WPROWADZENIE DO PEDAGOGIKI skrypt opracowany przez dr E. Konieczną
Temat I. : Wprowadzenie do pedagogiki
Termin pedagogika pochodzi od greckiego (paidagogos - "prowadzący dziecko"). Pedagogika to nauka o procesach wychowawczych, teoria działalności wychowawczej. Pedagogami nazywa się osoby zajmujące się wychowaniem (pedagog szkolny, wychowawca itp.) oraz kształceniem (nauczyciele). Pedagogika należy do nauk społecznych, to zespół nauk o wychowaniu, istocie, celach, treściach metodach, środkach i formach organizacji procesów wychowawczych. Dzięki J. A. Komeńskiemu od XVII wieku pedagogika stała się odrębną i samodzielną dyscypliną naukową.
Innym termin blisko powiązanym z pedagogiką jest pedagogia (gr. paidagogia) czyli postępowanie wychowawcze, któremu to pojęciu bliskie jest określenie "sztuka wychowania" (łac. ars educandi).
Do zakres zainteresowań pedagogiki można zaliczyć samowychowanie i samokształcenie młodzieży i dorosłych; oddziaływanie wychowawcze instytucji wychowania pozaszkolnego, (głównie środków masowej komunikacji, organizacji młodzieżowych) w tym placówek kulturalnych (teatrów, klubów, muzeów i in.) i instytucji wychowania religijnego itp.
Do nauk współpracujące z pedagogiką zalicza się takie jak:
biologia: zajmuje się wyjaśnieniem prawidłowości zachodzących w organizmie ludzkim, opisywaniem procesów medycznych jakim ten organizm podlega, określeniem tego co jest normą zdrowia a co chorobą;
historia: wydarzenia na przestrzeni dziejów, zmieniające losy państw;
filozofia: szuka odpowiedzi na pytania Kim jest człowiek? Jakie procesy w nim zachodzą?
psychologia: przedstawia badania nad osobowością ludzką, a także czynnikami warunkującymi strukturę osobowości, temperament, zdolności, motywację, itp.
higiena: zajmuje się trybem życia i zdrowym odżywianiem oraz ich wpływem na rozwój człowieka;
polityka: zajmuje się procesem polityki na świecie i w danym państwie oraz przewidywaniem następstw tych procesów;
ekonomia: zajmuje się badaniem sytuacji uwarunkowanej materialnie w danych krajach;
etyka: zajmuje się udowadnianiem słuszności funkcjonowania powszechnych nakazów moralnych, ważnych dla wychowania i osobowości człowieka, które mogą stać w ostrej opozycji do powszechnej moralności, kwestionując zasadność części bądź nawet wszystkich aktualnie obowiązujących w danym społeczeństwie nakazów;
antropologia: nauka porównawcza o człowieku, jego pochodzeniu, rozwoju osobniczym i rodowym oraz zróżnicowaniu rasowym. Pozwala poznać i zrozumieć pochodzenie człowieka;
socjologia: nauka o społeczeństwie, grupach społecznych i procesach w niej zachodzących;
nauki o kulturze: zajmują się określaniem wartości i norm obowiązujących w danym środowisku kulturowym i opisanie tego w jaki sposób wartości i normy ulegają zmianie w zależności od historii, uwarunkowań geograficznych, społecznych itp.
Temat II: Podstawowe pojęcia w pedagogice
Wychowanie: to jedna z form działalności społecznej. Składa się na nią wiele zabiegów i procesów, mających na celu wpływanie na fizyczny, umysłowy i moralny rozwój młodych pokoleń, przekazywanie im doświadczeń społeczeństwa zarówno z zakresu wytwórczości jak i dorobku kulturowego, przygotowywanie do twórczego rozwoju tego dorobku, a tym samym zapewnienie ciągłości życia społecznego między pokoleniami.
Wychowanie to całość zamierzonych oddziaływań środowiska społecznego, przyrodniczego na jednostkę, trwające całe życie. W zakres pojęcia wchodzi:
a) wychowanie naturalne pod wpływem środowiska w którym jednostka funkcjonuje - rodzina, kontakty społeczne, obyczaje, religia;
b) wychowanie instytucjonalne celowe, planowe oddziaływanie instytucji wychowujących takich jak: przedszkola, szkoły, internaty, domy dziecka
Wychowanie przekazuje jednostkom dziedzictwo kulturowe, wzory zachowań - utrzymuje ciągłość kulturową społeczeństw, a jednocześnie przygotowuje do uczestnictwa i przekształcania rzeczywistości społecznej.
Kształcenie to całość doświadczeń składających się na proces zdobywania przez jednostkę umiejętności, wiedzy oraz rozumienia otaczającego ją świata. Kształcenie obejmuje zarówno proces nauczania jak i uczenia się. Pojęcie kształcenie często utożsamia się z formalnym kształceniem w instytucjach systemu szkolnictwa. W szerszym rozumieniu, obejmuje ono także kształcenie nieformalne, mające źródło w codziennych doświadczeniach, rodzinnych, kontaktach z rówieśnikami i informacjami pochodzącymi z mass mediów. Podkreśla się także znaczenie szeroko rozumianego kształcenia ustawicznego (uczenia się przez całe życie).
Nauczanie to działalność nauczyciela, o charakterze planowej, celowej pracy, ukierunkowanej na wyposażenie uczniów w wiadomości, umiejętności i nawyki oraz rozwijanie ich uzdolnień.
Temat III: Kierunki pedagogiczne
Pedagogika naturalistyczna (naturalizm pedagogiczny): za swego wielkiego prekursora naturaliści uważają J. J. Rousseua i jego koncepcję wychowania naturalnego, natomiast ich główne tezy opierają się na licznie przeprowadzanych w końcu XIX i na początku XX wieku badaniach eksperymentalnych nad psychiką i rozwojem dzieci, ich procesem uczenia się itp. Istotą naturalistycznej (biopsychologicznej, natywistycznej, pajdocentrycznej) koncepcji wychowania jest bardziej lub mniej konsekwentne utożsamianie procesu wychowania jednostki z procesem jej naturalnego, spontanicznego wzrostu fizycznego i psychicznego. Zgodnie z tą naturalistyczną wizją człowieka i wychowania, jego naturalny rozwój sił fizycznych i psychicznych ("rozwój od wewnątrz"), przeciwstawiany jest wszelkim działaniom służącym "urabianiu od zewnątrz".
Przedstawiciele tego kierunku powoływali się na prawo dziedziczenia oraz brak możliwości zmiany wrodzonych zadatków (człowiek przychodzi na świat z gotowymi zadatkami wszystkich cech, uwarunkowanymi przez geny rodziców). Tak więc struktura genów miała być czynnikiem determinującym całkowity rozwój człowieka, który odbywać się miał według ściśle określonych i następujących po sobie zawsze w ten sam sposób faz (co wyznaczone miało być przez naturę człowieka oraz odziedziczone indywidualne właściwości).
