WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII -WYKŁAD
NR. ZAJĘĆ 1.:
Psychologia - (psyche = dusza, i logos = słowo, myśl, rozumowanie) jest nauką empiryczną, zajmującą się badaniem mechanizmów i praw rządzących zjawiskami psychicznymi oraz zachowaniami człowieka. Psychologia bada również wpływ zjawisk psychicznych na interakcje międzyludzkie oraz interakcję z otoczeniem.
Cele psychologii:
Celem psychologii jest pogłębianie wiedzy o czynnościach psychicznych, dzięki którym człowiek reguluje swoje stosunki z otoczeniem, poznaje je i przekształca zgodnie ze swoimi potrzebami (Tomaszewski 1991).
Cele psychologii to:
Eksploracja i deskrypcja
Eksplanacja procesów psychicznych
Predykcja i zachowań ludzkich
Oddziaływanie
Historia psychologii
Psychika interesowała ludzi we wszystkich kulturach, ale systematyczne gromadzenie wiedzy empirycznej na ten temat rozpoczyna się dopiero w XIX wieku. Wcześniej psychologia była traktowana jako dziedzina filozofii. Filozofów najbardziej interesowała specyfika procesów psychicznych: czy mają charakter materialny, czy też są funkcją odrębnej substancji (duszy). Filozofowie, którzy wnieśli największy wkład w rozwój psychologii to Platon (jako pierwszy opisał konflikty wewnętrzne), Arystoteles (systematyczna klasyfikacja procesów psychicznych, prawa kojarzenia), św. Augustyn, Kartezjusz, John Stuart Mill. Pierwsze próby zastosowania metody doświadczalnej wiążą się z nazwiskami niemieckich naukowców Johannesa Mulllera, Hermanna von Helmholza i Gustava Fechnera, których prace dotyczyły pogranicza fizjologii z psychologią (percepcja bodźców), ale za datę ukonstytuowania się psychologii jako samodzielnej nauki empirycznej uważa się utworzenie w 1879 pierwszego laboratorium psychologicznego na Uniwersytecie Lipskim przez Wilhelma Wundta. Wundt usystematyzował metodę rejestracji subiektywnych doznań określaną jako introspekcja. Psychologia introspekcyjna wydała szereg szkół, m.in.:
asocjacjonizm (Wilhelm Wundt) zakładający, że złożone doznania są produktem łączenia się prostszych;
psychologia Gestalt (Max Wertheimer, Wolfgang Kohler, Kurt Koffka) zakładający, że istnieją mechanizmy aktywnie organizujące procesy psychiczne;
funkcjonalizm (William James) zakładający, że procesy psychiczne mają do wypełnienia funkcje, które je organizują.
Metoda introspekcyjna opierała się na założeniu, że procesy psychiczne możemy badać tylko "od wewnątrz", rejestrując świadome doznania. Metoda ta jednak była powszechnie krytykowana z powodu subiektywizmu i nieuniknionych deformacji treści psychicznych przez sam fakt badania. Radykalnie odmienną metodologię zaproponował behawioryzm (John Watson) postulujący badanie człowieka jako "czarnej skrzynki", przez analizę powiązań między docierającymi bodźcami a reakcjami. Współczesna psychologia przyjęła w dużej części metodologiczne postulaty behawioryzmu. Do najważniejszych osiągnięć psychologii (i nauk pokrewnych) należą:
odkrycie warunkowania klasycznego (Iwan Pawłow) i instrumentalnego (E. Thorndike i Burrhus Skinner);
badania zapamiętywania i zapominania materiału werbalnego Hermana Ebbinghausa - wykreślenie krzywej zapominania;
rozróżnienie pamięci krótkotrwałej i długotrwałej (William James, D. Hebb, D. Broadbent);
badanie struktury pojęć;
gramatyka generatywno-transformacyjna określenie etapów rozwoju umysłowego (Jean Piaget);
określenie etapów rozwoju psychoseksualnego (Zygmunt Freud)
koncepcja hierarchii potrzeb (Abraham Maslow);
badania funkcjonowania małych grup i zmiany postaw (Kurt Lewin);
opracowanie metod diagnozy klinicznej i psychoterapii (Zygmunt Freud, Carl Rogers, Aaron Beck).
