Wykład 1

HANDEL ZAGRANICZNY - PODSTAWOWE POJĘCIA

Handel zagraniczny jest to odpłatna wymiana towarów podmiotów gospodarczych danego kraju z podmiotami zagranicznymi. Pojęcie „handel zagraniczny” obejmuje wszystkie rodzaje działalności związane z utrzymaniem stosunków gospodarczych z zagranicą. .

Handel międzynarodowy jest to wymiana grupy krajów (regionu) lub też łączny światowy eksport/import.

Tak sformułowane definicje, ze względu na ich syntetyczny charakter, wymagają pewnych uzupełnień. W odróżnieniu od handlu międzynarodowego, zajmującego się eksportem w skali światowej lub wymianą określonej grupy krajów, w handlu zagranicznym wymiana rozpatrywana jest z punktu widzenia jednego kraju (np. Polski, Niemiec itp.). Owa wymiana, rozumiana jako całokształt obrotu gospodarczego danego kraju z zagranicą, w ramach omawianego przedmiotu musi prowadzić do przemieszczenia towarów, usług, myśli naukowo-technicznej, ludności i kapitałów poza jego granicę celną.

Cechy handlu zagranicznego:

1. jest wymianą odpłatną,

2. stanowi transakcję dwustronną składającą się ze świadczenia towarowego (import, eksport, reeksport ...) oraz wzajemnego (najczęściej pieniężnego lub clearingowego, bezgotówkowego ...),

3. podmioty wymiany pochodzą z różnych krajów,

4. towary wymiany przechodzą przez granicę celną danego państwa,

5. rozpatrywany jest z punktu widzenia jednego państwa.

Handel zagraniczny może być rozpatrywany w ujęciu:

1. wąskim - obejmuje tylko obroty towarowe. Praktycznym odzwierciedleniem wąskiego ujęcia handlu zagranicznego są elementy tworzące bilans handlowy danego kraju.

2. szerokim - obejmuje łączny obrót gospodarczy danego kraju z zagranicą. Syntetycznym odzwierciedleniem szerokiego ujęcia handlu zagranicznego jest bilans płatniczy danego kraju.

Przedmiotem handlu zagranicznego są:

1. towary,

2. pozatowarowe formy obrotu (np. usługi).

Łączny obrót gospodarczy z zagranicą obejmuje 5 podstawowych elementów:

1. obroty towarowe - nadal dominują w światowej wymianie,

2. usługi o charakterze tradycyjnym np. transport, spedycja, ubezpieczenia, itp.

3. obroty osiągnięciami myśli naukowo-technicznej (patenty, licencje, know-how, itp.),

4. wpływy i wydatki związane z przemieszczaniem się ludzi,

5. obroty kapitałowo-kredytowe.

Obrót towarowy (którego odzwierciedleniem jest bilans handlowy) stanowi dominującą pozycję w strukturze handlu zagranicznego i stanowi obecnie okło 65%. Jednakże dynamika wzrostu obrotów nimi w ostatnich czasach wyraźnie ustępuje dynamice wzrostu sprzedaży usług o charakterze tradycyjnym. W skład tak określanych usług wchodzą: usługi transportowe, spedycyjne, ubezpieczeniowe, finansowe, rzeczoznawców i kontrolerów, pocztowo-telekomunikacyjne, składowe itp. Głównym zadaniem tego typu usług jest umożliwienie realizacji kontraktów eksportowo-importowych. Międzynarodowy handel osiągnięciami myśli naukowo-technicznej polega na odpłatnym przekazywaniu jej poza granice kraju w formie: patentów, licencji, dokumentacji naukowo-technicznej, know-how, praw do własności intelektualnej, usług konsultingowych itp. Przepływ ludności poza granice kraju w postaci: turystyki zagranicznej, przekazy emigrantów, koszty utrzymania baz wojskowych i placówek dyplomatycznych oraz przepływ kapitału wpływa na poziom wpływów i wydatków poszczególnych państw.

Omówione i uwidocznione w bilansie płatniczym formy obrotów stanowią równorzędne alternatywne warianty zastosowania posiadanych przez dane państwo zasobów w międzynarodowy podział pracy. Głównym kryterium wyboru formy (celowości angażowania środków) wymiany międzynarodowej, właściwej dla danego państwa (podmiotu gospodarczego) powinien być koszt uzyskania jednostki waluty obcej w eksporcie rozpatrywanym w odpowiednio długim horyzoncie czasowym.

W handel zagraniczny danym towarem zaangażowanych jest zwykle więcej (co najmniej dwa) krajów, które spełniają różne role w procesie obrotu. Wyróżniamy w związku z tym:

1. kraj pochodzenia, w którym towar został wyprodukowany

2. kraj przeznaczenia, do którego towar jest dostarczany - może być krajem ostatecznego przeznaczenia, kiedy towar nie opuszcza już jego granic, albo krajem przejściowego przeznaczenia, jeśli towar będzie przedmiotem reeksportu,

3. kraj tranzytowy — kraj, przez który przewozi się towar celem dostarczenia go z kraju pochodzenia do kraju przeznaczenia,

4. kraj wysyłki to kraj, w którym towar zostaje oddany do przewozu celem dostarczenia go do kraju przeznaczenia.

W celu ustalenia kraju pochodzenia większość państw opracowała własne (lub przyjęła podpisane przez siebie porozumienia międzynarodowe) reguły pochodzenia towarów. Określany w ten sposób zbiór przepisów i procedur ułatwia właściwe określenie kraju pochodzenia towaru i zastosowanie preferencyjnych bądź niepreferencyjnych reguł pochodzenia. Zastosowanie dość skomplikowanych preferencyjnych reguł pochodzenia daje prawo do preferencji celnych, zaś mniej restrykcyjnych niepreferencyjnych reguł pochodzenie nie wiąże się z żadnymi dodatkowymi przywilejami. Ustalenie, czy dany towar można uznać za pochodzący z danego kraju, umożliwiają odpowiednie kryteria przetworzenia i procentowości (wartości dodanej). Według kryterium procentowości za towary pochodzące z danego kraju uznaje się te produkty, które w wyniku procesu przetwórczego zakwalifikowane zostały do innej pozycji nomenklatury towarowej (celnej). Zgodnie z kryterium procentowości za pochodzący z danego kraju można uznać towar, w którego cenie zbytu udział robocizny, surowców i materiałów pochodzących z danego kraju wynosi co najmniej ustalony procent (najczęściej 50%). Spełnienie jednego z wymienionych powyżej kryteriów upoważnia dany kraj do wystawienia tzw. świadectw pochodzenia towaru.

Pojęcia kraju pochodzenia i kraju wysyłki nabierają szczególnego znaczenia w przypadku obrotu uszlachetniającego, a także w innych sytuacjach, kiedy towar sprowadzony z zagranicy podlega zabiegom zmieniającym jego wartość handlową. Rzecz w tym, że w wyniku znacznego przetworzenia określony towar może nabrać cech, które zadecydują o zmianie kraju jego pochodzenia. W takim razie krajem pochodzenia stanie się ten, w którym dokonano tego przetworzenia, a nie ten, w którym towar został pierwotnie wyprodukowany. A to może pociągnąć za sobą skutki w zakresie wymiaru cła.

Zgodnie z regułami handlu międzynarodowego towar uznaje się za znacznie przetworzony, jeśli produkt końcowy jest zaklasyfikowany do innej pozycji taryfy celnej niż ta, do której zalicza się towar będący wsadem podlegającym prze­tworzeniu. Inne kryterium polega na określeniu maksymalnego dopuszczalnego udziału wartości importowanych materiałów w wartości produktu końcowego, liczonej według cen ex works (wartość producenta). Przekroczenie tego udziału powoduje, że towar nie może być uznany za pochodzący z danego kraju.

Podstawowe formy handlu zagranicznego.