Do głównych założeń nurtu naturalistycznego należą:
przekonanie (naukowo nieuzasadnione) o z gruntu dobrej naturze dziecka;
przedstawianie indywidualności dziecka jako wartości najwyższej;
kultura i wychowanie to twory z góry narzucone, a więc niszczące umysł i wrodzone zdolności dziecka;
wychowanie powinno być dostosowane do naturalnego rozwoju dziecka;
dziecko powinno uczyć się wtedy, gdy poczuje potrzebę zdobywania wiedzy; nauczyciel ma stwarzać warunki do rozwoju potrzeb poznawczych i moralnych dzieci;
nauczanie powinno być zindywidualizowane;
Do krytycznych uwag na temat naturalizmu pedagogicznego możemy zaliczyć:
wychowanie jednostronne, oparte na nieuzasadnionych nadziejach co do rzeczywistego wpływu spontanicznej działalności ucznia na jego rozwój intelektualny;
przesadne zainteresowanie dzieckiem;
niedocenianie planowego wysiłku w zdobywaniu wiedzy;
przedkładanie swobody nad karność, chwilowej potrzeby nad dalsze cele wychowania, doświadczenia indywidualnego nad społeczne, psychologiczną organizację nauczania nad konsekwencję logiczną, inicjatywę ucznia nad inicjatywę nauczyciela, przerost zajęć praktycznych, często przypadkowych pod względem treści, nad zajęciami umysłowymi, które zapewniałyby dzieciom podstawy usystematyzowanej wiedzy o świecie;
jego skrajne teorie są naukowo nieuzasadnione, w tym główne przekonanie o z gruntu dobrej naturze dziecka (tak samo jak i skrajnie przeciwne przekonanie koncepcji religijnych o złej i grzesznej naturze dziecka);
nieuzasadnione jest również biologiczne zdeterminowanie człowieka, gdyż jak wiadomo, rozwój nie jest wyznaczony tylko i wyłącznie przez czynniki genetyczne;
psychologiczne założenia naturalizmu dotyczące faz i kryzysów rozwojowych są również błędne, gdyż te nie zależą jedynie od zadatków wrodzonych; inteligencja i zdolności nie są cechami niezmiennymi i zależnymi jedynie od genów.
Socjologizm pedagogiczny: przeciwstawny w stosunku do nurtu naturalistycznego. Korzeni tego kierunku upatruje się już w starożytności, a za ojca determinizmu środowiskowego - na gruncie powstał ten nurt - uważa się Hipokratesa. Podobną filozofią odznaczał się empiryzm genetyczny J. Locke'a (XVII w.), który to zakładał, że człowiek jest "czystą kartą" która jest wypełniania przez życie. W XX wieku odnotowano różne odmiany socjologizmu pedagogicznego, które to były reprezentowane między innymi przez Emila Durkheima i Paula Natorpa. Do polskich przedstawicieli zalicza się: Stanisław Karpowicz, Helena Radlińska, Florian Znaniecki, Józef Chałasiński i inni.
Istotą socjologizmu pedagogicznego jest utożsamianie procesu wychowania z urabianiem jednostki przez grupę społeczną oraz całe zewnętrzne środowisko. Wychowanie jest więc tutaj pojmowane jako proces kształtowania jednostek według z góry, ściśle założonego wzoru, jest ono adaptacją do istniejących warunków. Spontaniczny rozwój z koncepcji naturalistycznej ("od wewnątrz") został tutaj zastąpiony urabianiem jednostki "od zewnątrz". Innymi słowy, koncepcja socjologizmu pedagogicznego opierała się na założeniach determinizmu środowiskowego, według którego każdy człowiek podlega zewnętrznym warunkom życiowym i środowiskowym, od których to jest uzależniony.
Do zalet socjologizmu pedagogicznego między innymi zalicza się:
wpływ na rozwój i pogłębienie problematyki pedagogicznej;
zwrócenie uwagi pedagogów na społeczne uwarunkowania procesów wychowawczych, co zaowocowało bogatym zbiorem opracowań na ten temat;
pomoc wychowawcom i nauczycielom z zrozumieniu społecznej funkcji szkoły i innych instytucji wychowawczych.
Z drugiej strony, kierunek socjologiczny reprezentując skrajne podejście został poddany surowej krytyce. Zarzuca się mu, że wymienia się tu następujące zarzuty:
poprzez swój konserwatywno - oportunistyczny charakter, pedagogika socjologiczna utrwala przekonanie o istniejącym układzie sił i stosunków społecznych jako trwałych i wartościowych, co implikuje adaptacyjny charakter wychowania (jednostka ma się przystosowywać do warunków zewnętrznych);
skrajny determinizm środowiskowy i socjologizm ograniczają w pedagogice celowość i efektywność intencjonalnej pracy wychowawcy, przez co prowadzi (tak jak i koncepcje naturalistyczne) do tzw. fatalizmu, mówiącego o przesądzonym (przez pochodzenie społeczne i środowisko) losie człowieka, a także pesymizmu pedagogicznego oraz negacji szkoły i wychowania. Środowisko nie tylko wpływa, urabia jednostki, ale również samo jest przekształcane, o czym nie wspomina ten kierunek;
skrajny socjologizm zdegradował pedagogikę do zajmowania się technologią wychowania, za jedynie słuszną naukę uznając socjologię. Traktował wychowanie jako uspołecznianie jednostki, którą społeczeństwo urabiało, niejako zmuszając do przyjęcia norm, wartości wyznawanych w danej społeczności i postępowanie zgodnie z nimi. Nie brał pod uwagę możliwości przeciwstawienia się jednostki siłom społecznym. Nie uwzględniał też takich czynników w wychowaniu jak warunki ekonomiczne, biologiczne, czy wartości wyznawane przez jednostkę.
Pedagogika kultury: podstawowym założeniem pedagogiki kultury jest to, że człowiek przede wszystkim jest istotą kulturalną, a więc uczestniczy on w procesie przyswajania sobie, rozumienia i używania gotowych dóbr kultury, oraz wytwarzania nowych, który to proces dokonuje się na drodze przeżyć w świadomości człowieka. Kultura składa się z dwóch głównych elementów: wartości kulturalnych (czyli dóbr kultury) oraz procesów duchowych (te odbywają się na podstawie przeżywanych dóbr). Głównym zadaniem wychowania w tym nurcie jest więc przygotowywanie młodego pokolenia do czynnego oraz twórczego udziału w tworzeniu nowych wartości, w oparciu o już istniejącą kulturę. Pedagogika kultury jest przeciwstawna w stosunku do pedagogiki naturalistycznej, gdyż ukazuje zależność jednostki od rzeczywistości kulturowej. Również przeciwstawia się podporządkowującemu jednostkę społeczeństwu i państwu socjologizmowi, gdyż głosi prawa indywidualnej osobowości ludzkiej.
Polski przedstawiciel pedagogiki kultury - Bogdan Suchodolski - uważa, iż wychowanie powinno obejmować pełnię procesów życiowych, wywołując "pełnię przeżyć", "pełnię życia", co poprzez rozszerzanie i pogłębianie życia psychicznego we współżyciu społecznym - przygotowuje jednostki do twórczości kulturalnej. W tym ujęciu wychowanie jest procesem jednolitym i niepodzielnym, który obejmuje całą osobowość człowieka, natomiast wszelkie wskazania wychowawcze uwarunkowane są sytuacją kulturalno - społeczną. Głównym celem wychowania nie może być jedynie przekazywania wiadomości, ponieważ osobowość ludzka rozwija się nie tylko poprzez wiedzę, lecz w każdej życiowej sytuacji i każdym z przeżyć.
Kierunki psychoanalityczne w pedagogice: psychoanaliza jest zarówno jedną z teorii psychologicznych jak metodą terapeutyczną, stworzoną przez psychiatrę i psychologa - Zygmunta Freuda. Podstawową tezą, na której zasadza się cała teoria Freuda głosi, iż życie psychiczne jest w swojej istocie nieświadome, i jedynie niewielka część zjawisk psychicznych odbywa się przy udziale świadomości. Jądrem nieświadomej psychiki są popędy, które dążą do urzeczywistnienia oraz wyparte i stłumione treści, zepchnięte w sferę podświadomości.