NR. ZAJĘĆ 2.:
Psychologia postaci- (Gestalt), gestaltyzm to kierunek w psychologii przeciwstawiający się koncepcji życia psychicznego jako kompleksu elementów składowych - zjawisk elementarnych. W zamian za to proponuje koncepcję opowiadającą się za tym, aby życie psychiczne traktować jako twór złożony z pewnych wyłaniających się całości.
Behawioryzm - (ang. behavior lub behaviour - zachowanie) - kierunek psychologiczny, który rozwinął się w XX wieku, przede wszystkim w USA.
Założenia behawioryzmu są bardzo proste:
jakkolwiek kierunek ten nie neguje występowania zjawisk psychicznych, twierdzi, że są one swoistymi, ubocznymi artefaktami działania mózgu, których nie da się skutecznie badać metodami naukowymi, gdyż są one niedostępne obserwacji,
dlatego, jeśli psychologia ma być rzetelną nauką, musi się ograniczyć do mierzalnych, jasno zdefiniowanych eksperymentów, w których ludzi poddaje się działaniu określonych bodźców i obserwuje się ich określone reakcje na te bodźce.
Przedstawiciele behawioryzmu:
Psychoanaliza - ("psyche", "dusza" i = "analiza") to zbiór teorii dotyczących struktury psychiki człowieka, jego rozwoju i funkcjonowania, próbujących wyjaśniać powstawanie różnych aktów psychicznych. Tworzenie psychoanalizy rozpoczął Zygmunt Freud w latach dziewięćdziesiątych XIX w.
Na podstawie doświadczeń, jakie dane mu było poczynić z pacjentami, Freud opracował topograficzny podział psyche ludzkiej, wyodrębniając:
nieświadomość: zgromadzone są tutaj te treści psychiczne, których nie można sobie uświadomić bezpośrednio, mimo podejmowanych w tym celu prób; aby treści nieświadome mogły znaleźć się w polu uwagi świadomości, indywiduum musi się odwołać do pomocy pewnych metod, znanych na przykład terapii psychoanalitycznej (np. analizy marzeń sennych, badania swobodnych skojarzeń) czy wywodzących się z hipnozy; nieświadomość stanowi system składających się przede wszystkim z treści wypartych.
Te trzy dziedziny życia psychicznego Freud powiązał z modelem trzech funkcji czy instancji, wyodrębniając:
Psychologia poznawcza lub inaczej psychologia kognitywna - to dziedzina psychologii badająca procesy poznawcze. Zakłada, że mechanizmem tworzenia doświadczenia jest percepcja. Poszerzaniem tych badań na procesy myślenia naturalnego i sztucznego (komputerów i robotów) zajmuje się obecnie nowa dziedzina interdyscyplinarna kognitywistyka.
Psychologia poznawcza wykorzystuje badania psychologii, biologii, językoznawstwa. Podejście poznawcze w psychologii zrodziło się z potrzeby odejścia od myślenia o człowieku w kategoriach energetycznych. W miejsce biologiczno - popędowych determinant ludzkiego zachowania, psychologia poznawcza wskazuje na informacyjne i semantyczne parametry procesów energetycznych. Zgodnie z koncepcją poznawczą siły motywujące ludzkie czynności są immanentnie zawarte w procesie przetwarzania informacji zachodzącym w ludzkim umyśle. Prócz wspomnianego wyżej odchodzenia od przypisywania człowiekowi hipotetycznych popędów, potrzeb i motywów, na rozwój nurtu poznawczego wpływ wywarł rozwój technologii cybernetycznych oraz ewolucja teorii behawiorystycznych zmierzająca do wyjaśniania reakcji nie tylko poprzez funkcję popędową bodźca, ale też przez przypisanie mu funkcji sygnałowej (zob. John Dollard, Neal Miller). Sygnały decydują o tym, kiedy jednostka zareaguje i jaką wykona reakcję. Tak więc stan emocjonalny wynika ze sposobu, w jaki osoba ocenia i określa bodziec, niekoniecznie zaś z obiektywnych cech samej sytuacji. Wyraźny jest tu wpływ psychologii postaci, która zakładała, że powinniśmy badać subiektywny sposób, w jaki obiekt (Gestalt albo inaczej postać) pojawia się w umyśle człowieka.