1. Import - przywóz towarów z zagranicy w celu wykorzystania ich na rynku wewnętrznym. Do importu należy także przyjęcie usług od cudzoziemców.

2. Eksport - wywóz za granicę towarów gotowych pochodzenia krajowego lub w znacznym stopniu przetworzonych w kraju w celu ich sprzedaży oraz świadczenie usług cudzoziemcom. Można wyróżnić eksport tradycyjny (powtarzający się wywóz pewnych towarów na określone rynki) lub eksport pionierski (wywóz na nowe rynki lub tez nowych wyrobów).

3. Reeksport - jest to eksport wyrobów pochodzących z importu. Może przybierać formę reeksportu pośredniego (towar przywieziony jest najpierw do kraju organizującego transakcję i następnie po częściowej obróbce lub bezpośredniego.

4. Handel tranzytowy - sprowadza się wyłącznie do obrotu towarowego i dotyczy sytuacji, w której siedziba przedsiębiorstwa realizującego transakcje kupna-sprzedaży nie znajduje się ani w kraju importera, ani w kraju eksportera.

W praktyce gospodarczej i literaturze wyróżnia się pojecie obrotów widzialnych (towary) i niewidzialnych (usługi). W praktyce istotną rolę odgrywa podział na import i eksport artykułów inwestycyjnych, zaopatrzeniowych i rynkowych. Szczególnie interesująca jest w tym kontekście analiza struktury importu, gdyż wskazuje ona na przemiany kierunków wykorzystania importu.

Poza podstawowymi istnieją szczególne formy handlu zagranicznego, które ze względu na swój charakter prawny lub specyficzny przebieg transakcji nie mogą być jednoznacznie zakwalifikowane do form podstawowych. Zaliczamy do nich:

1. obrót uszlachetniajacy i reparacyjny,

2. obrót licencjami i know-how,

3. franchising, leasing,

4. transakcje wiązane, kompensacyjne i barterowe,

5. obrót projektami inwestycyjnymi,

6. inwestycje bezpośrednie.

Wspólną cechą szczególnych form handlu zagranicznego, tzw. transakcji specjalnych, jest:

1. wzajemne uwarunkowanie, co oznacza, iż przepływ towarów i usług od jednego do drugiego partnera jest mniej lub bardziej bezpośrednio uzależniony od przepływów towarów i usług w kierunku przeciwnym,

2. specjalna technika rozliczeń, będąca zastępcza formą płatności, gdyż wymiana handlowa odbywa się w ten sposób, iż strona importująca za określone towary płaci eksportem innych towarów (np. clearing).

Wspólną cechą wymienionych form handlu zagranicznego jest to, że dokonują się one na wolnym rynku w sposób bezpośredni między producentami towarów a ich nabywcami bądź z udziałem pośredników.

Jednak część transakcji handlowych zawierana jest na tzw. rynkach zorganizowanych. Do form rynków zorganizowanych zalicz się targi, giełdy, aukcje, przetargi oraz wolne obszary celne.

FORMY ŚWIADCZEŃ W HANDLU ZAGRANICZNEGO

W handlu zagranicznym istnieją cztery podstawowe grupy form świadczeń:

• formy świadczenia towarowego (usługowego),

• formy świadczenia wzajemnego,

• transakcje specjalne,

• nowe formy obrotu międzynarodowego.

1. FORMY ŚWIADCZENIA TOWAROWEGO (USŁUGOWEGO)

BEZPOŚREDNI I POŚREDNI HANDEL ZAGRANICZNY

Zarówno transakcje eksportowe, jak i importowe mogą być realizowane bezpośred­nio między producentami i odbiorcami (bezpośredni eksport/import) bądź poprzez wyspecjalizowane przedsiębiorstwa (firmy) handlu zagranicznego, które występują jako pośrednicy w handlu (pośredni eksport/import).

1.1. EKSPORT BEZPOŚREDNI

Eksport bezpośredni wykazuje w ostatnim okresie rosnącą tendencję, zwłaszcza w handlu dobrami inwestycyjnymi. Sprzedaż dóbr tego rodzaju jest często związana ze świadczeniem dodatkowych usług w zakresie doradztwa, konserwacji, napraw, co wymaga ścisłego kontaktu między producentem a odbiorcą. Bezpośredni kontakt między partnerami jest pożądany również ze względu na fakt, że handel dobrami inwestycyjnymi odbywa się z reguły na kredyt. Ponadto o wyborze tej drogi dystrybucji decydować mogą niższe jej koszty w stosunku do sprzedaży z udziałem pośrednika. Eksport taki wymaga jednak stworzenia odpowiednich podstaw organizacyj­nych w przedsiębiorstwie. Przy większych jego rozmiarach niezbędne jest utworze­nie w firmie własnego działu eksportu, zatrudnienie specjalistów w dziedzinie akwizycji, reklamy, marketingu oraz prowadzenie intensywnych badań rynków zagranicznych. Z bezpośrednią formą eksportu związane jest większe ryzyko handlowe niż w przypadku sprzedaży pośredniej.

Wymagane jest ponadto większe zaangażowanie kapitału ze względu na dłuższy obieg pieniężny od sprzedaży surowców do otrzymania należności oraz z powodu konieczności posiadania własnych magazy­nów wysyłkowych, magazynów części zamiennych, a nawet uruchomienia oddziału firmy za granicą. Stąd z bezpośrednim eksportem wiążą się długoterminowe gwarancje kredytowe dla dostawcy.

1.2. EKSPORT POŚREDNI

Eksport pośredni polega na sprzedaży przez producenta własnych wyrobów określonej firmie (firmom) zajmującej się eksportem. Dzięki temu „działalność eksportowa" producenta ogranicza się do postawienia do dyspozycji towaru eksportowego, a pośrednik przejmuje na siebie całkowite koszty i ryzyko dalszej, jego dystrybucji. Na niego spada też ciężar znalezienia klienta, organizacji trans­portu itd. Eksport pośredni jest praktykowany przede wszystkim przez firmy średniej wielkości, działające w przemyśle dóbr konsumpcyjnych. Firmy te, ze względu na wysokie koszty organizacji własnej sieci zbytu za granicą bądź z uwagi na niewielkie ilości towarów oferowanych na poszczególne rynki, rezygnują ze sprzedaży bezpośredniej. Bezpośredni eksport nie byłby także celowy przy sprzedaży dóbr seryjnych, których dystrybucja nie nastręcza trudności. W przypadku eksportu pośredniego wytwórca koncentruje się wyłącznie na produkcji i unika wydatkowania kapitału na cele składowania i sprzedaży towaru, gdyż funkcje te przejmuje pośrednik. Możliwa jest sytuacja, że włączenie okreś­lonych wyrobów do szerszego asortymentu oferowanego przez firmę handlu zagranicznego zwiększy ich atrakcyjność rynkową. Firmy eksportowe specjalizują się w sprzedaży na określonych rynkach, co pozwala na wybór najkorzystniejszych dróg transportu, jak i zorganizowanie sieci sprzedaży dostosowanych do specyfiki poszczególnych krajów. Z eksportem pośrednim związane jest jednak pewne niebezpieczeństwo, polega­jące na tym, że firma eksportująca nie dość intensywnie będzie promować określone wyroby. W takim przypadku producent może odebrać fałszywe sygnały o kształ­towaniu się popytu na jego produkty i podjąć błędne decyzje dotyczące zmiany struktury produkcji. Współpraca producenta i pośrednika przy realizacji eksportu pośredniego może przybierać dwie formy:

1. producent znajduje firmę eksportową dla realizacji zbytu własnych towarów na rynku zagranicznym i przekazuje jej prawo do wyłącznej sprzedaży,

2. firma eksportowa zaspokaja zgłoszony przez zagranicę popyt na określone towary, wybierając najlepszą aktualną ofertę ze strony producentów; jest to niekiedy związane z handlem tranzytowym.