Freud odrzucił przekonanie o z gruntu dobrej i niewinnej istocie dziecka; jego zdaniem już w wieku dziecięcym zaczyna ogrywać wielką rolę libido jako siła popędu seksualnego. Jego działanie jest aktywne od początku życia, a wczesne ukierunkowanie na zaspokajanie głodu zwraca się z czasem na sfery erogenne odkrywane przez dziecko we własnym ciele. Libido skierowane ku sobie samemu zaczyna obierać zewnętrzny kierunek wraz z pierwszymi kontaktami z innymi dziećmi. Pierwszym objawem popędu płciowego u dziecka jest kompleks Edypa (nazwany tak przez Freuda), polegający na popędzie do ojca lub matki. Wejście na drogę normalnego rozwoju wymaga przezwyciężenia przez dziecko tego kompleksu. Okres między szóstym a ósmym rokiem życia i rozwoju dziecka to czas, w którym libido ma charakter utajony (okres latencji). Jego dążności seksualne słabną, a swoją siłę odzyskują dopiero w okresie adolescencji (okres sublimacji).
Przez wychowanie na gruncie psychoanalitycznej pedagogiki rozumie się uwalnianie wychowanka od szkodliwych, wewnętrznych, nieświadomych zahamować, jak również niweczenie życiowych złudzeń, odsłanianie przez człowieka jego prawdziwych życzeń, marzeń i pobudek działania, i dalej poddawanie nieświadomych popędów władzy woli, rozwijanie samopoznania i krytyki, co sprzyja wytwarzaniu nowej postawy życiowej, która opierała by się na autonomicznej osobowości.
Wśród pozytywnych stron tego nurtu wymienia się:
zwrócenie uwagi na dużą rolę w kształtowaniu osobowości okresu wczesnego dzieciństwa;
wykazanie potrzeby ochraniania dziecka przed traumatycznymi przeżyciami, mogącymi wywołać w nim frustrację lub zaburzenia nerwicowe;
ukazanie potrzeby równowagi i ciepła emocjonalnego między dziećmi i rodzicami, jak również wychowawcami i uczniami;
eliminacja surowych i brutalnych kar;
podkreślanie znaczenia wprowadzenia (odpowiednio do wieku) wychowania i uświadamiania seksualnego dzieci
Wśród krytycznych uwag pod adresem psychoanalizy najczęściej można spotkać następujące:
naukowo nieuzasadnione oparcie całej teorii na metafizyce nieświadomego życia i jej wielkiej roli;
nieuzasadnione przyjęcie popędu seksualnego jako głównej siły napędowej i kierowniczej w życiu człowieka
Koncepcje neopsychoanalizy na gruncie pedagogiki: przedstawiciele neopsychoanalizy zwracali głównie uwagę na znaczenie dla osobowości ludzkiej środowiska społecznego. Człowiek rodzi się z pewnymi predyspozycjami, które podlegają rozwojowi w procesie wychowania. W idealnych warunkach, jednostka i społeczeństwo są od siebie wzajemnie zależne - jednostka pomaga społeczeństwu w osiąganiu kolejnych celów, natomiast społeczeństwo umożliwia jednostce urealniać jej plany. Człowiek stwarza więc takie społeczeństwo, które będzie najbardziej odpowiednie w korzystaniu z jego usług. Jednak wizja tak idealnego współżycia jednostki ze społeczeństwem jest utopią (popełniane błędy utrudniają rozwój osobowości), dlatego też neopsychoanaliza próbuje ukazać podstawowe kierunki zmian mogących ustrzec przez tymi błędami. Przedstawiciele tego kierunku nie zgadzają się z Freudem, który twierdził że człowiek z natury jest aspołeczny i zły - jeśli taki jest, to jedynie z uwagi na warunki społeczne w jakich żyje, niesprawiedliwości i niewłaściwego wychowania.
Głównym przedstawicielem tego nurtu był Erich Fromm, który wbrew Freudowi uważał, że natura ludzka jest wytworem historii i kultury, podstawowymi elementami psychiki człowieka są jego potrzeby społeczne, takie jak miłość czy współczucie. Człowiek według Fromma nie jest samowystarczalny (jak uważał z kolei Freud) i powinien liczyć się z innymi ludźmi. Samotność jest wynikiem zerwania więzi społecznej z innymi ludźmi i naturą.
Koncepcje behawiorystyczne: w behawioryzmie zasadnicze znaczenie ma samo wychowanie (a nie wrodzone przymioty), które odpowiadać ma za wszelkie pożądane reakcje jednostki. Podstawą dla tej teorii jest teza o środowiskowym uwarunkowaniu postępowania człowieka. Psychologia behawiorystyczna nie interesuje się duszą człowieka, jego świadomością, czy umysłem, lecz jedynie jego zachowaniem - czyli zespołem reakcji dostępnych obiektywnej obserwacji.
Głównym schematem, na którym opierają się założenia behawiorystów, jest schemat: bodziec - reakcja (S-R). Niewątpliwą zaletą tego kierunku było ukazanie zależności zachowania od danej sytuacji, co pozwoliło opracować obiektywne metody badania tych zależności. Z drugiej strony, do błędów zaliczyć tu należy mechanicystyczne ujmowanie człowieka, upraszczanie jego zachowania i postępowania, ignorowanie roli świadomości i psychiki, nie branie pod uwagę wyników badań dziedziczeniem cech oraz brak analizy motywacji postępowania ludzi.
Temat IV: Dyscypliny i subdyscypliny pedagogiczne
Dyscyplina naukowa to ukształtowana i wyodrębniona ze względu na przedmiot i cel badań część nauki uznana za podstawową jednostkę jej klasyfikacji. Dyscypliną naukową jest: filozofia, ekonomia, prawo, pedagogika, medycyna itp.
I. Do dyscyplin pedagogicznych zaliczana jest:
Pedagogika ogólna: nauka teoretyczna będąca podstawą tworzenia się tzw. subdyscyplin pedagogicznych. O tyle o ile subdyscypliny pedagogiczne mają raczej charakter stosowany, o tyle pedagogika ogólna ma charakter nauki teoretycznej (czy też podstawowej). Jest to jakby podstawowy system pojęć i twierdzeń, wspólny dla wszystkich nauk pedagogicznych.
Teoria wychowania: to dyscyplina, którego celem jest człowiek (podmiot), treścią jest wychowanie (przedmiot), metodą - sposób wytwarzania odpowiednich postaw, cech, nawyków w młodym lub dorosłym człowieku. Możemy zatem powiedzieć, że istotą wychowania jest całokształt związany z formowaniem i dopasowaniem nas samych do aktualnych i przyszłych modeli dobrze wychowanego człowieka (w pełnym tego słowa znaczeniu - moralnie, fizycznie, społecznie, emocjonalnie, umysłowo).
Jako odrębna dyscyplina pedagogiczna pojawiła się w Polsce w okresie powojennym. Odgrywa rolę służebną w stosunku do praktyki pedagogicznej, rozwiązując problemy rodziców, wychowawców, nauczycieli.
Dydaktyka ogólna: nauka o nauczaniu i uczeniu się. , czyli o systemie poprawnie uzasadnionych twierdzeń i hipotez dotyczących procesu, zależności i prawidłowości nauczania-uczenia się oraz sposobów kształtowania tego procesu przez człowieka. Realizuje ona swoje cele ze względu na przedmioty i szczeble pracy szkolnej. Dydaktyki szczegółowe (zwane także przedmiotowymi) badają zagadnienia specyficzne dla wybranego przedmiotu nauczania, jak np. matematyki, historii, geografii czy też jakiegoś typu lub szczebla szkoły jak dydaktyka szkoły zawodowej, szkoły wyższej. Dydaktyki szczegółowe są teoriami nauczania i uczenia się poszczególnych przedmiotów na określonych szczeblach nauczania.
