowadzić zmiany w kształceniu nauczycieli, zmienić stanowisko nauczyciela do ucznia, żeby wspierał ucznia, kierował go i naprowadzał,
- kierować procesem uczenia się.
Kolejnym teoretykiem był Carles Hummel - Główną ideą edukacji ustawicznej jest wychowanie nowego typu człowieka (nowy wizerunek osoby dorosłej):
Ma to być człowiek twórczy, dynamiczny, taki, co interesuje się kulturą naukową.
Według Hummela system kształcenia ustawicznego obejmuje:
- przedszkole,
- szkołę podstawową,
- szkołę średnia,
- formy edukacji zawodowej,
- oświatę dorosłych
- szkolnictwo wyższe.
Edukacja ustawiczna dotyczy wszystkich osób. Następuje odejście od wiedzy encyklopedycznej (pamięciowej) na rzecz poznawczego uczenia się.
- wymiary edukacji ustawicznej w pionie, poziomie i w głąb wg R. Kidda
3 wymiary kształcenia ustawicznego (konferencja w Montrealu 1960 r.).
Kształcenie w pionie - Między instytucjami musi być drożność. Przejście z jednego szczebla na drugi.- stopnie edukacji szkolnej.
Kształcenie w poziomie - oddziaływania edukacyjne, które szkoły dodatkowe poza szkoła, poznanie różnych dziedzin życia, nauki i kultury,
Kształcenie w głąb - praca jednostki obejmuje dwa procesy: samokształcenie(rozwój wiedzy) i samowychowanie (rozwój osobowości, cech kierunkowych)
- idea całożyciowego uczenia się
Od lar 80-tych XX wieku koncepcję kształcenia ustawicznego zajęła idea całożyciowego uczenia się (teoria kapitalizmu społecznego - miękkie kompetencje w przeciwieństwie do kapitału ludzkiego).
Edukacja przestaje być aktywnością wyodrębnioną z życia a staje się jego integralną częścią.
Umiejętności miękkie komunikacji: aktywność, twórczość.
Edukacja jako uczenie się:
Instytucjonalna edukacja dorosłych
Nieformalna edukacja dorosłych:
- uczenie się sytuacyjne,
- uczenie się incydentalne,
- uczenie się przez działanie,
- „ucząca się organizacja”
- „ucząca się gospodarka”
- „uczące się społeczeństwo”
- rozproszenie praktyk edukacyjnych - lokalny charakter
Strategie kształcenia się osób dorosłych (specyfika poszczególnych strategii)
Pojęcie STRATEGIA KSZTAŁCENIA - jest to „konkretny zbiór reguł określających jednoznacznie, w konkretnej sytuacji, która powstała w trakcie kształcenia wokół określonego działania przez uczestników danego procesu kształcenia, w tym wypadku procesu kształcenia dorosłych” (J. Skrzypczak)
Kształcenie, nie tylko to dotyczące dorosłych, odbywa się według pewnych reguł, które jednoznacznie określają, w zależności od sytuacji, sposób w jaki powinni postępować jego uczestnicy. Reguły te określa się mianem strategii kształcenia.
Józef Skrzypczak w swym artykule pt. Współczesne strategie kształcenia dorosłych wymienia ich siedem. Są to:
strategia klasowo-lekcyjna - jej podstawę stanowi nauczanie zbiorowe, podział uczniów na klasy i czasu nauczania na tzw. lekcje, trwające zazwyczaj 45 minut. Uczeń rozpoczyna swą naukę od klasy najniższej i w miarę swoich postępów w nauce przechodzi stopniowo do coraz wyższych klas, na końcu uzyskując świadectwo ukończenia szkoły. W kształceniu dorosłych strategia ta znajduje zastosowanie przede wszystkim w szkołach dla pracujących, pełniących funkcje kompensacyjną.