1.3. IMPORT BEZPOŚREDNI

Podobnie jak eksport, także import bezpośredni wykazuje tendencję rosnącą w różnych branżach. Ta forma okazuje się szczególnie korzystna przy zakupach surowców i półfabrykatów, gdy liczy się długotrwałe i regularne zaopatrzenie w te dobra, a w grę wchodzą duże ich ilości. Handel surowcami ma bowiem często charakter spekulacyjny i odznacza się dużym ryzykiem wynikającym ze znacznych wahań cen. Import bezpośredni wymaga utworzenia własnego działu importu, a czasem zagranicznego przedstawicielstwa firmy. Niezbędna jest także dobra znajomość rynków zagranicznych. W celu zapewnienia nieprzerwanego zaopatrzenia, zwłaszcza gdy wielkości dostaw podlegają wahaniom, wskazane jest posiadanie przez firm, magazynu towarów importowanych. Import bezpośredni powinien w zasadzie przynosić oszczędności kosztów wskutek rezygnacji z usług pośrednika. Forma ta wymaga jednak — podobnie jak w przypadku eksportu bezpośredniego — większego zaangażowania kapitału producenta i może go obciążać większym, w porównaniu z importem pośrednim ryzykiem.

Poniżej wyszczególniono najważniejsze cechy różniące obie formy eksportu:

Eksport bezpośredni

• stosowany przede wszystkim w eks­porcie dóbr inwestycyjnych,

• bezpośredni kontakt z klientem,

• wymaga dobrej znajomości rynków zagranicznych przez producenta,

• konieczność własnej akwizycji i dbałości o rynek,

• własny dział eksportu,

• dłuższa droga zbytu,

• własny magazyn wysyłkowy,

• własny serwis i magazyn części zamiennych,

• długoterminowe kredyty,

• wzrost zaangażowania kapitału,

• wysokie ryzyko kredytowe.

Eksport pośredni

• sprzedaż towarów przez producenta w kraju,

• dystrybucja poprzez przedsiębiorst­wo handlu

zagranicznego,

• znajomość przez pośredników spe­cyficznych dla poszczególnych kra­jów sieci sprzedaży i dróg trans­portu,

• doświadczenie rynkowe pośredni­ków, często

specjalizacja w sprze­daży na określone rynki

lub okreś­lonych produktów,

• ryzyko błędnych informacji o popy­cie na

towary producenta,

• wymóg przekazania prawa wyłącz­nej

sprzedaży,

• preferowany przez średnie przedsię­biorstwa,

• producent unika tworzenia własnej sieci

zbytu za granicą,

• preferowany w przypadkach nie­wielkich

bądź nie regulowanych do­staw towarów

oraz przy sprzedaży produktów seryjnych,

• nie wymaga angażowania kapitału przez

producenta na cele składowa­nia i

dystrybucji.

1.4. IMPORT POŚREDNI

Mimo wielu korzyści wynikających z prowadzenia importu w sposób bezpośredni. także import pośredni ma wiele zalet. Import za pośrednictwem przedsiębiorstw handlu zagranicznego może okazać się niezbędny wówczas, gdy dokonywany jest nieregularnie bądź w stosunkowo niewielkich ilościach. Również gdy zakupy importowe dokonywane są w wielu krajach, korzystanie z pośredników może być tańsze niż utrzymywanie zagranicznych oddziałów firmy. Przedsiębiorstwa handlu zagranicznego dokonują bowiem zakupów na skalę hurtową, co z reguły wiąże się z uzyskiwaniem niższych cen i przyznawaniem rabatów. Wieloletnie doświadczenia tych firm pozwalają na wybór najkorzystniejszego oferenta lub najtrafniejszej oferty. Do korzystnych stron tej formy importu można także zaliczyć możliwość uszlachetniania towarów, przed dostarczeniem ich ostatecznemu odbiorcy, dokony­wanego w magazynach importera. Zdarza się bowiem, że towary odbierane bezpośrednio od producenta wymagają przystosowania do wymagań lokalnego rynku poprzez takie czynności, jak mieszanie, sortowanie, krojenie, konfek­cjonowanie itp.

Poniżej zestawiono najważniejsze cechy importu bezpośredniego i pośredniego:

Import bezpośredni

• stosowany zwłaszcza w przypadku surowców i półfabrykatów,

• dysponowanie przez dłuższy okres dużymi ilościami towarów, nieprze­rwany przepływ materiałów,

• bezpośredni kontakt z dostawcą,

• własny oddział zagraniczny, własna orientacja w rynku, własna akwi­zycja,

• wymaga urządzenia magazynu importowego,

• ryzyko transportowe importera,

• większe zaangażowanie kapitału

Import pośredni

• dokonywany nieregularnie bądź w małych ilościach,

• rozproszony, z wielu krajów,

• korzystniejsze ceny poprzez maso­we zakupy przez firmy handlu za­granicznego,

• konieczna dobra znajomość rynku przez firmy handlu zagranicznego,

• możliwość przystosowania importowanych

towarów przez firmy han­dlu zagranicznego

do wymagań od­biorców,

• brak problemu poszukiwania źródeł zaopatrzenia,

• stała gotowość dostaw.

W Polsce po okresie, w którym handel zagraniczny prowadziły w zasadzie wyspecjalizowane firmy pośrednictwa (centrale handlu zagranicznego), obserwuje się w ostatnich latach powrót producentów do samodzielnego wykonywania funkcji zbytu i zakupu towarów za granicą. Tendencja ta ma zarówno pozytywne, jak i negatywne strony. Do pozytywów należy zaliczyć bezpośrednie kontakty producen­tów i kupujących, co niewątpliwie sprzyja rozwojowi wymiany handlowej oraz eliminuje koszty pośrednictwa. Ujemna strona wynika natomiast z niewystar­czającego jeszcze przygotowania, przede wszystkim małych firm, do bezpośred­niego prowadzenia handlu zagranicznego, słabego rozeznania przez nie rynków zagranicznych — zwłaszcza odległych, braku odpowiedniego zaplecza — bazy magazynowej, transportowej oraz sieci łączności oraz braku możliwości świadczenia usług związanych ze sprzedażą. Jedną z istotnych przyczyn takiej sytuacji w Polsce jest niedorozwój sieci usług nowoczesnego pośrednictwa i wynikająca stąd niewielka ich podaż oraz brak konkurencji cenowej między usługodawcami.

1.5. OBRÓT USZLACHETNIAJĄCY I REPARACYJNY

Obrót uszlachetniający polega na wysyłaniu za granicę produktu nie wykończonego w celu odpłatnego wykonania tam dalszych faz procesu produkcji lub obróbki bądź też wykończenia zewnętrznego. Towar ten wraca następnie do kraju pochodzenia, pozostając cały czas własnością wysyłającego. Rozróżnia się obrót uszlachetniający czynny, który polega na przyjmowaniu towaru do uszlachetnienia, i obrót uszlachetniający bierny, polegający na oddawaniu towaru do uszlachetnienia. Szczególną formą biernego obrotu uszlachetniającego jest lokalizowanie procesu uszlachetnienia w wolnocłowych portach. Towar opusz­cza wówczas obszar celny zleceniodawcy, ale nie opuszcza terytorium jego państwa. Ponadto można wyróżnić obrót uszlachetniający naprawczy (reparacyjny) - polega na wysłaniu za granicę uszkodzonych przedmiotów, których nie można naprawić w kraju oraz obrót uszlachetniający nakładczy, który polega na wysyłaniu za granicę materiałów w celu wytworzenia z nich gotowych wyrobów.

