Typologia znaków

(J. Pelc, Wstęp do semiotyki, s.58-200)

Semiotyka - (gr. Semeiotikos = dotyczący znaku) - ogólna wiedza o znakach rozwijana już od starożytności, współcześnie uprawiana przez badaczy angielskich (Ogden, Richards, Morris), amerykańskich oraz niemieckich.

Znak (najprostsza definicja) - określona forma, która reprezentuje coś innego. (A. D'Alleva, Metody i teorie historii sztuki, s. 34)

Znak aktualny, a potencjalny

Znak potencjalny - jakaś rzecz czy zjawisko, która jest potencjalnym znakiem. Mamy na myśli pewne cechy każdego z przedmiotów wyznaczające jego właściwy użytek. Np.: biała laska podpierająca drzewo nic nie oznacza.

Znak aktualny - mówimy o nim, kiedy coś, co jest znakiem potencjalnym stanie się aktualnym, gdy my potraktujemy to jako znak. Potrzebna jest nasza intencja. Np.: biała laska w ręku mężczyzny, który bada nią grunt, szuka przeszkód, oznacza, że mamy do czynienia z osobą niewidomą.

Znak abstrakcyjny, a znak konkretny

Znak konkretny - zmysłowy, są to na przykład sygnały. Znak staje się konkretem, jeśli mówiąc „znak” mamy na myśli ten oto konkretny egzemplarz znaku, występujący w danym czasie i określonym miejscu. Egzemplarz znaku jest indywidualnym, jednostkowym przedmiotem konkretnym, poznawalnym za pomocą zmysłów.

Znak abstrakcyjny - złożony z klasy sygnałów, klasy komunikatów oraz relacji między tymi dwoma klasami. Da się go ująć myślowo, nie zaś za pomocą zmysłów. Jest to po prostu jakieś pojęcie. Nie jest to przedmiot fizyczny, na przykład pojęcie „znak”. Znak jako typ jest zbiorem abstrakcyjnym, dającym się ująć jedynie myślowo.

Znak naturalny, a znak konwencjonalny

Rozróżnienie to pojawiło się już w starożytności. Reprezentują je teoria physei i thesei.

Physei - język jako naturalne odbicie rzeczywistości, przedmiot naśladowania natury. Eleaci, stałość świata.

Thesei - język przedstawia rzeczywistość umowną, jest tworem konwencjonalnym. Sofiści, zmienność.

Znaki naturalne - mają naturalny charakter, są czymś, co powstało z natury. Są to zachowania wrodzone, odruchowe, samoistne. Są to przyczyny, czy też skutki pewnych zdarzeń, niekoniecznie powtarzalne. Np.: jak jest ciepło, wzrasta słupek rtęci. Ocieplenie jest przyczyną wzrostu słupka rtęci, wzrost słupka rtęci jest skutkiem ocieplenia.

Są to indeksy (dym oznacza ogień) naturalne oznaki czegoś. Pozostają one w bezpośrednim, funkcjonalnym i naturalnym związku z tym, co oznaczają.

Są to również symptomy - objawy, przejawy, związane w sposób naturalny z tym, czego są znakami, np.: zdenerwowany kot macha szybko ogonem.

Zbiór symptomów to syndrom.

Naturalna oznaka to symptom (zachodzi inny stan rzeczy niż on, nie ma nadawcy).

Znaki konwencjonalne - czyli umowne, uzgodnione. Zastępowanie czegoś czymś na drodze odgórnej umowy. Są to symbole, np.: sygnalizacja świetlna.

SYGNAŁY - Wg Dąmbskiej gdy oznakę wiąże się z tym, co oznacza konwencja, wtedy powstaje sygnał (komunikat, informuje w sposób zaprojektowany, ma nadawcę). Wg Morrisa sygnał jest naturalny, np.: puls, czyli sygnał, oznacza, że człowiek żyje. Samo słowo „puls” jest symbolem, może paść w różnych okolicznościach, nawet wtedy, kiedy człowiek już nie żyje mówimy, że nie ma pulsu. Wg Morrisa sygnały są pozbawione świadomej intencji. Inni po części się z tym zgadzają.

Mulder i Harvey, mówią, że przyczyna sygnału jest naturalna, ale występuje element sztuczny, np.: Gdy słyszymy gwizdek czajnika jest to znakiem tego, że woda wrze. Jednak pamiętać należy, że gwizdek w czajniku został zmontowany przez człowieka świadomie i celowo. Dlatego trzeba potraktować to jako znak konwencjonalny, przy założeniu, że naturalnym jest to, co nie jest efektem ingerencji człowieka. Jednak wystarczy zmienić znaczenie tego, co naturalne i stan termometru, czy gwizd czajnika uznamy za znak naturalny, gdyż jest skutkiem odpowiednich, naturalnych zdarzeń.

Wg Buhlera sygnały są konwencjonalnymi znakami, są świadomie nadawane.