Historia oświaty i wychowania: jako nauka wyodrębniła się w połowie XIX wieku. Zajmuje się rozwojem myśli pedagogicznej, historią szkolnictwa z uwzględnieniem sposobów nauczania i wychowania w organizacjach szkolnych. Bada również zależności między życiem społeczeństw a całokształtem oddziaływań wychowawczych.
II. Pedagogika posiada subdyscypliny. Zalicz się do nich:
1) Pedagogikę prenatalną: zakres pedagogiki prenatalnej obejmuje okres życia płodowego dziecka, wpływ czynników biologicznych i zewnętrznych na jego rozwój.
2) Pedologię: nauka o dziecku (pedagogika dziecka), która wyodrębniła się i rozwinęła w pierwszym dwudziestoleciu XX w. Obejmując swym zakresem całość problematyki związanej z rozwojem psychicznym i fizycznym dziecka, a także zastosowaniem tej wiedzy do zagadnień wychowania i nauczania. Jej powstanie wiązało się ze wzrostem zainteresowania na przełomie XIX i XX w. sytuacją społeczną dziecka i jego prawami oraz rozwojem badań eksperymentalnych w dziedzinie psychologii rozwojowej. Pedologia wywarła znaczny wpływ na koncepcje pedagogiczne tego okresu (naturalizm pedagogiczny, pajdocentryzm) oraz przyczyniła się do wykorzystania zdobyczy eksperymentalnej psychologii dziecka i pediatrii w instytucjach oświatowo - wychowawczych: żłobek, przedszkole, szkoła.
3) Hebagogikę: pedagogika młodzieży.
4) Pedagogikę społeczną: jest nauką, która zajmuje się środowiskowymi uwarunkowaniami, procesami oraz wpływem człowieka na zmianę i przeobrażanie tych procesów. Zakłada, że człowiek jest istotą aktywną zmieniającą swoje środowisko. Subdyscyplina ta wyrosła z socjologii wychowania. Stworzona pod koniec lat 30 XX wieku. przez Helenę Radlińską. Współczesny zakres badań obejmuje badanie człowieka we wszystkich fazach jego życia, bada wpływ instytucji, środowiska socjalizacyjnego i wychowawczego, czyli inaczej rodziny, szkoły, instytucji edukacyjnych, domu kultury a także wpływ np. środków masowego przekazu (mass media). Do nurtów pedagogiki socjalnej zalicza się: pracę socjalną, pracę kulturalną, opiekę i wychowanie. Przedstawiciele: Ryszard Wroczyński, Irena Lepalczyk, Tadeusz Pilch, Stanisław Kawula.
5) Pedagogikę opiekuńczą: zajmuje się opieką i wychowaniem osób, które nie są wstanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb. Wyrosła z pedagogiki i medycyny.
6) Pedagogikę kultury: jest subdyscypliną, która zajmuje się wpływem wartości i norm kulturowych na zachowanie jednostki ludzkiej. Badaniami obejmuje taki obszar jak: kultura ludowa, duchowa, masowa. Zajmuje się analizą treści przekazu i jego wpływu na osobowość ludzką. Przedstawiciele: Bogusław Nawroczyński, Bogusław Suchodolski.
7) Pedagogikę wczesnoszkolną: Jest subdyscypliną zajmującą się procesem uczenia się i nauczania dzieci w klasach tzw. zerowych i w klasach I-III. Zadania: opracowanie ogólnych teorii i planów pracy dydaktycznej, opracowanie koncepcji programowych, analiza treści szkolnych. Wyrosła z dydaktyki, psychologii rozwojowej.
8) Pedagogikę specjalną: Zajmuje się zagadnieniami związanymi z opieką, wychowaniem i kształceniem osób wykazujących pewnego rodzaju niepełnosprawność (defekt). Wyrosła z medycyny i pedagogiki. Za twórcę uważa się: Marię Grzegorzewską. Przedstawiciele: Otto Lipkowski, Teresa Doroszewski, Aleksander Hulek, Czesław Kosakowski.
Dzieli się na:
oligofrenopedagogikę: zajmująca się osobami niepełnosprawnymi umysłowo
tyflopedagogikę: zajmuje się nauczaniem i wychowaniem jednostek niewidomych
surdopedagogikę: zajmuje się nauczaniem i wychowaniem jednostek z wadami słuchu i zaburzeniami mowy wynikającymi z wad słuchu
pedagogikę terapeutyczną: zajmuje się osobami przewlekle chorymi i niepełnosprawnymi
resocjalizacją: zajmujący się nauczaniem i wychowaniem osób z zaburzonym zachowaniem i niedostosowanych społecznie.
9) Pedeutologię: zajmuje się analizą zagadnień związanych z zawodem nauczyciela, doborem kandydatów do zawodu nauczyciela, zagadnieniami kształcenia i samokształcenia nauczycieli oraz przemianami zachodzącymi w relacji nauczyciel - uczeń. Badania prowadzi się nad osobowością nauczyciela, poziomem i zakresem jego wykształcenia, warunkami i efektywnością jego pracy. Przedstawiciele: Stefan Szuman, Stanisław Dobrowolski.
10) Andragogikę: zajmuje się procesami kształcenia, wychowania, samokształcenia i samowychowania ludzi dorosłych. Odpowiada na pytanie, jakim może być człowiek dorosły, jaki poziom rozwoju i sprawności może osiągnąć, jeśli stworzy mu się optymalne warunki edukacji a on sam podejmie autokreację. Umożliwia zrozumienie procesu przekształcania potencjału jednostki w realną zdolność do sprawnego funkcjonowania we wszystkich rolach społecznych. Odrębnym działem andragogiki jest gerontopedagogika zajmująca się osobami starszymi.
11) Pedagogika porównawcza: to dział pedagogiki zajmujący się porównywaniem i ocenianiem efektów zastosowania różnych systemów wychowawczych w różnych krajach oraz różnych epokach. Bazuje na historii wychowania, na naukach z zakresu organizacji i zarządzania oświatą, statystyce, ekonomii. Przechodziła różne etapy:
stadium relacji podróżników (od starożytności do XIV w.);
stadium zapożyczeń (XV-XVI do początków XX w.) - bezkrytyczne zapożyczanie wzorów obcych i zaszczepianie ich. Twórca pedagogiki porównawczej - M.A.Julien de Paris (XVIII-XIX w.) - podróżował i opisywał systemy edukacyjne różnych krajów;
stadium międzynarodowej współpracy (20 lecie międzywojenne - do dziś).
Temat V: Rozwój teorii pedagogicznych w XX wieku
Pedagogika jako nauka o wychowaniu człowieka przechodzi różne fazy rozwoju. Poniżej omówiono trzy fazy rozwoju pedagogiki w latach 1950-1990:
I faza (lata 50 i 60) tzw. ortodoksji (wierność doktrynie): W PRL dominowała zdogmatyzowana wersja rosyjskiego strukturalizmu, dążenie do ustalania prawidłowości naukowych, monolityczna interpretacja, zamknięcie się przed "inną" wiedzą, a poglądy niezgodne z tymi, które promowała elita rządząca były eliminowane. Rozpowszechnił się pozytywistyczny model badań, zakładający, że człowiek jest istotą zdeterminowaną zarówno biologicznie, jak i społecznie. Zadanie badacza polegało odkrywaniu reguł rządzących zachowaniem człowieka oraz praktyczne wykorzystanie wyników badań i stworzenie usystematyzowanej wiedzy pedagogicznej opartej na wyjaśnianiu przyczynowo-skutkowym.