Motywem zawierania transakcji polegających na uszlachetnianiu (reparacji) są najczęściej spodziewane korzyści wynikające z różnic w poziomie wynagrodzeń istniejących między krajami bądź też niewystarczające zdolności produkcyjne u zleceniodawcy. Cło w obrocie uszlachetniającym jest ustalane metodą różnicową, tzn. od kwoty cła obliczonego dla towaru uszlachetnionego odejmuje się opłatę celną, której podlegają produkty nie uszlachetnione. Podstawę wymiaru cła nie stanowi zatem wielkość zapłaty za usługę, lecz należność celna wynika z różnicy między obu kwotami.

2. FORMY ŚWIADCZENIA WZAJEMNEGO

Użyte w definicji handlu zagranicznego określenie „odpłatna” oznacza, że w zamian sprzedany za granicę towar eksporterowi przysługują świadczenia wzajemne (najczęściej w postaci pieniężnej). Uzyskiwane przez eksporterów świadczenia wzajemne można podzielić ze względu na:

• równoczesność (lub jej brak) świadczenia towarowego;

• sposobu zapłaty;

• formy rozliczeń międzynarodowych.

Według kryterium równoczesności świadczenia towarowego świadczenia wzajemne można podzielić na:

• operacje gotówkowe - polegają na tym, że zapłata, w formie przekazu, inkasa lub akredytywy, trafia do eksportera przed dostawą towaru (w formie zaliczki) lub niezwłocznie po dostawie (najczęściej w ciągu 30 dni od dostawy),

• operacje kredytowe - eksporter dostarcza towar w zamian za zobowiązanie kupującego do pokrycia należności w późniejszym, określonym w umowie terminie. Udzielony przez eksportera kredyt może być krótkoterminowy (do 12 miesięcy), średnioterminowy (do 3 lat) i długoterminowy (powyżej 3 lat).

Rozliczenia pieniężne transakcji w handlu zagranicznym ze względu na sposób zapłaty można podzielić na:

• uwarunkowane -uwarunkowanie zapłaty od równoczesnego spełnienia czynności zabezpieczającej (np. złożenie dokumentów reprezentujących towar) jest typowe dla świadczeń realizowanych w postaci inkasa dokumentowego lub akredytywy dokumentowej,

• nieuwarunkowane - zapłata realizowana w postaci przekazu lub czeku nie wymaga żadnych czynności zabezpieczających.

W zależności od formy rozliczeń międzynarodowych wyróżniamy:

• rozliczenia dewizowe - z rozliczeniami dewizowymi (nazywanymi również normalnymi lub samoistnymi) mamy do czynienia wówczas, gdy zapłata za towar (usługę) następuje w formie należności opiewających na waluty wymienialne. Dewizami w handlu zagranicznym są należności zagraniczne, które z uwagi na formę i stopień płynności mogą służyć jako środki płatnicze. Do dewiz zalicza się więc krótkoterminowe należności na rachunkach bankowych (tzw. avoiry), czeki , przekazy, weksle, a nie zalicza się akcji, papierów wartościowych, udziałów w zagranicznych przedsiębiorstwach (ze względu na niski stopień płynności) oraz pieniędzy zagranicznych (banknotów, monet) czyli walut. Ograniczona rola pieniędzy w handlu zagranicznym wynika z uwarunkowań formalnoprawnych (ograniczenia w przekazywaniu pieniędzy za granicę wprowadzone przez poszczególne kraje) oraz technicznych (trudności i koszty przewozu większej ilości walut na duże odległości).

• rozliczenia bezdewizowe realizowane są w formie rozliczeń clearingowych lub kompensacyjnych, wykorzystywane w sytuacji gdy transakcji nie rozlicza się w walutach ze względu na brak dewiz i niewymienialność waluty krajowej. Rozliczenia clearingowe oparte są na międzypaństwowych umowach płatniczych i handlowych z których wynika wzajemne równoważenie się wartości dostaw. W związku z tym, że bieżące równoważenie dostaw nie jest możliwe umowy clearingowe (z reguły dwustronne) zawierają klauzule umożliwiające dokonanie wypłat mimo przejściowego braku pokrycia na rachunku clearingowym. Owej wypłaty dokonuje się w ciężar tzw. kredytu technicznego. Mechanizm tego typu rozliczeń polega na ty, że importerzy wpłacają należności za nabywane towary (usługi) do krajowego banku rozrachunkowego w pieniądzu krajowym według ustalonego kursu. Pieniądze te deponowane są na odpowiednim rachunku z którego pokrywa się wierzytelności eksporterów sprzedających towary i usługi do kraju będącego stroną umowy clearingowej. Wzajemna kompensacja należności i zobowiązań względem krajowych eksporterów i importerów odbywa się w zawartych w umowie jednostkach rozrachunkowych, którą stanowią jednostki pieniężne stosowane wyłącznie do potrzeb tych rozliczeń. Siła nabywcza tego typu jednostek pieniężnych jest z reguły niższa niż wymienialnych, ze względu na ograniczone (geograficznie i podmiotowo) zastosowanie. Istotną wadą rozliczeń tego typu jest to, że ich wpływ na wielkość obrotów jest ograniczony oraz dość częsty brak bodźców stymulujących do podnoszenia jakości wyrobów (brak konkurencji). Należy jednak zauważyć, że w przypadku braku dewiz wymiana clearingowa może w praktyce sprzyjać rozwojowi handlu wzajemnego, a odejście od niej powoduje drastyczny spadek obrotów.

Rozliczenia kompensacyjne stanowiące najstarszą formę wymiany towarowej, występują wtedy, gdy podmioty nie dysponują walutami wymienialnymi, a brak odpowiednich umów międzynarodowych uniemożliwia korzystanie z umów clearingowych. Transakcje tego typu realizowane są na zasadach transakcji specjalnych.

3. TRANSAKCJE SPECJALNE

3.1.TRANSAKCJE WIĄZANE

Transakcje wiązane w handlu zagranicznym to takie, w których zakup lub sprzedaż określonych dóbr są uzależnione od sprzedaży lub zakupu innych dóbr. Powiązane ze sobą umowy kupna-sprzedaży nie muszą równoważyć się wzajemnie pod względem wartościowym. Dostawy i płatności z tytułu tych umów nie muszą następować w tym samym terminie, a formy i sposoby zapłaty nie muszą być jednakowe. Wiązanie może dochodzić do skutku między dwoma partnerami, z których każdy jest jednocześnie eksporterem i importerem, ale w transakcji może także uczestniczyć trzeci partner, będący z reguły odbiorcą importowanego towaru.

Rozróżnia się transakcje:

• wymienne poziome (inaczej: uzależnione dwustronnie) polegają na uzależnieniu sprzedaży lub kupna jednego towaru od kupna lub sprzedaży innego towaru. Z inicjatywą takiej transakcji może wystąpić kupujący, który złożenie zamówienia u danego eksportera uzależnia od dokonania przez niego zakupu zaoferowanych towarów. Importer wywiera w ten sposób presję na eksportera, aby nabył on towary, których być może nie zamierzał zakupić. W odwrotnej sytuacji eksporter warunkuje sprzedaż towaru, którym zainteresowany jest importer, od dostawy innego towaru, na którym jemu zależy.

• wymienne pionowe (inaczej: uzależnione jednostronnie), polegają na uzależnieniu sprzedaży lub kupna jednego dobra zagranicznego od równoczesnej sprzedaży lub kupna innego dobra. Transakcje te mogą mieć miejsce wówczas, gdy eksporter uzależnia sprzedaż towarów szczególnie atrakcyjnych od zakupu przez importera towarów mniej chodliwych lub importer uzależnia zakup towarów mniej chodliwych od sprzedania mu towarów bardzo atrakcyjnych.

Zarówno transakcje wymienne poziome, jak i pionowe dochodzą do skutku na podstawie porozumienia przedsiębiorstw bądź wynikają z polityki handlowej państwa, protegującej określone towary lub dziedziny wytwarzania. Mogą też być skutkiem międzypaństwowych umów handlowych.