strategia kursów dokształcających - mają one charakter naoczny bądź zaoczny i zróżnicowany czas trwania, od kilku dni nawet do roku, rzadziej do kilku lat. Rozróżnia się kursy różnych kategorii w zależności od kierunku kształcenia, poziomu i celu, a także w zależności od tego kto jest ich organizatorem (kursy państwowe, podyplomowe, przysposobienia zawodowego, doskonalenia zawodowego, kwalifikacyjne, politechniczne, kursy organizowane na potrzeby własne i dla osobistych zainteresowań uczestników).
strategia kształcenia zdalnego
- jest to pośrednia forma kształcenia ( nie ma bezpośredniego kontaktu ucznia z nauczycielem)
- materiały edukacyjne przygotowywane są przez organizatora edukacji na odległość. Są to kasety, płyty, programy telewizyjne
- egzaminy przeprowadzane są w sposób stacjonarny
- w Polsce przed wojną działały Polskie Uniwersytety Korespondencyjne (1920 rok). Po wojnie były licea korespondencyjne dla dorosłych.
- w latach 60-tych Politechnika telewizyjna (2 lata)
- swoboda w organizacji nauki, w czasie nauki nauczyciel jest raczej opiekunem , nie pełni roli tradycyjnej
- edukacja opiera się na samodzielnej pracy ucznia, osoby muszą się wykazać umiejętnościami samokształceniowymi
- jest nieograniczona możliwość zapisania się (ESSK czyli kształcenie korespondencyjne)
strategia kół oświatowych - formą organizacyjną tu występującą jest koło lub zespół. Grupa skupiająca się w takim zespole powstaje dla realizowania wspólnego celu (oświatowo-wychowawczego, społecznego) uznanego przez wszystkie osoby, które do niego należą. Członkowie stykają się ze sobą bezpośrednio. Potwierdzeniem przynależności do konkretnego koła często bywa specjalna legitymacja, a członkowie niekiedy opłacają okresowe składki pieniężne.
strategia kształcenia za pomocą żywego słowa - ma charakter swobodnego i nieformalnego kształcenia, w trakcie którego nie sprawdza się umiejętności i wiadomości nabywanych przez słuchaczy, nie przeprowadza się żadnych egzaminów, a w konsekwencji nie wydaje się też świadectw. Nauczyciel tu bezpośrednio oddziałuje na słuchaczy , a środkiem tego oddziaływania jest „żywe słowo”. Najczęściej spotykaną formą tej strategii jest działalność odczytowa oraz organizowanie spotkań z interesującymi ludźmi.
strategia kształcenia za pomocą słowa drukowanego - przedmiotem oddziaływania jest książka, czasopismo, inaczej mówiąc słowo pisane, drukowane. Kontakt podmiotu z przedmiotem oddziaływań zależy od zainteresowań osoby uczącej się. Podstawowe instytucje oświatowe, które wspierają te strategię, to biblioteki, czytelnie i kluby.
strategia doradcza - istotą jest udzielanie, przez specjalistę z danej dziedziny, fachowej porady osobom tej porady oczekującym. Ta strategia praktycznie może funkcjonować w każdej z dziedzin działalności zawodowej. Doradztwo może mieć charakter indywidualny, grupowy bądź środowiskowy.