II faza (lata 70 i 80) tzw. heterodoksji (nieprawowierności): W PRL wzrost napięć politycznych i społecznych, okres powstania "solidarności", otwarcie się na prądy z Zachodu. Pojawienie się wariantów opozycyjnych wobec dominującego paradygmatu. Ścieranie się teorii, relatywizacja. Dopuszcza się możliwości uprawiania różnych dyskursów pedagogicznych i obok tekstów o orientacji pozytywistycznej pojawiają się teksty o charakterze interpretacyjnym. Badania etnometodologiczne mają pokazywać proces nieprzerwanego tworzenia społecznej rzeczywistości przez interakcje między ludźmi.
III faza (od lat 90) tzw. heterogeniczności (niejednorodności): W III RP zapanował pluralizm polityczny. Jako szansa odnowy powstała pełna mapa teorii pedagogicznych. Dopuszcza się eklektyczne modele wiedzy zorientowane przez nowe idee i nowe konstrukty myślowe (interpretacje, symulacje, sądy). Styl uprawiania nauki staje się bardziej holistyczny.
Do ciekawych i nowatorskich nurtów, koncepcji i prądów pedagogicznych oraz edukacyjnych XX wieku można zaliczyć:
Ruch deschoolersów (społeczeństwo bez szkoły I. Illich): Illich jest twórcą koncepcji descholaryzacji społeczeństwa, która zakłada, że proces uczenia się jest tą aktywnością człowieka, która nie wymaga kierowania z zewnątrz przez innych, lecz przede wszystkich zapewnienia swobodnego dostępu do źródeł informacji i dobrowolności. Proces, którego celem jest wyzwolenie jednostki spod mechanizmów instytucjonalnej dyskryminacji, prowadzi nieuchronnie do zmiany całej struktury społecznej. Uzasadnienie takiego działania jest oparte na ryzykownym w świetle obecnie panujących przekonań założeniu antropologicznym, zgodnie z którym wiek, stopień dojrzałości, cechy osobowościowe nie wpływają na stopień odpowiedzialności każdego człowieka za własny rozwój i powinien on uczyć się zgodnie z własnymi potrzebami i możliwościami.
W 1970 roku Ivan Illich opublikował książkę „Społeczeństwo bez szkoły”, w której zaproponował, aby zlikwidować wszystkie szkoły, a na ich miejsce utworzyć cztery sieci edukacyjne. Stworzenie takiego systemu edukacji miało być pierwszym etapem rewolucji kulturalnej, która dążyłaby do przeistoczenia społeczeństwa przemysłowego w społeczeństwo konwiwialne. Podstawową zasadą, na której opierają się Ilichowskie sieci edukacyjne, jest wolność- wolność doboru środków, treści, metod, celów uczenia się, ale także swobodnego wyboru nauczyciela.
Pedagogika Gestalt: powstała w latach siedemdziesiątych naszego stulecia jako jeden z rodzajów pedagogiki alternatywnej, określana też mianem Pedagogiki Postaci. Stanowi propozycję określonych działań edukacyjnych oraz projektuje nowe sposoby zachowań nauczyciela służące lepszej i skuteczniejszej realizacji celów nauczania. Gestalt to traktowanie człowieka/ucznia jako całości, jedności psychiki i ciała, to także proces realizacji siebie i swych możliwości, świadome dokonywanie kolejnych wyborów. To zachęcenie do odkrywania, tworzenia siebie, rozwoju i wzbogacania własnej osoby co w konsekwencji może oznaczać zwiększenie satysfakcji z życia. Uświadomienie, że każdy jest niezbędny w swej inności.
„Szkoły oporu”(J. Ramsegger): powstały na fali reformy szkoły herbartowskie na przełomie XIX i XX w. Głoszono stwarzanie wszystkim podmiotom edukacji przestrzeni swobody, a także wyeliminowania przemocy i kar. Szkoły te odwołują się całkowicie do „naturalnej ciekawości'' dzieci i młodzieży. Nie ma w nich różnicy między pracą a zabawą. Odrzuciły one stałe podziały na roczniki nauczania oraz podział na przedmioty lekcyjne. Podstawową zasadą organizacyjną edukacji jest wolność wyboru. Uczniowie mogą w każdej chwili zrezygnować z uczestniczenia w określonych zajęciach z prawem powrotu. Zajęcia dydaktyczne planowane są przez poszczególnych uczniów, nauczycieli bądź przez obie strony razem. Szkoły oporu akcentują takie wartości jak: wolność, spontaniczność, twórczość, samodzielność, odpowiedzialność, uspołecznienie.
Flexischooling (edukacja elastyczna - R. Meighan): założenia edukacji elastycznej opierają się na tezach, że:
nie ma jednego miejsca dla edukacji, może być ich kilka: szkoła, dom, miejsce pracy, muzeum, biblioteka itp.
rodzice nie stanowią kłopotu edukacyjnego, lecz jego rozwiązanie; są widziani w roli aktywnych partnerów i współpracowników szkoły;
obecność nauczyciela w procesie dydaktycznym nie jest niezbędna;
nauczanie nie jest synonimem instruowania i można je prowadzić poprzez symulację sytuacyjną lub też przez pomaganie uczniowi w odnajdywaniu jego własnych możliwości;
możliwości domu mogą być wkomponowane w program szkolny, jest tu miejsce dla wszechobecnej telewizji, radia, video, komputera, Internetu.
Generalnie postuluje się poszukiwanie urozmaicenia praktyk edukacyjnych, bez rezygnowania z tego, co w nich już jest, a jest dobre.
Szkoły waldorfskie (szkoły steinerowskie, wolne szkoły „waldorf” - R. Steiner): szkoła waldorfska różni się pod wieloma względami od szkół innego typu. Jednym z zasadniczych motywów przewodnich całej pedagogiki waldorfskiej jest przekonanie, że w każdym procesie uczenia się powinny być zaangażowane wszystkie siły wewnętrzne dziecka - a więc nie tylko intelekt, ale także siły uczucia i woli. Oznacza to w praktyce, że pierwszą lekcją jest każdego dnia jest tak zwana "lekcja główna", która trwa około półtorej godziny. Rozpoczyna się ona od części muzyczno-rytmicznej, przechodzi w część merytoryczną, podczas której nauczyciel klasowy w formie "żywego słowa" przedstawia materiał lekcji, a kończy częścią narracyjną. Podczas lekcji rachunków dzieci uczą się liczyć całym ciałem - skacząc, klaszcząc, tworząc wspólnie formy przestrzenne. Podczas lekcji języka ojczystego słuchają również baśni, legend i mitów. Podczas lekcji przyrody i geografii poznają samodzielnie najbliższe otoczenie i pracujących w nim ludzi. Każdego dnia aktywne są też ręce: rysują, malują, modelują w glinie i rzeźbią. W szkole waldorfskiej nie ma hierarchiczności, istnieje wprawdzie dyrektor szkoły ale jest on bardziej reprezentantem szkoły na zewnątrz, wobec urzędów niż przełożonym wobec nauczycieli. Niezwykle ważna jest współpraca z rodzicami, tak aby to co wypracuje się w szkole mogło być kontynuowane w domu rodzinnym.
Reschooling (nieszkolny system edukacyjny - C. Millen): ruch opiera się na założeniu, że podstawową wszystkich błędów obecnego systemu edukacji jest sama instytucja szkoły. Wobec tego zadania edukacyjne powinny przejąć tzw. kluby edukacyjne w miejscu zamieszkania, nastawione na kształcenie całej osoby.