Transakcje wiązane mogą być zawierane na szczeblu przedsiębiorstwa lub państwa i polegają na uzależnieniu sprzedaży lub zakupu danego towaru od zakupu lub sprzedaży innego towaru. Do charakterystycznych cech tego typu transakcji należy zaliczyć:

• oparcie ich na więcej niż jednym kontrakcie (oddzielnie na import i eksport);

• powiązane ze sobą umowy kupna-sprzedaży najczęściej nie równoważą się wzajemnie pod względem wartości;

• dostawy i płatności z tytułu powiązanych ze sobą umów dokonywane są na ogół w różnym czasie;

• sposób rozliczenia transakcji wiązanych może nie być jednakowy, przy czym najczęściej zapłata następuje w dewizach.

Transakcje wiązane ze względu na rodzaj uwarunkowania można podzielić na poziome i pionowe. Poziome transakcje wiązane (uzależnione dwustronnie) polegają na uzależnieniu sprzedaży (kupna) jednego towaru od kupna (sprzedaży) drugiego towaru. Do tego typu transakcji zalicza się:

• transakcje typu zakupy równoległe (counter purchase) polegające na uzależnieniu zakupu danego towaru od jednoczesnego zamówienia towarów oferowanych przez nabywcę;

• transakcje zaliczkowe, polegające na tym, że importer (najczęściej z kraju rozwiniętego) dokonuje zakupów u eksportera opierając się na zobowiązaniu eksportera (najczęściej z kraju rozwijającego się), że w określonym czasie dokona on zakupów u niego;

• porozumienia (transakcje) o samo spłacie (buy-back arrangements), czyli długoterminowe porozumienia zawierane pomiędzy dwoma lub większą liczbą partnerów z różnych krajów, w których eksporter zobowiązuje się dostarczyć importerowi na zasadach kredytowych maszyny, urządzenia, licencje, know-how, w zamian za pełną lub częściową spłatę zobowiązań kredytowych w towarach wyprodukowanych przy ich zastosowaniu lub za inne towary w określonym czasie.

Uzależnienie jednostronne jakie występuje w przypadku pionowych transakcji wiązanych, występuje wtedy, gdy eksporter lub importer uzależnia sprzedaż swego towaru o charakterze priorytetowym od jednoczesnej sprzedaży towaru zbywalnego. Przykładem transakcji pionowych mogą być tzw. transakcje typu offset arrangements, w których uzależnienie stawia importer. Strona zamawiająca (np. sprzęt wojskowy lub samoloty pasażerskie) zobowiązuje sprzedawcę do wyrażenia zgody na pokrycie części kosztów ponoszonych przez kupującego poprzez umożliwienie mu produkcji części do tego sprzętu na rynku miejscowym, zakupu od niego innych, pochodnych towarów, bezpośredniego zakupu lub znalezienia kupca na towary miejscowe nie mające nic wspólnego z przedmiotem transakcji pierwotnej.

3.2. TRANSAKCJE KOMPENSACYJNE

Od transakcji wiązanych należy odróżniać transakcje kompensacyjne polegają­ce na wymianie towaru za towar, bez regulowania należności w dewizach. Warunkiem tego rodzaju transakcji jest wzajemne równoważenie się (kompen­sowanie) wartości towaru importowanego i towaru eksportowanego. Tylko nieznacz­na, nie skompensowana nadwyżka wartości (tzw. szpica) może być rozliczana w formie pieniężnej.

W transakcji kompensacyjnej bierze na ogół udział co najmniej czterech partnerów, tj. po jednym eksporterze i importerze z dwóch różnych krajów. Wewnątrz każdego z tych krajów rozliczenie między importerem a eksporterem jest dokonywane w walucie krajowej.

Motywem zawierania transakcji kompensacyjnej jest chęć utrzymania wymiany towarowej na określonym poziomie, pomimo trudności płatniczych, które wystąpiły u jednego z partnerów.

Transakcje kompensacyjne (zbliżone do barteru) oznaczają wymianę z zagranicę określonej ilościowo i kwotowo towarów praktycznie bez transferu dewiz. Różnica pomiędzy barterem a transakcją kompensacyjną sprowadza się do tego, że:

• przy realizacji kompensacyjnej bierze udział co najmniej czterech partnerów, przynajmniej po dwóch z każdej strony, którzy występują albo w roli eksporterów albo importerów;

• przedmiotem transakcji kompensacyjnych może być szereg towarów zarówno z jednej jak i drugiej strony;

• ich dostawy mogą być rozłożone w czasie, co rodzi możliwość powstawania nadwyżek;

• rozliczeniu dewizowemu podlega nieskompensowana wartość importu i eksportu zwana potocznie szpicą.

Dokonywanie rozliczeń pomiędzy importerem i eksporterem w poszczególnych krajach może odbywać się w pieniądzu krajowy, jednakże problem stanowi skojarzenie importera i eksportera mających do uregulowania taką samą lub zbliżoną wartość transakcji.

3.3. TRANSAKCJE BARTEROWE

Transakcje barterowe polegają na bezpośredniej wymianie towaru (lub usługi) za towar lub usługę. Celem tego typu umów jest na ogół zdobycie dostępu do nowoczesnej technologii lub wymiana towarów o znaczeniu strategicznym np. ropa naftowa, broń, zboże itp. Warunkiem decydującym o dojściu do skutku transakcji tego typu jest równowartość wzajemnych dostaw, która wyklucza konieczność transferu dewiz pomiędzy stronami kontraktu. Do cech charakterystycznych tego typu wymiany zalicza się:

• brak pośredników;

• zawieranie jednego kontraktu na dostawę i kontrdostawę;

• równoczesność dostawy i kontrdostawy towarów i usług;

• jednorazowość umowy.

3.4. TRANSAKCJE ZAMIENNE

Transakcje zamienne (nazywane również switchowymi), polegające na sprzedaży całości lub części należności clearingowych partnerowi z kraju trzeciego, dzieli się na:

• switch towarowy polegający na przekazywaniu towarów kupowanych przez importerów w ramach kontrdostawy do kraju trzeciego (który płaci za nie w dewizach) w którym dany towar cieszy się większym powodzeniem niż na rynku rodzimym importera;

• switch finansowy polegający na sprzedaży nadwyżki clearingowej krajowi trzeciemu również za wolne dewizy.

4. NOWE FORMY OBROTU MIĘDZYNARODOWEGO

4.1. OBRÓT LICENCJAMI I KNOW-HOW

Przedmiotem transakcji w handlu zagranicznym mogą być nie tylko towary i usługi, lecz także tzw. niematerialne dobra przemysłowe, których główne rodzaje to:

• wynalazki chronione patentem,

• znaki towarowe chronione rejestracją,

• wzory użytkowe i wzory zdobnicze chronione rejestracją.

Innego rodzaju niematerialnym dobrem przemysłowym jest know-how, czyli wiedza techniczna, technologiczna lub organizacyjna związana z procesem wy­twarzania określonego produktu. W odróżnieniu od poprzednich rodzajów dóbr niematerialnych, które korzystają z bezwzględnej ochrony prawnej (wynikającej z faktu opatentowania lub rejestracji), know-how korzysta tylko ze względnych praw ochrony wynikających z postanowień umowy zawartej między stronami.

Transakcja handlowa może dotyczyć przeniesienia praw wyłącznych, np. przeniesienia prawa własności wynalazku w formie sprzedaży patentu, bądź też przeniesienia uprawnień do korzystania z wynalazku w formie umowy licencyjnej. Wyróżnia się czyste umowy licencyjne, których przedmiotem jest tylko przekazanie praw patentowych, oraz złożone umowy licencyjne, które obejmują dodatkowo inne świadczenia ze strony sprzedającego (np. dostawy określonych materiałów) lub inne formy wiedzy technicznej (np. know-how).