strategia samokształceniowa
- organizacją procesu zajmuje się sam uczeń. To on ustala cele, dobiera treści, metody (wykład, książki), warunki, środki a także dokonuje samokontroli,
- inny rodzaj to samokształcenie kierowane (procesem kieruje inna osoba)
10. Funkcje edukacji dorosłych (szkoła złotego wieku)
funkcja ekonomiczna - wpływ kształcenia dorosłych na wydajność ekonomiczną jednostek i grup społecznych,
funkcja popularyzacyjna - rozpowszechnianie wiedzy, informacji i wartości,
funkcja integracyjna - scalanie różnych grup społecznych, środowisk,
funkcja adaptacyjna - przystosowanie człowieka do nowych warunków zawodowych, technicznych itp.,
funkcja konserwatywna - wierność tradycyjnym wartościom, przekaz dorobku intelektualnego i kulturalnego, obyczaje i poglądy,
funkcja profilaktyczna - zapobieganie niekorzystnym zjawiskom, np. utrata pracy,
funkcja różnicowa - pogłębia różnice między jednostkami, osoba bardziej wykształcona powinna być osobą, która posiada wyższą kulturę, większą wiedzę,
funkcja kompensacyjna - wyrównanie wiedzy, umiejętności, wcześniejszych zaniedbań,
funkcja terapeutyczna - wzrasta wiara we własne siły i możliwości, jeżeli więcej wiemy, umiemy to więcej możemy,
funkcja doskonaląca - podnoszenie poziomu kwalifikacji zawodowych i ogólnych,
funkcja demokratyzująca - dorównanie osobom znajdującym się w lepszej sytuacji,
funkcja innowacyjna - zdolność do wprowadzania zmian w życiu, jesteśmy twórczy w naszym otoczeniu ( w pracy, domu)
11. Społeczne starzenie się osób starszych
Na starzenie społeczne człowieka wpływa postawa jaką przyjmuje on w stosunku do swojego okresu w życiu w którym się znajduje. Stosunek osoby starszej do procesu starzenia się oraz stosunek społeczeństwa do osób starszych. STAROŚĆ jest to wiek, STARZENIE SIĘ jest to proces.
Polityka państwa (socjalna, medyczna),
Społeczeństwo,
Rodzina (dwupokoleniowa, emancypacja i aktywizacja kobiet)
- role społeczne osób starszych w społeczeństwie,
- stosunek i relacje z otoczeniem, rodziną, społeczeństwem.
Starzenie się społeczeństwa ma decydujący wpływ na poziom życia ludzi starszych i ich postrzegania przez pozostałe grupy społeczne. Zmiana stylu oraz polepszenie jakości życia wpływa na zmniejszenie problemów związanych z procesem starzenia. Profilaktyka chorobowa oraz aktywność fizyczna umożliwiają niezależność oraz sprawne funkcjonowanie w społeczeństwie. Cel pracy. Ocena problemów i ich wpływ na jakość życia osób starszych.
Starość dla wielu respondentów oznacza pogorszenie się sytuacji życiowej (79,2%). Dotyczy to wielu aspektów życia takich, jak: zdrowie, kontakty społeczne, sytuacja materialna, udział w życiu społecznym. Ponad 30% osób nie posiada funduszy na zabezpieczenie podstawowych potrzeb
Zmiany związane z wiekiem prowadzą do ograniczenia samodzielności, utraty poczucia bezpieczeństwa i wynikającej z niej niemożności podejmowania samodzielnych decyzji. Zawęża się własny horyzont patrzenia na świat, zmniejsza się sprawność intelektualna. Sytuacja materialna osób starszych jest często skomplikowana. Respondenci mają utrudniony dostęp do rehabilitacji i skutecznego leczenia. Problemy materialne i zdrowotne często dominują wśród badanych. Brakuje zagospodarowania czasu wolnego osobom w podeszłym wieku w sposób aktywny. Problem ten dotyczy szczególnie terenów wiejskich. Badani twierdzą, że najbliższa rodzina powinna sprawować opiekę nad osobami starszymi. Tymczasem nie ma rozwiązań systemowych, które wspierałyby rodzinę w jej funkcjach opiekuńczych. Wnioski. Opieka rodzinna nad osobami starszymi powinna być obudowywana wsparciem środowiskowym, świadczonym przez organizacje pozarządowe i służby publiczne. Opieka instytucjonalna (domy pomocy społecznej) powinna stanowić jedynie ostateczność.
12. Psychologiczne starzenie się osób starszych
Starzenie się mózgu niesie za sobą pewne zmiany w psychice i w całym ustroju (charakter jednostkowy, aktywność poznawcza).
U ludzi starych wolnych od otępienia inteligencja nie jest „mniejsza” niż u młodych, jest tylko inaczej ukierunkowana i zabarwiona (mądrość życiowa, umiar, rozwaga, spokój).
Badania wykazują, że mówienie o powszechnym spadku inteligencji z wiekiem jest twierdzeniem uproszczonym.