Psychologia humanistyczna - zrodziła się w latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia i bardzo szybko zdobyła sobie ogromną popularność stając się trzecią siłą psychologii, obok psychoanalizy i behawioryzmu.
Celem psychologii humanistycznej jest koncentracja na opisie niepowtarzalnych właściwości indywiduum. Specjaliści analizujący psychologię humanistyczną wskazują, że można wyodrębnić jej sześć podstawowych postulatów:
upodmiotowienie sytuacji badawczej (badacz i badany stanowią my);
komunikacja - niezbędna nie tylko z osobami badanymi, ale także z odbiorcami;
Najważniejsze założenia koncepcji humanistycznej:
1. człowiek to unikatowa całość składająca się z 2 podsystemów: „ja” i ”organizmu”, które stanowią jedność i są jak dwie strony jednej monety. Człowiek, który chce żyć zgodnie ze swoją naturą, chce być niezależny, autentyczny, zadowolony musi stanowić harmonijną całość, której podstawowe składniki (ja i organizm) stworzą spójny system, zwany osobą.
2. podstawową właściwością natury ludzkiej jest rozwój uwarunkowany przez czynniki wewnętrzne, siły decydujące o jego przebiegu tkwią w człowieku, a nie poza nim. Człowiek, którego rozwój został zablokowany nie jest osobą w pełni zdrową.
3. o działaniu człowieka decyduje dążenie do samorealizacji, która jest podstawową skłonnością natury ludzkiej. Jej przejawem może być miłość, twórczość, altruistyczne zachowania, rozwój własnego „ja”. Nie interesuje go produkt pracy, ale same przeżycia, np. twórczość jest ważna dlatego, że kształtuje osobę, a nie towar, który można sprzedać lub kupić. Życie poza obszarem samorealizacji nie jest życiem autentycznym i w pełni ludzkim.
4. człowiek z natury jest dobry, a jego dążenia są pozytywne. Oznacza to, że chce dawać i daje innym wyłącznie dobro. Jeżeli dokonuje aktów gwałtu lub przemocy, to dlatego, że działa wbrew naturze, a rzeczywistość, w której żyje blokuje rozwój jego prawdziwych i pozytywnych zachowań.
5. ludzkie zachowanie uwarunkowane jest przez teraźniejszość, aktualne przeżycia, doświadczenia, przez to, co dzieje się tu i teraz. To, co dzieje się aktualnie w świadomości, jak człowiek teraz postrzega siebie, innych i świat decyduje o przebiegu procesu samorealizacji. Człowiek żyjący przeszłością nie osiągnie pełnego rozwoju.
NR. ZAJĘĆ 3.:
Emocja - silne odczucie (świadome lub nieświadome) o charakterze pobudzenia pozytywnego (pod wpływem szczęścia, zachwytu, spełnienia) lub negatywnego (pod wpływem gniewu, odrazy, strachu).
Klasyfikacja procesów emocjonalnych:
Procesy emocjonalne - to procesy psychiczne, które poznaniu i czynnościom podmiotu nadają jakość oraz określają znaczenie, jakie mają dla niego będące źródłem emocji przedmioty, zjawiska, inni ludzie, a także własna osoba, czyli wartościują stymulację.
Motywacja - stan gotowości człowieka do podjęcia określonego działania, to wzbudzony potrzebą zespół procesów psychicznych i fizjologicznych określający podłoże ludzkich zachowań i ich zmian.