Antypedagogika: nurt w pedagogice negujący tradycyjną formę wychowania opierającą się na zasadzie "sterowania" życiem dziecka. W założeniu oddaje wolność do samodecydowania o sobie dziecku, a rolę nauczyciela sprowadza do "przewodnika" w myśl zasady lepiej wspierać zamiast wychowywać. Podstawowym warunkiem tego wspierania jest jego dobrowolność. Zdaniem antypedagogiki, dominującą w obecnym wychowaniu rolę wychowawcy i zasadę wychowawca wie lepiej niż wychowanek, co jest dla niego dobre, należy zastąpić prawem dziecka do wyboru opartym na zaufaniu, że wybierze ono dobrze, bo wychowanek wie lepiej niż wychowawca, co jest dla niego dobre. Jednym z głównych propagatorów i współczesnych przedstawicieli antypedagogiki jest H. von Schoenebeck, który w styczniu 1990 roku wygłosił cykl wykładów w Polsce.
Na fali przemian w sposobie myślenia i praktykach wychowawczych zrodził się termin bezstresowe wychowanie. To potoczna i pejoratywna nazwa zbioru różnych praktyk wychowawczych, takich jak: unikanie odmawiania prośbom dzieci, akceptacja wszystkich poczynań dzieci i nieingerowanie w socjalizację. Pojęcie to bliskie jest terminowi "wychowanie permisywne". Za propagatora koncepcji bezstresowego wychowania uchodzi Benjamin Spock, autor popularnego podręcznika wychowania dzieci wydanego w 1946 roku, w którym proponuje wychowanie uznające podmiotowość dziecka.
Temat VI: Sposoby oddziaływania wychowawczego
I. Rodzaje wpływów wychowawczych
Wpływ pedagogiczny na wychowanka ma na celu zmianę jego zachowania. Siła wpływu wychowawcy na wychowanka uzależniona jest od występowania (lub braku) w środowisku wychowawczym pewnych reguł:
reguła wzajemności: wychowawca pomagając wychowankowi niejako zobowiązuje go do kiedy rewanżu;
reguła zaangażowania i konsekwencji: im wychowanek jest bardziej zżyty z wychowawcą tym trudniej oprzeć mu się wpływom wychowawczym;
reguła społecznego dowodu słuszności (konformizm): wychowanek łatwiej ulega opinii, sugestiom innych, gdy zauważamy, że większość ludzi tak postępuje;
reguła autorytetu: ważniejsze jest, kto mówi, niż to co mówi.
Wśród rodzajów wpływów możemy wyróżnić:
1. Wpływ osobisty: polega na pośrednim lub bezpośrednim oddziaływaniu wychowawcy na wychowanka (i/lub odwrotnie). Efektem jest występowanie takich mechanizmów jak:
a) naśladownictwo (imitacja): jest to jeden z procesów uczenia się zachowań i działań, w wyniku którego jednostka naśladująca internalizuje wzory kulturowe. Proces ten występuje zarówno u ludzi jak i innych zwierząt. W przypadku ludzi jest to typowe zjawisko zachodzące podczas socjalizacji pierwotnej, gdy dzieci naśladują gesty, słowa czy ton głosu osób znaczących. Przejawy naśladownictwa pojawiają się już u noworodków w kilka godzin po urodzeniu. Zdolność do naśladowania rozwija się z wiekiem, nabierając świadomego charakteru. Wiele złożonych funkcji organizmu, zachowanie się w społeczeństwie (etykieta towarzyska, moda) to także naśladowanie rodziców, kolegów, idoli.
b) identyfikacja: ojcem tego pojęcia jest Z. Freud. Uważał, że identyfikacja jest mechanizmem emocjonalnego poddawania się dziecka wobec jednego z rodziców. Zakładał, że identyfikacja biegnie zgodnie z płcią i jest mechanizmem obronnym, nieświadomym. Występuje w sytuacjach zagrożenia, napięcia. Z wychowawczego punktu widzenia mechanizm identyfikacji jest bardzo ważny i zależny od:
- wieku dziecka: młodsze identyfikują się z rodzicami niezależnie od relacji panujących pomiędzy rodzicem a dzieckiem (brak krytycyzmu). Im starsze tym mniej identyfikuje się z rodzicami;
- płci: do 7 r. ż. nie zależnie od płci dziecko identyfikuje się z matką. W miarę rozwoju wzrasta znaczenie ojca. Chłopcy szukają męskiego wzorca.
c) modelowanie: jest czymś więcej niż naśladownictwo czy identyfikacja. Wykracza poza zewnętrzne upodobnienie. Stanowi ono przejęcie zachowania będących symbolicznie równoważnikiem zachowań modela. Modelowanie polega na przejmowaniu symbolu. Symbol jest nieuchwytny zmysłowo. Tkwi w psychice modela (poglądy, postawy, osobowość). Skuteczność modelowania zależy od:
- atrakcyjności modela: jego kompetencji, oddziaływania (np. czy jest osobą znaczącą np. w rodzinie);
- czynników tkwiących w dziecku: jego cechy osobowych, rozwoju umysłowego (np. im dziecko ma wyższą inteligencję, tym szybciej będzie się uczyło wpływów modela), temperamentu (im wyższa wrażliwość tym niższa odporność psychiczna).
2. Wpływ społeczny polega na kształtowaniu norm postępowania, przekształcaniu struktury zespołu itp.
3. Wpływ sytuacyjny najczęściej dotyczy nagradzania, karania, organizowania doświadczenia.
4. Kierowanie samowychowaniem to ukazywanie samych sposobów, przygotowanie do świadomego ćwiczenia, ukazywanie do świadomego ćwiczenia - to co zrobię sama dla siebie, kierowanie swoim samorozwojem, to jakie wartości będą miały wpływ na mój system wartości.
II. Metody wychowawcze
Wychowawca w swoje pracy ma do wyboru szereg metod (sposobów) oddziaływania na wychowanka. Różne są tez cele działalności wychowawczej. To od nich zależy dobór odpowiednich środków i rodzajów postępowania z wychowankiem.
Metoda w pedagogice definiowana jest jako sposób postępowania wychowawcy z wychowankiem w określonej sytuacji wychowawczej. Metodyka pracy to z kolei zbiór zasad dotyczących sposobów (metod i technik) wykonywania pracy wychowawczej, trybu postępowania prowadzącego do określonego celu wychowawczego wraz ze zbiorem narzędzi przeznaczonych do wykonania tej pracy oraz wiedzą w jaki sposób posługiwać się tymi zasadami i narzędziami.