Badania przeprowadzone przez Dr. K. Warnera Schaie wykazały, że w siódmej i ósmej dekadzie życia ludzie są absolutnie zdolni do uczenia się i potrafią nawet odzyskać utraconą sprawność umysłową. Tylko część osób ok. 70 roku wykazuje znaczące pogarszanie wyników. Udowodnił on, że obserwowane u dorosłych różnice wyników zależne są nie tylko od wieku, ale także od kohorty , czyli przynależności do określonego rocznika urodzenia. Osoby urodzone później i wychowane w korzystniejszych warunkach mając np.50 lat mogą mieć lepsze wyniki niż osoby 50 letnie urodzone dużo wcześniej.
13. Rodzaje potrzeb osób starszych
potrzeba bezpieczeństwa,
potrzeba przynależności,
potrzeba użyteczności,
potrzeba uznania,
potrzeba utrzymania dotychczasowej pozycji,
potrzeba niezależności,
potrzeba satysfakcji życiowej.
14. Determinanty dobrego przystosowania do starości
dobry stan zdrowia,
aktywność,
bystrość umysłu,
szczerość w stosunku z innymi (możliwość przedstawiania swojego osądu),
zadowolenie z życia,
zaufanie,
szacunek do samego siebie,
wysoka samoocena,
towarzyskość.
15. Oznaki niewłaściwej adaptacji do starości
wrogość do otoczenia,
brak radości,
lęki, poczucie winy,
poczucie niższej wartości,
uleganie stanom depresji, apatii,
izolacja, zależność od innych.
Postawy osób starszych wobec starości
S. Richard wyróżnia pięć najczęściej występujących postaw ludzi starych:
- postawa konstruktywna, jedną z pozytywną wśród wyróżnionych, skierowaną nad aktywność na rzecz najbliższych osób potrzebujących pomocy czy tez wsparcia
- zależności, postawa naganna: choć osoba jest sprawna psychicznie i fizycznie, żąda opieki, stale absorbuje uwagę bliskich lub opiekunów
- obronną ("opancerzonych"), nie może wykonać danej czynności, ale mimo to broni się przed pomocą innych, równocześnie zamykając się w sobie, izolując, jest osobowością bierną, która mogłaby pomóc innym, ale nie chce.
- wrogości skierowanej na innych osoba uważa, ze inni przychodzą do niej, ponieważ chcą czegoś w zamian (np. emeryturę lub rentę)
- autodestrukcji, wrogości skierowanej na siebie; osoba taka nie umie pogodzić się z własną starością, oczekuje śmierci, jednocześnie lękając się jej.
Warto dodać, że połowa ludzi w wieku 65-69 lat uważa,
że należy do wieku średniego. Dopiero wiek 70 lat skłania do uznania się za człowieka starego. Mężczyźni uważają się za ogół za starych od chwili przejścia na emeryturę, co wiąże się ze znaczeniem, jakie przypisują roli zawodowej. Kobiety później uznają się za stare, ale wcześniej stają się świadome negatywnej postawy społeczeństwa wobec siebie. Im więcej negatywnych przeżyć, tym wcześniej zjawia się poczucie własnej starości. Czyli najpierw trzeba poczuć się starym, żeby być nim rzeczywiście
17. Wychowanie do starości w zakresie poziomu biologicznego
kształtowanie nawyków uprawiania sportu,, rekreacji (następuje spadek sił witalnych, osłabienie organizmu)- bardzo istotny jest ruch, nie należy popadać w bierność fizyczną,
dbałość o higienę zdrowia i dobre nawyki np. żywieniowe, brak nałogów, nie nadużywanie leków, używek (higieniczny tryb życia),
opieka medyczna - kontrola stanu zdrowia, zabiegi. Dbałość o własne zdrowie.
18. Wychowanie do starości w zakresie poziomu ekonomicznego
Starość ekonomiczna wiąże się z niższymi dochodami.
„przewidujące” życie - gromadzenie oszczędności, ubezpieczenie społeczne,
zapewnienie odpowiedniego statusu materialnego,
zapewnienie godnych warunków egzystencji,
unikanie starości zależnej,
możliwości realizacji marzeń.