Procesy motywacyjne ukierunkowują zachowanie jednostki na osiągnięcie określonych, istotnych dla niej stanów rzeczy, kierują wykonywaniem pewnych czynności tak, aby prowadziły do zamierzonych wyników (zmiana warunków zewnętrznych, zmiana we własnej osobie, zmiana własnego położenia). Jeśli człowiek jest świadomy wyniku wykonywanych czynności wówczas ten wynik będzie nazywany celem. Proces motywacyjny składa się z zespołu pojedynczych motywów. Motywem nazwać zaś można przeżycie pobudzające człowieka do działania lub powstrzymujące go, lub przeszkadzające jego wykonaniu.
wzbudzanie energii;
ukierunkowywanie wysiłku na cel;
zorganizowanie reakcji w zintegrowany wzorzec;
kontynuowanie czynności, dopóki warunki, które ją zapoczątkowały nie ulegną zmianie
pobudzenie emocjonalne - uczucia dodatnie (w przypadku realizacji zamierzeń) lub ujemne (w przypadku niespełnienia)
Rodzaje motywacji:
zewnętrzna - polega na wzbudzeniu potrzeb przez stosowanie kar i nagród, informowaniu o możliwościach zawartych w różnego rodzaju sytuacjach i manipulowaniu tymi możliwościami.
NR. ZAJĘĆ4.:
Osobowość - wewnętrzny system regulacji pozwalający na adaptację i wewnętrzną integrację myśli, uczuć i zachowania w określonym środowisku w wymiarze czasowym (poczucie stabilności). Osobowość jest także definiowana jako charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki na środowisko społeczno-przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje.
Ogólne teorie osobowości:
teorie typów: zakładają, że każda jednostka reprezentuje swoistą równowagę podstawowych elementów zgodnych z typem osobowości. Przykładem takiej teorii jest konstytucjonalna teoria Sheldona, mówiąca, że typy budowy ciała związane są z rozwojem osobowości.
teorie cech: opisują osobowość jako zespół charakterystycznych dla danego człowieka cech. Cecha to względnie stała, charakterystyczna dla jednostki, zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań, przejawiająca się w różnych sytuacjach. Przykładem takich teorii są m.in.: teorie Allporta, Cattella czy też Eysencka. Jedną z najbardziej znanych jest teoria Wielkiej Piątki, wyznaczająca pięć głównych cech, występujących z różnym natężeniem i w różnych konfiguracjach u każdego człowieka. Cechy te to: neurotyczność, ekstrawersja, otwartość na doświadczenia, ugodowość i sumienność.
teorie psychodynamiczne i psychoanalityczne: klasyczne teorie Freuda i Junga, czy późniejsze: Adlera, Fromma, Horney. Na ogół kładą nacisk na czynniki rozwojowe przy założeniu, że osobowość dorosłego człowieka rozwija się w czasie, w zależnośći od stopnia intergracji czynników. Ważne są tu podejścia motywacyjne. Ponadto w klasycznym podejściu psychoanalitycznym Freuda, kładzie się nacisk na rolę procesów nieświadomych, konfliktów i centralną rolę popędów w rozwoju osobowości. Freud wyznaczył także trzy struktury psychiczne osobowości: id, ego i superego.
podejście behawioralne: nie powstały konkretne behawioralne teorie osobowości, ale pod wpływem rozwoju behawioryzmu, naukowcy zaczęli się przyglądać osobowości z perspektywy środowiska: na ile zależy ona od stałości środowiska i otrzymywanych wzmocnień.
teorie humanistyczne: w przypoadku teorii humanistycznych istnieje trudność w empirycznym weryfikowaniu wprowadzonych pojęć. Autorzy tacy, jak Abraham Maslow czy Carl Rogers opierali się głównie na fenomenologii (najważniejsze są subiektywne doświadczenia jednostki), holizmie i naturalnym dążeniu do samorealizacji.
poznawcze podejście do osobowości: osoba traktowana jest tu jako pewna całość, teorie koncentrują się na pojęciu JA (obrazie własnej osoby), które odpowiedzialne jest za nadawanie sensu doświadczeniom. Osobowość jest traktowana jako system wiedzy osobistej, wykorzystywanej przy interpretacji doświadczeń i sterowaniu zachowaniem; jest to wiedza naturalna (potoczna, intuicyjna), gorąca (silnie związana z emocjami), często słabo uświadamiana, o charakterze pragmatycznym.