Pelc stawia pytanie czy istnieje w ogóle potrzeba rozróżnienia znaku naturalnego i konwencjonalnego wobec niejednoznaczności tych terminów. Wg niego znakiem naturalnym jest nie tylko coś, co pozostaje w naturalnym związku z tym czymś, czego jest znakiem, ale i coś, o czym jedynie myślimy, że w takim związku pozostaje, choć naprawdę tak nie jest, np. gwizdek czajnika. Ludzie i tak powszechnie przeciwstawiają znakom naturalnym znaki konwencjonalne bez głębszego zastanowienia nad ich postacią, pierwsza myśl, jaka nasuwa się, gdy rozważamy naturalność gwizdka jest jednoznaczna: znak naturalny.

Współczesna teoria znaków opiera się głównie na pracach szwajcarskiego językoznawcy F. de Saussure'a oraz amerykańskiego filozofa Charlesa Sandersa Peirce'a.

Poglądy F. de Saussure'a:

Dwudzielna koncepcja znaku:

Jego zdaniem, język ma charakter konwencjonalny, nie naturalny, jest to konieczność między brzmieniem wyrazu, a jego treścią.

Poglądy Charlesa Sandersa Peirce'a:

Najważniejsza trychotomia oparta na odróżnieniu tego, co konwencjonalne, od tego, co naturalne. Podzielił znaki na:

Ikoniczne - (oparte na posiadaniu pewnej cechy wspólnej z przedmiotem na zasadzie analogii lub podobieństwa; związek między signifiant - signifié nie jest arbitralny), są to znaki obrazy, np.: portret, pejzaż; znaki ikoniczne dzielą się na trzy grupy:

-obrazy (odzwierciedlają przedmioty na zasadzie podobieństwa),

-diagramy (na zasadzie struktury),

-metafory (uwydatniają istotne cechy przedmiotu, od którego się odnoszą);

Co do charakteru znaków ikonicznych zachodzi rozbieżność poglądów, jedni uważają je za naturalne poprzez ich podobieństwo lub analogię względem przedstawionej rzeczy, inni za konwencjonalne (np. na obrazach Matejki mamy postać Stańczyka, ale w rzeczywistości nie pozował do nich prawdziwy Stańczyk, ale Józef Szujski. O tym, do kogo podobny jest Stańczyk z obrazu zadecydowała konwencja wybrana przez malarza.).

Wskaźniki, indeksy - oparte na fizycznym/egzystencjalnym związku modela/przedmiotu ze znakiem, np. dym jako znak ognia; signifiant nie jest arbitralne, ma jakiś związek z signifie, w taki sposób, że może on być zaobserwowany, np.: symptomy choroby.

Symbole - oparte na umowie społecznej, funkcjonujące w danej strukturze kulturowej. Signifiant ma naturę arbitralną i konwencjonalną, nie przypomina formą signifie. Np.: alfabet, cyfry, światła sygnalizacyjne. Symbole wg Pierce'a rozwijają się z innych znaków, zwłaszcza ikonicznych. Nasze myślenie ma charakter znakowy, myślimy wyłącznie za pomocą znaków, których natura jest mieszana, ich część symboliczna to pojęcie.

Wg Morrisa sam symbol może mieć charakter ikoniczny, np. krzyż jest symbolem ikonicznym oryginalnego krzyża, ale jest też symbolem ukrzyżowania Chrystusa.

Różnica między sygnałem i symbolem polega na tym, że symbol wytworzony jest przez swojego interpretatora na zasadzie konwencji, jest zależny od woli nadawcy, który jest nieskrępowany w doborze znaków (np. znak mnożenia jako iks bądź jako kropka).

Dąmbska odróżnia dwa rodzaje symboli:

1. symbole o funkcji semantycznej na zasadzie konwencji, np. symbole matematyczne, chemiczne, czarny strój na znak żałoby:

• znaki nieikoniczne - np. symbol mnożenia

• znaki ikoniczne - przedstawiają w sposób unaoczniający, np. w atlasie rysunek przedstawiający samolot jest zarazem symbolem umiejscowienia lotniska

2. symbole o funkcji semantycznej na zasadzie metafory, np. symbolika snów, poezji, rozdarta sosna w ludziach bezdomnych itp. Są to przedmioty, które przez swoje własności odsłaniają i uobecniają podmiotowi pewną dziedzinę egzystencjonalną w szczególny sposób wartościową w indywidualnym przeżyciu.

Wg Buhlera nie ma podziału na symbole i znaki ikoniczne, ale w przypadku mowy na funkcje symptomu, sygnału i symbolu.

W definiowaniu pojęcia symbolu zarysowują się odmienne tendencje, wg jednych symbolami są rzeczy, wg drugich zdarzenia lub zdarzenia i rzeczy, a wg jeszcze innych funkcje spełniane przez znaki (np.przez Buhlera). Raz symbol jest przeciwieństwem znaku ikonicznego, innym razem sygnału. Znaki ikoniczne stają się gatunkiem symboli, czyli symbolami ikonicznymi, lub są tylko reprezentacją symboli.

Podsumowanie rozważań jest mało optymistyczne, nie ma wyraźnych granic pomiędzy pojęciami oznaki, wskaźnika, symptomu, znaku ikonicznego, sygnału i symbolu. Rozumiane są one na różne sposoby w zależności od tego, kto się nimi posługuje, czy jest to dziedzina medycyny, poetyki czy matematyki.

1

---