19. Wychowanie do starości w zakresie poziomu psychicznego
adekwatne samopoznanie - należy znać siebie, swoje mocne i słabe strony)
zdrowy egoizm - mieć świadomość co się lubi, robić co się lubi,
pozytywne myślenie o własnej przyszłości (postawa transcendentna, osoba akceptuje własną śmierć (to jest najwyższy poziom),
afirmacja życia.
20. Wychowanie do starości w zakresie poziomu intelektualnego
rozwijanie i rozbudzanie zainteresowań,
pielęgnowanie zainteresowań,
umiejętność twórczego zaspokojenia zainteresowań,
kreatywny wymiar czasu wolnego,
uprawianie gimnastyki umysły,
niedopuszczanie do jałowej intelektualnej starości (demencja starcza, Alzheimer).
21. Wychowanie do starości w zakresie poziomu społecznego
wdrożenie do aktywności społecznej (komputer, wdrożenie nowych technologii-zmiany technologiczne - ich nieznajomość może doprowadzić do wykluczenia społecznego),
angażowanie się w działalność klubów, związków,
przyjmowanie nowych ról społecznych,
zapobieganie izolacji społecznej, osamotnieniu,
trwanie w adekwatnym poczuciu przydatności
Społeczeństwo kształtuje i decyduje o tym, jak funkcjonują osoby starsze.
22. Ujęcia dorosłości i ich charakterystyka
Dorosłość w ujęciu socjologicznym
Dorosłość według Zofii Matulki ma 2 wymiary:
a. wymiar obiektywny (normy prawne), odnosi się do norm społecznych oraz do formy życia ludzkiego określonej ramami chronologicznie,
b. wymiar subiektywny - który wyraża się w przeżyciach jednostki, która pod wpływem wydarzeń osobistych lub społecznych postrzega siebie jako osobę dorosłą i która uzewnętrznia normy przypisywane tej fazie życia, realizując określony jej wzór.
Dorosłość w ujęciu biologiczno-psychologicznym
Według Marii Tyczkowej dorosłość z punktu widzenia biologiczno-psychologicznego, to:
- ta część cyklu jednostki 18-22 r.ż.. Okres ten stanowi proces dojrzewania do dorosłości. Występuje po okresie wzrastania i biologicznego dojrzewania organizmu do pełnienia wszystkich istotnych funkcji życiowych
- kategoria umocowania w kulturze i cywilizacji, dojrzałość jest związana z kulturą i przyrodą.
Dorosłość w konwencji społecznej -18 rok życia jednostki
Dorosły według W. Szewczuka to ten, który jest odpowiedzialny za siebie, swoje czyny, ma własny plan życiowy i sam decyduje, kim będzie w życiu, sam odpowiada wobec społeczeństwa za swoją działalność.
Dorosłość według antropologii filozoficznej i pedagogicznej:
- dorosłość jest całościową, dynamiczną wartością wychowawczą
- w aspekcie antropologicznym człowiek wciąż się rozwija i dorośleje.
Periodyzacja dorosłości (podział) według Szewczuka i Levinsona
4 etapy dorosłości według. W Szewczuka:
Stabilizacja planu życiowego- przechodząc z dorastania w dorosłość, człowiek podejmuje pierwsze próby samodzielnej konfrontacji, stara się określić, zrealizować swój plan życiowy.
Progresywna ekspansja z „opus magnum”(punkt kulminacyjny możliwości).Jest to etap największej aktywności. Człowiek skoncentrowany jest na osiągnięciu swojego celu.
Regresywna ekspansja- Człowiek zaczyna myśleć w kategoriach przeszłości. Starzenie przeżywa wewnętrznie. Skupia się na swoim wnętrzu. Ma świadomość, że to co było nie wróci.
Starość właściwa- spada witalność, energia, kończy się praca zawodowa. Często człowiek popada w uczucie osamotnienia. Stara się dokonać bilansu życiowego w oparciu o ocenę własną i innych, co może przynieść zadowolenie lub rozczarowanie. Przygotowuje się na śmierć.