Wśród podstawowych metod pracy z dzieckiem wyróżnia się dwie główne grupy:
1. Metody wpływu osobistego. Ich fundamentem jest założenie, że zachowania wychowawcy mają dla wychowanka wartość kar bądź nagród. Wywieranie wpływu osobistego wychowawcy na wychowanka może się dokonywać poprzez:
wysuwanie sugestii: czyli zachęcenie, przestrzeganie lub ocenianie. Zawsze jednak wiąże się z ujawnieniem osobistego stanowiska wychowawcy. Oczywiście jest to możliwe tylko wówczas, gdy wychowankowi zależy na tym, aby jego zachowania budziły aprobatę wychowawcy, a więc gdy osoba wychowawcy jest dla niego atrakcyjna. Metoda ta nie jest skuteczna, gdy sugestie wychowawcy są mało efektywne, popadają w kolizję z sugestiami innych znaczących osób, lub też narażają wychowanka na zbyt silne konflikty wewnętrzne, a także zewnętrzne np. z osobami z najbliższego otoczenia;
perswazja: to metoda polegająca na podsuwaniu wychowankom określonych rozwiązań przez posłużenie się odpowiednio dobranym zespołem argumentów. Jednakże skuteczność perswazji zależy także od postawy wobec wychowawcy, zaufania do jego kompetencji i motywów, dotychczasowej postawy wobec podsuwanych rozwiązań, charakteru argumentów perswazyjnych, reakcji otoczenia na perswazje, a wreszcie sytuacji, w których one zachodzą oraz środków, jakie znajdują w niej zastosowanie;
działanie przykładem osobistym: bywa, że wychowawca wywiera silny wpływ na aktywność wychowanka w danej sytuacji wyłącznie przez dostarczenie mu pewnych wzorców zachowania lub reagowania. Zwrócenie przez wychowanka uwagi na te wzory jest najczęściej wywołane poszukiwaniem rozwiązania jakiegoś problemu. Zdarza się także, że prowadzi do powstania lub nasilenia się jakiegoś stanu zagrożenia. Ma to miejsce w przypadku, kiedy wychowanek dostrzega różnicę między własnym postępowaniem, a postępowaniem wychowawcy, w którego zachowaniu nauczył się znajdować bezpieczne wzory dla siebie. Działanie wychowawcy osobistym przykładem nie dokonuje się automatycznie. Należy pamiętać, że wychowanek szuka w naśladownictwie rozwiązań własnych problemów i skłonny jest korzystać z tych wzorów, które uzna za najbardziej dla siebie przydatne, i do których ma zaufanie na podstawie dotychczasowych doświadczeń;
wyrażanie aprobaty i dezaprobaty: wychowawca może bardzo silnie oddziaływać swoją osobą na wychowanka przez wyrażanie swego aprobującego lub też dezaprobującego stosunku do jego zachowań. Chodzi tutaj jednak wyłącznie o tego rodzaju uznanie lub jego brak, które ujawniają się w kontaktach wychowanka z wychowawcą nie pociągając za sobą żadnych dalszych następstw, np. w postaci urabiania pewnej opinii wychowanka, wyciągnięcia wobec niego konsekwencji w późniejszym terminie itp.
2. Metody wpływu sytuacyjnego. Istotą wpływu sytuacyjnego jest działanie wychowawcy, które zmienia układ wzajemnych stosunków pomiędzy wychowawcą a wychowankiem oraz modyfikuje jego położenie. Do tej grupy metod zalicza się:
nagradzanie wychowawcze: wychowanek dostatecznie często nagradzany nabiera poczucia integracji z otoczeniem i bezpieczeństwa, jak również wiary w swoje możliwości, co budzi chęć dalszych konstruktywnych wysiłków. Z drugiej strony, nadmierna łatwość w osiąganiu nagród wywołuje stopniową demobilizację. Jest tak dlatego, że siła oddziaływania pewnych stałych wzmocnień maleje z upływem czasu. Wynika stąd konieczność urozmaiconego nagradzania oraz systematycznego podnoszenia wymagań w stosunku do wychowanka. Ponadto nagradzanie wychowawcze musi być zindywidualizowane, bowiem te same następstwa mają dla jednych wartość dodatnią, a dla innych ujemną lub nie mają żadnej wartości (np. wykluczenie z zajęć, może być dla jednego dziecka karą, inne zaś może je przyjąć jako udzielenie mu cennej swobody);
karanie wychowawcze: jest wiele różnych form karania, a właściwy ich dobór należy do wychowawcy. Listę tych form otwiera oficjalna dezaprobata wyrażona w postaci ostrzeżenia lub nagany, a dalej następuje: pozbawienie swobody, przywilejów, funkcji, posiadanych godności, zakaz używania pewnych przedmiotów, pozbawienie prawa udziału w życiu grupy (np. w zabawie), nakładanie obowiązku rekompensaty wyrządzonego zła lub zapoznanie się z jego skutkami itp. Karanie wychowawcze nie powinno nigdy prowadzić do trwałej dyskryminacji wychowanka, ani poniżać jego godności. Samo ustalenie wymiaru kary nie może mieć nigdy miejsca w stanie uniesienia wychowawcy, gdyż grozi to niebezpieczeństwem złamania zasad sprawiedliwości, te zaś zawsze muszą być przy karaniu przestrzegane. Wychowanek przed otrzymaniem kary powinien spotkać się z odpowiednim wyjaśnieniem na temat szkodliwości własnego czynu oraz istoty własnej winy;
instruowanie: polega na ukazywaniu wychowankowi niedostrzeganych przez niego aspektów sytuacji, na zwracaniu jego uwagi na następstwa poszczególnych zachowań, na określeniu, w jaki sposób powinien się zachować dążąc do zaspokojenia swych motywów, oraz na dostarczeniu mu niezbędnych do tego wzorów postępowania i wskazówek dotyczących ich realizowania. Metoda instruowania wymaga niekiedy posłużenia się odpowiednimi środkami mającymi zbliżyć wychowankom poszczególne wzory postępowania lub przykłady rozwiązywania poszczególnych problemów. Do środków takich zaliczyć możemy: filmy, utwory literatury pięknej lub sztuki teatralne i telewizyjne, pamiętniki, czy wreszcie spotkania z ludźmi, którzy mają za sobą życiowe doświadczenia w zakresie radzenia sobie z trudnymi problemami;
organizowanie doświadczeń wychowanka: celowa i świadoma ingerencja wychowawcy w sytuacje, w których wychowanek przejawia określoną aktywność. Może polegać na takim manipulowaniu poszczególnymi ich elementami, aby działania konstruktywne wychowanka przyniosły mu w konsekwencji następstwa pozytywne;
wywoływanie antycypacji następstw zachowań społeczno - moralnych: podobnie jak instruowanie, nie polega na zmienianiu samych sytuacji wychowanka, lecz na modyfikacji sposobu ich widzenia, a mianowicie na ukazywaniu mu ich w świetle spodziewanych rezultatów własnej jego działalności;
przydzielanie funkcji ról społecznych: posługiwanie się tą metodą wymaga przestrzegania szeregu zasad. Wychowawca powinien wdrażać dziecka do pełnienia przydzielonej roli lub funkcji odwołując się do jego inicjatywy, a unikając przymusu. Powinien też zapewnić mu maksimum swobody w wywiązaniu się ze swoich obowiązków, te zaś musza być tak dostosowane do jego możliwości, aby dawały duże szanse sukcesu;
ćwiczenia: mogą przebiegać w sytuacjach naturalnych lub sztucznych. W tym drugim wypadku w grę wchodzi inscenizowanie przez wychowanków pewnych sytuacji, podczas których przejawiają oni zachowania będące przedmiotem ćwiczenia (np. wychowanek otrzymuje zadanie pokazania, w jaki sposób zareagowałby na różne fakty niszczenia przez innych mienia społecznego).