Freud twierdził, że osobowość rozwija się w dzieciństwie. Dziecko przechodzi określone procesy w pięciu stadiach. Stadia te nazwał psychoseksualnymi, ponieważ uważał, że rozwój psychiczny zależy od zmieniającej się energii seksualnej w różnych częściach ciała w miarę dojrzewania dziecka.
1. Okres pregenitalny (między 1 a 5 rokiem życia)
a. Faza oralna - na pierwszy plan wybija się tutaj dążenie do zaspokojenia głodu i szukanie przyjemności poprzez wargi oraz język. Jest to faza ścisłej symbiozy z matką.
b. Faza analna - Koncentruje się na trenigu czystości, czyli wymuszaniem przez rodziców wstrzymywania swoich potrzeb fizjologicznych, a co za tym idzie czerpania, w pewnym sensie, przyjemności quasi-seksualnej z tego powodu. Okres ten jest bardzo ważny i fiksacja doprowadzić może do tendencji destrukcyjnych, skłonności do okrucieństwa, uporu i skąpstwa.
c. Faza falliczna - czas połączenia różnych popędów, pod prymatem narządów płciowych. Okres ten wiąże się z pierwszymi próbami masturbacji. Dochodzi też do przeżywania kompleksu Edypa.
W tym okresie następuje względna stabilizacja i uharmonizowanie popędów płciowych. Na pierwszy plan wychodzi socjalizacja grupowa, zdobywanie wiedzy, rozwój fizyczny. Jest to związane z marginalizacją roli rodziców w życiu dziecka.
3. Okres genitalny (między 13 a 15 rokiem życia)
Jest to ponowne uaktywnienie się popędu seksualnego, który odgrywa najważniejszą rolę. Jako prawidłowy proces powinien nieść za sobą umiejętność miłości, wyzwolenia z zahamowań oraz pojawienia się zdolności altruizmu.
NR. ZAJĘĆ 5.:
Procesy poznawcze - to sekwencja zmian, zachodzących w przebiegu aktywności motoryczno-intelektualnej człowieka, powstałych w psychice w wyniku oddziaływania bodźców na zmysły i mózg. Procesy psychiczne determinują poznawanie rzeczywistości i regulują stosunek człowieka do otoczenia.
Procesy poznawcze to procesy odpowiedzialne za wymianę informacji pomiędzy organizmem a otoczeniem:
• wrażenia,
• spostrzeganie,
• pamięć,
• uwaga,
• myślenie.
Percepcja - (spostrzeganie) organizacja i interpretacja wrażeń zmysłowych, w celu zrozumienia otoczenia. Percepcja to postrzeganie; uświadomiona reakcja narządu zmysłowego na bodziec zewnętrzny; sposób reagowania, odbierania wrażeń. (W. Kopaliński)
Systemy percepcyjne człowieka umożliwiają mu widzieć, słyszeć, czuć smak, zapach, dotyk i zmiany temperatury. Jest to także poczucie świadomości (otoczenia)
Percepcja w szerokim sensie oznacza rejestrację (uchwycenie) przedmiotów i zdarzeń środowiska zewnętrznego: ich odbiór sensoryczny, zrozumienie, identyfikację i określenie werbalne oraz przygotowanie do reakcji na bodziec.
Jest to proces psychiczny polegający na doznawaniu wielu wrażeń jednocześnie, które w mózgu są selekcjonowane, wiązane oraz sensownie ujmowane. Podstawowym tworzywem dla spostrzeżeń są wrażenia wzrokowe.
Spostrzeżenia mogą powstawać na dwóch poziomach spostrzegania:
sensomotorycznym - powstają na nim spostrzeżenia figuralne, które są tworami o charakterze przestrzenno-czasowym np. plamy, linie, punkty, sekwencje dźwięków, posiadają one rytm, kształt, ale nie posiadają znaczenia;
semantyczno-operacyjnym, czyli znaczeniowo-czynnościowym - jest to sposób spostrzegania obiektu, który jest uzupełniony znaczeniem.
Spostrzeżenia mogą być:
monosensoryczne - odbierane przy wykorzystaniu jednego zmysłu,
wielosensoryczne - odbierany przy wykorzystaniu wielu zmysłów.