Periodyzacja dorosłości według.D.J. Levinsona (podzielił życie na 4 ery) :
Dzieciństwo i dorastanie,
era wczesnej dorosłości-22-40 r.ż.:
- wkraczanie we wczesna dorosłość 17-22 rż
- debiut w świecie dorosłych 22-28 r.ż.
- wkraczanie w lata 30 28-33r.ż.
- stabilizacja 32-40 r.ż.,
wiek średni- 45 r.ż. do 60, 65 r.ż
Późna dorosłość
24. Dorosłość jako kategoria andragogiczna ( wychowanie, pojęcie pedagogiczne Knowlsa - wykład z 31.03, wymiary dorosłości wg Knowlsa)
Dorosłość wg andragoga M Malewskiego. 3 stany:
dorosłość jako stan społeczny człowieka. Jak prezentuje się w stosunku do społeczeństwa i jak społeczeństwo go ocenia (jego dorosłość)
dorosłość jako proces rozwoju psychicznego - postawa człowieka
dorosłość jako proces społeczno - kulturowy np. w różnych krajach różny okres dorosłości
Człowiek dorosły wg Werner to:
osoba niezależna ekonomicznie,
osoba odpowiedzialna,
osoba wypełniająca obowiązki rodzinne,
osoba aktywnie uczestnicząca w życiu kraju
Dorosłość wg M Knowles- to dojrzałość. Jest to ostateczny rezultat w ciągu zmian i przekształceń, w jakim procesie dojrzewania ulegają struktury psychiczne jednostki . Proces ten jest wielopłaszczyznowy i obejmuje całe życie.
15 wymiarów rozwojowych dorosłości wg Knowels:
Od zależności do autonomii- role społeczne , które stanowią podstawę autonomizacji.
Od bierności do aktywności- od najwcześniejszego dzieciństwa, ma na celu. rozpoznanie wszystkich rzeczy. Dziecko jest biernie kształtowane przez rodziców i nauczycieli. W dorosłość wchodzi się etapowo.
Od subiektywizmu do obiektywizmu- świat postrzegany jest przez dziecko. egocentrycznie. Uważa ono, że jest najważniejsze. Zadaniem procesu dorastania jest wyprowadzenie go z tego stanu (bycia w centrum).
Od ignorancji do erudycji - gromadzenie wiedzy, doświadczenia. Jak człowiek będzie się reprezentować z obszaru umysłu, inteligencji, świadomość własnego wyboru, dojrzałość.
Od niskiej sprawności do wysokiej sprawności- np. duma z nauki.
Od wąskiego do szerokiego zakresu odpowiedzialności (niedocenianie odpowiedzialności innych ludzi, pozostawienie dzieciom prawa do odpowiedzialności, samodzielne podejmowanie decyzji)
Od wąskich zainteresowań do szerokich- związane z dziedziną zawodową ale również inne tematy poza nią.
Od egoizmu do altruizmu- wykształcenie postaw altruizmu
Od braku samoakceptacji do samoakceptacji- Musimy akceptować swoje pozytywne i negatywne cechy. Informacja zwrotna o nas.
Od amorficznej tożsamości (bezkształtnej) do zintegrowanej tożsamości (identyfikujemy się ze społeczeństwem, dobrze się czujemy w tych uwarunkowaniach, w których jesteśmy)
Od koncentracji na szczegółach do koncentracji na zasadach( dziecko wraz z dorastaniem odkrywa zasady świata społecznego.
Od powierzchownych związków do głębokich związków. (Świat dziecka przeżywany jest aktualnie zaś człowiek dorosły postrzega związki między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością)
Od odtwórczości do oryginalności- dziecko naśladuje rodziców i otoczenie a dorośli to akceptują.
Od potrzeby pewności do tolerancji nieokreśloności- dziecko musi mieć pewność i stabilność. Kształtuje się tolerancja niepewności i nieokreśloności. Ta tolerancja jest podstawową cechą dorosłości.
Od efektywności do racjonalności- równowaga emocjonalna. Niezbędnym warunkiem osiągnięcia dorosłości jest samokontrola i nagradzanie zachowań racjonalnych.
1