Oprócz tego, ze względu na ocenę charakteru transakcji, można wyszczególnić następujące rodzaje transakcji licencyjnych:

• wyłączne i niewyłączne (jeżeli zostaje zróżnicowany zakres przedmiotowy i terytorialny licencji),

• pełne i niepełne (gdy uprawnienia licencjobiorcy zostają zawężone w umo­wie),

• ograniczone i nie ograniczone (co do czasu i obszaru stosowania),

• czynne i bierne (w zależności od tego, czy licencjodawca służy pomocą lub doradztwem we wdrożeniu licencji, czy też nie).

Umowa licencyjna powinna zawierać m.in. dokładne określenie zakresu przed­miotowego, rodzaje dokumentacji oraz terminy i sposoby ich przekazania, upraw­nienia do sprzedaży wyrobów licencyjnych, w tym uprawnienia eksportowe, sposoby obsługi technicznej tych wyrobów, a także sposób zapłaty.

Zapłata za licencję przybiera zwykle formę opłaty jednorazowej, zryczałtowanej, albo składa się z opłaty minimalnej, niezależnej od zakresu wykorzystania licencji i uzupełnianej opłatami okresowymi, zależnymi od wielkości produkcji, sprzedaży lub zysku. Zapłata może być także dokonywana w formie niepieniężnej, np. poprzez dostawy wyrobów licencyjnych, dostawy innych wyrobów bądź udzielenie innej licencji.

Transakcje licencyjne mają ten skutek, że produkty, które wcześniej były eksportowane do kraju licencjobiorcy, teraz są tam wytwarzane. Poprzez to, w legalny sposób, unika się poniesienia wszelkich opłat wwozowych bądź prob­lemów związanych z zakładaniem firm poza granicą.

Sprzedaż licencji nie uwalnia jednak licencjodawcy od wszystkich problemów. Pojawia się bowiem niebezpieczeństwo wytwarzania przez licencjobiorcę produk­tów wadliwych lub niższej jakości, co może narazić na szwank reputację pierwotnego producenta. Innego rodzaju zagrożenie polega na tym, że między obu partnerami może dojść do konkurencji przy sprzedaży tego samego rodzaju towarów na rynkach krajów trzecich. Z tych względów zamiast czystej umowy licencyjnej stosuje się często formę franchisingu, która zapewnia większy wpływ licencjodawcy na licencjobiorcę.

4.2. FRANCHISING

W przypadku franchisingu jego biorca (franczyzant — ang. franchisee) prowadzi działalność — na którą uzyskał licencję — samodzielnie, ale według wskazówek i pod kontrolą dawcy (franczyzer — ang. franchiser). Wytworzone towary (usługi) franczyzant sprzedaje zgodnie ze strategią określoną przez franczyzera i pod jego znakiem firmowym. Sprzedaż ta może być dokonywana na ściśle określonym obszarze i obejmować ściśle określone rodzaje towarów.

W związku z tym można wyszczególnić następujące cechy franchisingu:

• franczyzant jest samodzielny pod względem prawnym,

• franczyzant prowadzi działalność według wskazówek i pod kontrolą fran­czyzera,

• strategię marketingową określa franczyzer,

• sprzedaż odbywa się pod znakiem firmowym franczyzera,

• franczyzer uczestniczy w kampanii reklamowej towarów,

• franczyzant ma wyznaczony obszar zbytu,

• franczyzanta obowiązuje zakaz sprzedaży towarów konkurencyjnych wobec towarów objętych umową,

• franczyzant może zawierać umowy franchisingu z wieloma partnerami, ale tylko w zakresie towarów nie

konkurujących ze sobą,

• franczyzer udziela franczyzantowi kredytu na wyposażenie przedsiębiorstwa. składowanie i zbyt towarów.

Forma franchisingu jest najczęściej stosowana w handlu samochodami, paliwami płynnymi (stacje benzynowe), w przemyśle napojów chłodzących, a także w sprzeda­ży usług hotelowych i restauracyjnych.

Przez franchising rozumie się umowę, w której jedna ze stron (dawca) przyznaje drugiej (biorcy) - w zamian za odpowiednie wynagrodzenie - prawo do eksploatacji dla celów rynkowych praw dotyczących dóbr lub usług. Dawca (franchisor) będąc podmiotem znanym na rynku i mającym ugruntowaną pozycję „firmuje" działalność innego podmiotu - franchiso-biorcy, który w ten sposób zyskuje możliwość rozszerzenia swojego rynku zbytu.

Franchising dotyczyć może zarówno sfery usług jak i dystrybucji to­warów. Franchisodawca umożliwia biorcy korzystanie ze swojej renomy (w j. ang. - „good-will") obejmującej firmę dawcy, jego znak towarowy, dobre imię, sławę. Bardzo istotnym elementem jest możliwość korzystania przez franchisobiorcę z doświadczeń w sterze produkcji, zarządzania, marketingu czy szkolenia. Opłaty wnoszone przez biorcę mają zwykle charakter jednorazowej (na wstępie) i bieżących - okresowych.

Między franchisodawcą i franchisobiorcą nie ma stosunku podległo­ści. Warto też podkreślić, iż dawca ma w ten sposób możliwość większego zaangażowania kapitału niż sam posiada. Nie angażuje się też w prowa­dzenie działalności przez biorcę, gdyż pozostają oni samodzielnymi - sen­sie prawnym i ekonomicznym - podmiotami. Przykładami firm realizują­cych swoją działalność również w formie franchisingu są m.in.: Coca-Cola, Mc Donald, Pizza Hut, Holiday Inn.

Franchising jest bardzo korzystnym i bardzo szybko rozwijającym się ostatnio sposobem penetracji nowych rynków. Umożliwia on często firmie - dawcy możliwość wejścia i opanowania tych rynków w przyszłości, przy zmniejszonym ryzyku, a więc i niższych kosztach. Staje się to możliwe dlatego, iż franchisodawcą wykorzystuje wiedzę miejscowych podmiotów gospodarczych.

4.3. FACTORING

Factoring polega z kolei na zobowiązaniu się wyspecjalizowanej instytucji finansowej (zwanej faktorem-pośrednikiem):

1. do stałego nabywania (na zasadzie cesji, czyli umowy, w myśl której prawo wierzyciela do otrzymania określonej sumy przechodzi na drugą stro­nę) wszystkich należności dostawcy z tytułu realizowanych przez niego do­staw towarów i usług, łącznie z odsetkami z tytułu opóźnień w płatnościach;

2. do przejęcie na siebie obowiązku prowadzenia księgowości i rozli­czeń sum będących przedmiotem umowy.

Dostawca zwany faktorantem ma zatem obowiązek powiadomić swoich odbiorców krajowych i zagranicznych o konieczności regulowania płatności bezpośrednio na rachunek faktora.

Faktoring będąc sposobem krótkoterminowego finansowania zbytu, głównie dóbr nieinwestycyjnych, skutecznie eliminuje dolegliwości zwią­zane z rozliczeniami finansowymi między dostawcą a odbiorcą. Faktor za prawo przejęcia należności płaci faktorantowi „od ręki" na ogół 75-80% wartości dostawy. Resztę zaś - pomniejszoną o pobraną przez niego pro­wizję za świadczone usługi, w tym zwłaszcza za ryzyko związane z ewen­tualnym brakiem zapłaty ze strony odbiorcy - reguluje po ściągnięciu za­płaty.

Fakt powyższy sprawia, że dostawca może szybko obracać kapitałem, przez co uzyskuje dodatkowe zyski z tytułu znacznie podwyższonej płyn­ności finansowej. Może też, dysponując kapitałem łatwiej inwestować we własny rozwój. Ponadto, jeżeli przedsiębiorstwo wytwarza atrakcyjne pro­dukty, to dzięki faktoringowi jest stale wypłacalne i nie ma problemów z regulowaniem swoich należności. Dzięki temu jego reputacja na rynku umacnia się, co nie pozostaje bez wpływu na negocjowanie korzystnych umów, w tym także kredytowych.