Pamięć - to zdolność do magazynowania napływających informacji. Jest właściwością zachowawczą polegającą na gromadzeniu i przechowywaniu przeszłego doświadczenia i wykorzystywaniu go w różnych sytuacjach. Dzięki niej organizm może przystosowywać się do środowiska zewnętrznego. Pamięć bierze udział we wszystkich etapach czynności poznawczych od odbioru treści informacji (spostrzeżenie) do twórczości (myślenie).
Kryteria różnicujące pamięć:
• przedmiot - obrazowa, słowna, uczuć, epizodyczna, semantyczna
• rozumienie - mechaniczna, logiczna
• udział woli - dowolna, mimowolna
• trwałość przechowywania - bezpośrednia, odroczona, ultra krótka, krótkotrwała, długotrwała
• rodzaj przypomnień - rozpoznawcza, odtwórcza
Cechy pamięci:
· trwałość
· szybkość
· gotowość
· dokładność
· zakres
Uczenie się- to proces zdobywania i gromadzenia doświadczeń, w wyniku czego powstają nowe formy zachowania się i działania lub następuje modyfikacja zachowań i działań wcześniej nabytych. Wskutek uczenia się opanowany zostaje cały system wiadomości, umiejętności, nawyków, przyzwyczajeń, przekonań. Terminu uczenie się używa się zarówno w znaczeniu wąskim - dla określenia świadomego i zamierzonego zdobywania wiadomości i umiejętności, jak i w znaczeniu szerokim - dla określenia zarówno uczenia się zamierzonego, jak i nie zamierzonego (mimowolnego). Istnieje wiele teorii wyjaśniających zjawisko uczenia się. Współcześnie wyodrębnia się dwie ich grupy:
1) teorie koneksjonistyczne, przyjmujące, że podstawą uczenia się są różnego typu połączenia między bodźcami i reakcjami (np. teorie I.P. Pawłowa, B.F. Skinnera, L. Thorndike'a),
2) teorie poznawcze, wyjaśniające uczenie się jako zmianę schematów poznawczych (np. teorie K. Lewina, E.Ch. Tolmana).
We współczesnej psychologii amerykańskiej procesy uczenia się uznawane są za główną dziedzinę badań psychologicznych. W zależności od przyjętych kryteriów rozróżnia się wiele rodzajów i form uczenia się. W związku z rodzajem motywacji i nastawienia wyodrębnia się:
1) uczenie się umyślne, ukierunkowane na zdobycie wiedzy, umiejętności, sprawności itp.,
2) uczenie się mimowolne (uboczne), nie zamierzone.
Zależnie od przyjętych sposobów i technik wyróżnia się:
1) uczenie się pamięciowe (mechaniczne) metodą biernego powtarzania,
2) uczenie się przez zrozumienie (wgląd), wniknięcie w istotę zagadnienia, sens opanowywanego materiału,
3) uczenie się sensoryczne (spostrzeżeniowe, percepcyjne), polegające na wytwarzaniu się odruchów warunkowych pod wpływem wzmacniania określonych doświadczeń,
4) uczenie się metodą prób i błędów (porażek i sukcesów), występujące najczęściej u dzieci i zwierząt oraz w sytuacjach, gdy brak jest wskazówek, jak rozwiązać zadanie przejawia się w szukaniu, próbowaniu i eliminowaniu czynności zbędnych, ćwiczeniu się w czynnościach skutecznych, prowadzących do celu,
5) uczenie się przez naśladownictwo, czyli intencjonalne wykonywanie przez osobę uczącą się czynności, które przedtem wykonywał ktoś inny,
6) uczenie się przez działanie, tzn. wykorzystywanie opanowanej wiedzy do rozwiązywania zadań praktycznych,
7) uczenie się przez przeżywanie, co oznacza kształtowanie stosunku do określonych wartości moralnych, społecznych, estetycznych i innych. Efekty uczenia się zależą od właściwości psychofizycznych ucznia, przede wszystkim od zdolności zapamiętywania oraz od koncentracji i trwałości uwagi. Od sytuacji uczenia się (struktura i rodzaj przyswajanych treści, lokal i jego urządzenie, stan organizmu uczącego się itp.).