III. Formy wychowania to działania wychowawcy celowo organizowane po to, aby wychowankowie przejawiali oczekiwane przez niego rodzaje aktywności. Proces wychowania przyjmuje jakby pewną formę ze względu na rodzaj aktywności podejmowanej przez wychowanka. Oznacza to, że został on (proces) sprowadzony do pewnej postaci dającej się wyraźnie określić i wyodrębnić spośród innych. Wychowanek sam może konstruować sobie formy wychowania. Staje się wówczas podmiotem zmieniania samego siebie, staje się autokreatorem. Przyjmuje się dwa kryteria form wychowania. Kryterium pierwsze stanowi przedmiot aktywności, dziedzina życia społecznego, w której uczestniczy wychowanek. Kryterium drugim są natomiast relacje, w jakie wchodzi wychowanek z innymi osobami (ważny jest zarówno emocjonalny znak tych relacji: pozytywny, obojętny, negatywny, jak też treść społeczna - typ więzi społecznej występujący między uczestnikami sytuacji wychowawczej). Biorąc jako podstawę klasyfikacji form wychowania pierwsze kryterium mówi się o formach wychowania przez następujące czynniki:
działalność wytwórcza
zabawa
sztuka
nauka
działalność usługowa
działalność społeczna
Natomiast według kryterium drugiego można wymienić takie formy wychowania jak:
działalność indywidualna
działalność zespołowa
działalność zbiorowa
IV. Style wychowania wyrażają się w określonym, dosyć stałym stosunku wychowawcy do wychowanka (rodzica do dziecka), w metodach postępowania, a także w sposobie egzekwowania nałożonych nań obowiązków. Wyróżnić można 3 podstawowe style wychowania:
autokratyczny: dominacja wychowawcy, podporządkowanie wychowanka, wychowanie zazwyczaj jednoznaczne restrykcyjne, metody bezpośrednie: nagrody, kary;
liberalny (leseferyzm): partnerstwo, samodzielne kształtowanie sytuacji wychowawczych, pozostawiona swoboda i niezależność dziecku, interwencja tylko w sytuacjach kryzysowych, wychowanie poprzez życiowe sytuacje;
demokratyczny(autorytatywny): współkreowanie wychowanka, wychowawca uczestniczy w życiu wychowanka, metody pośrednie: oddziaływanie poprzez naśladownictwo.
Temat VII: Metodologia badań pedagogicznych
Metodologia to nauka o metodach prowadzenia badan naukowych. Do podstawowych pojęć zalicza się takie jak:
metoda badań - jest to zespół podjętych i teoretycznie uzasadnionych zabiegów mających regulować całokształt postępowania badacza. Wyróżnia się badania jakościowe i ilościowe;
technika - jest to zespół zabiegów odpowiednio do metody badań, regulowanych praktycznymi dyrektywami;
narzędzie badawcze - jest to przedmiot (np. ołówek, kartka papieru) służący do realizacji określonych technik badawczych.
Modele badań w pedagogice:
jakościowe - specyfiką tych badań jest bezpośredni kontakt badanego z badaczem. Koncentrują się one na subiektywnych przeżyciach badanego. Badany traktowany jest tu jako współuczestnik procesu badawczego. Mogący swobodnie interpretować swoje przeżycia i doświadczenia. Czas takiego badania uzależniony jest od potrzeb tematu i wynosi od kilku do kilkudziesięciu godzin;
ilościowe - model ten nazywany scjentystycznym. Badania te nie wymagają obecności dużej populacji badawczej trwają kilkanaście minut nie wymagają także bezpośredniego kontaktu badacza z badanym. Badany nie ma wpływu na interpretacje rzeczywistości bo jako osoba upoważniona do tego występuje wyłącznie badacz. Badania takie poddawane są analizie matematycznej i statystycznej, obliczane za pomocą specjalnych wzorów;
model eklektyczny czyli triangulacyjny - łączy w sobie badania ilościowe, które stanowią jego podstawę jak i badania jakościowe które stanowią jego dopełnienie. Wymaga mniejszej populacji badawczej niż model ilościowy, również statystycznego opracowania danych jak i analizowania przeżyć osób badanych.
Skrypt jest zbiorem tekstów będących własnością różnych autorów (nazwiska do wglądu u autora opracowania) i służą jedynie do celów dydaktycznych. Tekst nie spełnia kryteriów artykułu ani rozprawy naukowej w związku z tym nie może być cytowany jak źródło. Korzystanie ze skryptu w innych celów niż samodoskonalenie tylko za wiedzą i zgodą autora opracowania.
Relatywizacja polega na traktowaniu czegoś, np. jakichś ocen, opinii lub wartości, jako rzeczy względnej, zależnej od innej.
Etnometodologia koncentruje się przede wszystkim na tym, w jaki sposób (przy wykorzystaniu jakich metod) działające jednostki konstruują swój własny świat i w jaki sposób dochodzi między nimi do negocjacji wspólnych znaczeń.
Pluralizm polityczny polega na istnieniu dwóch lub więcej partii politycznych reprezentujących różne programy i orientacje, walczących o zdobycie władzy w państwie. Oznacza wolność funkcjonowania wielu organizacji w państwie. Istotnym wskaźnikiem pluralizmu jest zatem legalność i swoboda działania opozycji politycznej. Przeciwieństwem pluralizmu politycznego jest zasada koncentracji i monopolizacji władzy. W koncepcjach socjalistycznych uprzywilejowaną pozycję miała partia klasy robotniczej.
Eklektyzm to łączenie różnych teorii, pojęć, koncepcji i tez w jedną całość.
Holizm (od gr. holos - całość) to pogląd według którego wszelkie zjawiska tworzą układy całościowe.
Społeczeństwo konwiwialne - w społeczeństwie tym człowiek staje się wyzwolony z werbalizmu i indoktrynacji szkolnej, która zniszczyła ciekawość świata i potrzeby twórcze, a także z nierówności społecznej.
Szkoła herbartowska to szkoła tradycyjna, konserwatywna. Charakteryzują ją autokrytyczne stosunki nauczyciel - uczniowie, gdzie zaznaczona jest dominacja nauczyciela. Surowa dyscyplina, nauczyciel steruje uczniami poprzez system karania i nagradzania, przede wszystkim najistotniejsze jest nauczanie i kształcenie mniej wychowywanie, wszystkie czynności ucznia są kierowane przez nauczyciela - brak samodzielności. Wszelkie osiągnięcia uczniów są klasyfikowane, uczniowie motywowani są poprzez rywalizację, rankingi klas, szkół.
Permisywizm oznacza tendencję do bezgranicznej tolerancji wobec zachowań innych osób. Zakłada, że zakazy obyczajowe są niepotrzebne lub szkodliwe, a działania jednostek nie powinny być oceniane pod kątem obyczajności czy norm społecznych. W pedagogice oznacza tendencję do bezgranicznej tolerancji dla odbiegających od normy zachowań społecznych, zakładających bezużyteczność lub nawet szkodliwość zakazów obyczajowych
Internalizacja (uwewnętrznianie) to przyjmowanie za własne narzucanych z zewnątrz postaw poglądów, norm i wartości. Na początku główną rolę w tym procesie pełnią rodzice dziecka (szczególnie gdy jest ono w wieku przedszkolnym i w pierwszych latach uczęszczania przez nie do szkoły), później wychowawcy oraz grupy rówieśnicze a po osiągnięciu przez daną osobę wieku dorosłego grupy społeczne i jednostki, z którymi się ona identyfikuje i które są dla niej autorytetem.
Socjalizacja to proces (oraz rezultat tego procesu) nabywania przez jednostkę systemu wartości, norm oraz wzorów zachowań, obowiązujących w danej zbiorowości. Socjalizacja trwa przez całe życie człowieka, lecz w największym nasileniu występuje, gdy dziecko rozpoczyna życie w społeczeństwie. Największą rolę na tym etapie odgrywają jego rodzice, później także wychowawcy i rówieśnicy oraz instytucje (takie jak szkoła czy kościół).
Scjentystyczny czyli naukowy, oparty na nauce.
Triangulacyjny czyli łączący w sobie różne techniki i metody badawcze.
3