Wszystko to sprawia, że faktoring jest poszukiwaną usługą, z której korzystają zwykle podmioty gospodarcze, posiadające produkty o wysokiej jakości oraz mające powiązania z wiarygodnymi odbiorcami. Dopiero bowiem w takich warunkach faktor ryzykuje pośrednictwo w procesie roz­liczeń finansowych miedzy dostawcą i odbiorcą.

4.4.FORFAITING

Zbliżoną do faktoringu techniką związana z organizacją finansowania handlu zagranicznego jest forfaiting. Polega on na zakupie przez instytucje torfaitingową (forfaitera) należności terminowych jej klientów, przypadają­cych im z tytułu eksportu, bez regresu w stosunku do sprzedawcy tych wierzytelności (eksportera). Warunkiem jest jednak to, aby wierzytelności przyjęły postać akceptowanego z punktu widzenia nabywcy (instytucji torfaitingowej) instrumentu finansowego (np. weksla).

Podstawową zaletą forfaitingu - podobnie jak i innych opartych na zbliżonej zasadzie metod finansowania - jest możliwość dokonania zamia­ny aktywów w postaci należności ze strony odbiorców na gotówkę. Trans­akcja kredytowa staje się więc - z punktu widzenia eksportera - transakcją gotówkową. Forfaiting zwiększa płynność finansową przedsiębiorstwa i przyczynić się może do „uwolnienia" bilansu z niektórych zobowiązań. Fortaiting pozwala ponadto eksporterom wyeliminować ryzyko handlowe, polityczne, kursowe i zmiany stóp procentowych. Do ujemnych cech fi­nansowania „a forfait" należy przede wszystkim jego stosunkowo wysoki koszt.

4.5. LEASING

Transakcja leasingu polega na odpłatnym przekazaniu określonych rzeczy w użyt­kowanie. Przedmiotem leasingu mogą być pojedyncze maszyny i urządzenia, kompletne obiekty przemysłowe lub dobra trwałej konsumpcji. W transakcjach leasingowych biorą udział trzy strony: dawca, dostawca i biorca. Dawcą jest przedsiębiorstwo leasingowe, które importuje (zakupuje na własność) obiekty, maszyny itp. od dostawcy (eksportera) po to, aby je następnie przekazać — w formie kredytu rzeczowego — biorcy (użytkownikowi) na zasadach leasingu. Międzynarodowa transakcja leasingowa składa się więc z dwóch odrębnych, choć powiązanych merytorycznie kontraktów: między dawcą jako importerem i dostawcą jako eksporterem oraz między dawcą jako eksporterem i biorcą jako importerem.

Biorca jest stroną w zawieraniu właściwego kontraktu leasingowego, tzn. między dawcą i biorcą, często jednak — jako przyszły użytkownik określonych obiektów — bierze udział w negocjacjach dotyczących warunków zakupu między dostawcą-—producentem a dawcą. Zdarza się również, że przyszły biorca-użytkownik najpierw negocjuje warunki z dostawcą, a dopiero później włącza dawcę — przedsiębiorstwo leasingowe.

Dawca jest w gruncie rzeczy firmą finansującą użytkowanie przedmiotu leasingu przez biorcę. Jego podstawowym obowiązkiem jest przekazanie tego przedmiotu biorcy. W kontrakcie mogą być zawarte również inne obowiązki dawcy, jak np. obsługa techniczna, konserwacja. Dawca sam może być dostawcą, w innym przypadku dostawa następuje na zlecenie i według instrukcji dawcy.

Z tytułu użytkowania przedmiotu leasingu biorca uiszcza opłatę na rzecz dawcy. Opłata ta jest rozłożoną na raty spłatą kredytu udzielonego w formie rzeczowej łącznie z kosztami i odsetkami (nie jest okresową zapłatą czynszu dzierżawnego). Splata następuje zazwyczaj w ratach miesięcznych i jest pokrywana z bieżących dochodów. Wystąpienie strat nie może jednak wstrzymać płatności. Gdy zapłata nie zostanie wniesiona w terminie, dawca może zabrać przedmiot leasingu lub uniemożliwić jego użytkowanie.

Transakcje leasingu są klasyfikowane według różnych kryteriów, np. okresu, na jaki jest zawierana umowa (leasing krótko- i długookresowy), charakteru eksportera (dawca jest jednocześnie producentem-dostawcą lub dawca i dostawca występują odrębnie), wieku przedmiotu (leasing na przedmioty nowe albo używane). Istotne znaczenie ma kryterium charakteru zobowiązań. Z tego względu rozróżnia się leasing operacyjny i leasing finansowy.

Leasing operacyjny charakteryzuje się tym, że nakłady poniesione przez dawcę na zakup przedmiotów nie zwracają się w ramach jednego kontraktu oraz dawca przejmuje obowiązek konserwacji i napraw tych przedmiotów. Po wygaśnięciu umowy jej przedmiot jest zwracany leasingodawcy.

W przypadku leasingu finansowego:

• przedmiot kontraktu podlega całkowitej lub prawie całkowitej amortyzacji w trakcie trwania kontraktu,

• przedmiot kontraktu jest użytkowany przez jednego biorcę,

• występuje długi okres umowy i trwałość stosunku umownego,

• po zakończeniu czasu obowiązywania umowy jej przedmiot przechodzi na własność leasingobiorcy.

Leasing finansowy niekiedy jest uważany za leasing właściwy, w odróżnieniu od leasingu operacyjnego, który w praktyce bywa mieszany z tradycyjnymi umowami dzierżawy.

Szczególną formą leasingu jest tzw. transakcja odwrotnego leasingu. Ma ona miejsce wówczas, gdy właściciel przedmiotu sprzedaje go przedsiębiorstwu leasingowemu, a następnie zawiera kontrakt leasingowy na jego użytkowanie.

4.6.TOWARZYSTWA PROJEKTÓW ZAGRANICZNYCH

Towarzystwa projektów zagranicznych są tworzone przez samodzielne pod wzglę­dem ekonomicznym i prawnym podmioty w celu realizacji określonego przedsię­wzięcia za granicą. Chodzi tu na ogól o projekty zakrojone na szeroką skalę: wielkie inwestycje w przemyśle bądź w sektorze usług, eksplorację zasobów naturalnych czy też przedsięwzięcia w zakresie budowy infrastruktury. Nakłady na realizację projektu ponoszą jednostki w nim uczestniczące, za pośrednictwem powołanego w tym celu konsorcjum. Po upływie określonej fazy rozruchu obowiązuje zasada samofinansowania się przedsięwzięcia. Często po upływie ustalonego okresu obowiązywania koncesji na działalność w kraju inwestowania, instytucje państwowe tego kraju wykupują dane przedsięwzięcie za uzgodnioną cenę.

Do konsorcjum, w zależności od rodzaju i zakresu przedsięwzięcia oraz kraju inwestowania, mogą przynależeć takie osoby fizyczne i prawne, jak:

• inicjatorzy projektu, którzy przyjmują odpowiedzialność za utworzenie towarzy­stwa,

• dostawcy kraju eksportującego, którzy wykonują projekt i partycypują w nim,

• odbiorcy projektu, zobowiązani umową do zapewnienia wykorzystania zdolno­ści produkcyjnych lub

ekonomiczności projektu,

• instytucje finansowe, które badają ryzyko inwestycyjne w kraju realizacji, sporządzają analizę rentowności

i pozyskują niezbędne kredyty,

• towarzystwa ubezpieczeniowe,, które chronią przed ryzykiem gospodarczym i politycznym w kraju

inwestowania,

• pozostałe osoby zainteresowane projektem, np. dostawcy surowców, firmy consultingowe,

przedsiębiorstwa i instytucje kraju inwestowania albo kupiec projektu.

Przedsięwzięcia odznaczają się zazwyczaj wysokim ryzykiem, począwszy od ryzyka popełniania błędów planistycznych, poprzez ryzyko finansowe, aż po ryzyko niekorzystnych zmian sytuacji politycznej w kraju inwestowania. Minimalizacja tego ryzyka jest możliwa pod warunkiem zastosowania odpowiednich zabezpieczeń o charakterze instytucjonalnym i technicznym oraz ścisłego współdziałania człon­ków towarzystwa. Stąd wszelkie odstępstwa od warunków umowy obwarowane są wysokimi karami umownymi.

4.7. INWESTYCJE BEZPOŚREDNIE

Inwestycje bezpośrednie to forma długoterminowej lokaty kapitału za granicą polegająca na stworzeniu w obcym kraju nowego przedsiębiorstwa i wyposażeniu go w kapitał zakładowy albo wykupieniu takiej liczby akcji (udziałów) zagranicznego przedsiębiorstwa, która pozwala na kontrolowanie jego działalności. Do inwestycji bezpośrednich zalicza się również udzielanie kredytów zagranicznym przedsiębiors­twom lub zlokalizowanym za granicą przedsiębiorstwom z udziałem własnym, a także wyposażanie ich w dobra inwestycyjne.

Dla przedsiębiorstw zbywających znaczną część produkcji za granicę zawsze istnieje problem wyboru między eksportem a dokonywaniem inwestycji bezpośred­nich. Podjęcie decyzji w tej sprawie musi być poprzedzone rozważeniem korzyści i niekorzyści wynikających z tych inwestycji.

Do korzystnych stron inwestowania za granicą można zaliczyć:

• niższe koszty płac za granicą niż w kraju,

• obecność na rynku zbytu za granicą,

• długofalowe zwiększenie zdolności konkurencyjnej,

• zdobywanie nowych rynków zbytu,

• pozbycie się ryzyka walutowego,

• często tańsze surowce,

• niższe koszty transportu do odbiorców,

• ulgi podatkowe w kraju inwestowania,

• wyeliminowanie problemów związanych z wwozem towarów,

• tani reimport.

Z kolei niekorzystne skutki podejmowania inwestycji bezpośrednich to m.in.:

• ograniczenie, w niektórych okolicznościach, transferu zysków,

• ryzyko polityczne, np. groźba wywłaszczenia,

• możliwa dyskryminacja, jeśli przedsięwzięcie staje się konkurencyjne wobec produkcji własnej kraju

inwestowania,

• stosowany czasem warunek udziału mniejszościowego, co może prowadzić do krępowania

inwestora.

Wymienione korzyści i niekorzyści pozwalają na ustalenie czterech grup motywów inwestowania za granicą:

• motyw zbytu (zdobywanie nowych lub zachowanie dotychczasowych rynków zbytu),

• motyw zaopatrzenia (np. pewniejsze zaopatrzenie w surowce),

• motyw obniżki kosztów (np. tańsza siła robocza),

• motyw ochrony środowiska (np. niższe wymogi w tym zakresie w kraju inwestowania).

Z obserwacji zachowań inwestorów w krajach zachodnich wynika, że dominują­cym motywem jest motyw rynków zbytu, a w drugiej kolejności motyw ochrony środowiska.

HANDEL TRANZYTOWY

W handlu tranzytowym obrót towarowy nie jest dokonywany bezpośrednio między eksporterem w kraju wytworzenia a importerem w kraju odbiorcy, lecz odbywa się za pośrednictwem firmy tranzytowej znajdującej się w kraju trzecim. W zależności od siedziby firmy realizującej transakcję tranzytową rozróżniamy handel tranzytowy aktywny i pasywny.

Z aktywnym handlem tranzytowym mamy do czynienia wówczas, gdy krajowa firma tranzytowa C sprzedaje towary wyprodukowane w kraju A do kraju B. W przypadku pasywnego handlu tranzytowego zagraniczna firma tranzytowa mająca siedzibę np. w kraju A sprzedaje towary pochodzące z kraju B na rynku krajowym C bądź towary krajowe sprzedaje odbiorcom w kraju B.

Rysunek

Aktywny handel tranzytowy

Sprzedający w Warszawie			Firma tranzytowa z Polski		Nabywca w Buenos Aires
Pasywny handel tranzytowy
Nabywca/sprzedający w Hanowerze			Firma tranzytowa w Rotterdamie		Nabywca/sprzedający w Chicago

Handel tranzytowy jest pożądany zwłaszcza wtedy, gdy ze względów politycz­nych utrudniony jest bezpośredni handel z określonym krajem. Powodem mogą być również wysokie cła bądź wykorzystanie istniejących preferencji handlowych (np. bezcłowych kontyngentów), a także trudna dostępność lub nieznajomość niektórych rynków zagranicznych. Przedmiotem handlu tranzytowego są zazwyczaj takie towary, jak: bawełna, tytoń, duże partie towarów masowych lub produktów seryjnych. Firmy zajmujące się handlem tranzytowym zlokalizowane są na ogół w międzynarodowych centrach handlowych oraz w wielkich portach. Jeżeli firma tranzytowa dokonuje przeróbki towarów znajdujących się w składzie celnym lub w porcie wolnocłowym lub tylko sortuje je bądź przepakowuje (np. w celu przygotowania ich do transportu morskiego), to mamy do czynienia z tzw. „złożonym" handlem tranzytowym.

Rysunek

Bezpośredni i „złożony" handel tranzytowy

Przepływ towarów w bezpośrednim handlu tranzytowym

Nabywca w kraju A	Umowa	Firma tranzytowa w kraju C	Umowa	Sprzedający w kraju B

Przepływ towarów w złożonym handlu tranzytowym

Nabywca w kraju A	Sprzedaż	Firma tranzytowa w kraju C uszlachetnienie	Sprzedaż	Sprzedający w kraju B

Od handlu tranzytowego należy odróżnić tranzyt rozumiany jako transport obcych towarów przez terytorium danego państwa. Kraj, przez którego terytorium przechodzą ładunki obce, nazywamy krajem tranzytowym, a kraj wysyłający swe towary przez inne kraje — krajem tranzytującym. Przyjmując jako kryterium drogę przewozu i użyte środki transportu, rozróżniamy:

• tranzyt lądowy,

• lądowo-morski,

• morski,

• lotniczy,

• przesyłowy (rurociągowy i przewodowy).

W odróżnieniu od handlu tranzytowego, który obejmuje wyłącznie obrót towarowy, tranzyt jest formą eksportu usług.

Źródła:

1. Białecki K., Operacje handlu zagranicznego, PWE, Warszawa 1999, s. 210-217, 220-221, 224-236

2. Dudziński J., Knap R., Handel zagraniczny, Wyd. Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 1996, s.6-26

3. Handel zagraniczny Organizacja i technika, praca zb. pod red. naukowa J. Rymarczyka, PWE, Warszawa 1996, s.17-31

4. Wojciechowski H., Organizacja handlu zagranicznego, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1992, s. 138-143, 150-154

5. Dudziński J., Narękiewicz J., Podstawy handlu zagranicznego, Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 2002, s. 7-34

J. Dudziński, R. Knap, Handel Zagraniczny, Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 1999, s. 7.

Tamże, s. 8.

J. Dudziński, R. Knap, Handel Zagraniczny, Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 1999, s. 12.

Z uwagi na konieczność dostosowania się do potrzeb i możliwości słabszego partnera

Por. H. Wojciechowski, Organizacja handlu zagranicznego, AE, Poznań 1992, s. 139.

Por. B. Bernaś, Handel zagraniczny I usługi międzynarodowe, Książka ekonomiczna, Wrocław 1995, s. 163.

J. Sołdaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1983, s. 29.

J. Sołdaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1983, s. 243-244

J. Dudziński, R. Knap, Handel Zagraniczny, Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 1999, s. 16.

17

---