PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH
Egz. 8 czerwca godz. 10.00
Dyżur wt. 12-14 czw. 11-13 pok.326
Wprowadzenie do psychologii różnic indywidualnych
Po co zajmować się różnicami indywidualnymi? Zostały wyodrębnione z psych osobowości
Widzimy tylko część różnic międzyludzkich, ponieważ żyjemy we wspólnym środowisku, którego wpływ zmniejsza różnice, otaczają nas również osoby podobne do nas
Ludzie wybierają sobie niszę środowiskową, odpowiadające warunki życia, towarzystwo
Nie jesteśmy wstanie określić jak duża jest różnica pomiędzy ludźmi
Co wynika z róznic indywidualnych
Duże znaczenie dla życia społecznego - wskazanie że ludzie nie są równi
Przyczny różnic indywidualnych - wpływ czynników genetycznych ( stałe i niezmienne)
„Każdy człowiek jest po pewnym względem,
Jak wszyscy ludzie
jak niektórzy inni ludzie
Jak nikt poza nim”
Kuckhohn i Murray
Źródła psychologii RI
Immanuel Kant a po nim Wilhelm Wundt (1887) - opis typologii temperamentu Hipokratesa-Galena odwołując się do formalnej charakterystyki zachowań (melancholik, flegmatyk, choleryk i sangwinik) podejście jakościowe
James McKeen Cattell (1890) - wprowadził pojęcia „test umysłowy” stosując w stworzonym przez siebie labratorium baterię dziesięciu testów (proste reakcje psychomotoryczne) do pomiru inteligencji
Whiliam Stern opublikował w 1900 roku książkę p.t. Uber Psychologie der Individuellen differenzen - początek psychologii RI jako dyscypliny psychologicznej
XX w pojawienie się koncepcji konstytucjonalnych temperamentu -związek między budową ciała a temperamentem (zakazanie rozmnażania się osób chorych psychicznie, zabijanie chorych psychicznie)
Charles Spearman w 1904 roku wprowadził pojecie inteligencji ogólnj (g) stosując wprowadzoną przez siebie analizę czynnikową, czynnik specyficzny (s)
Alferd Binet i Theophil Simon w 1905 roku opracował pierwszą skalę inteligencji
Gerar Heymans i Enno Wiersma (pierwsza dekada XX wieku) stosując po raz pierwszy metode kwestionrisza wyodrebnili 3 cehy temperamentu: emocjonalnosć, aktywność, funkcję pierwotną/wtórną (intensywność i czas trwania reakcji), pierwotne-krótkie i intensywne, wtórne-narastają wolno ale długo się utrzymują(odpowiednik - perseweratywność) (podejscie psychometryczne)
Iwan Pawłow na początku XX w wprowadził do badań nad temperamentem psów metodą laboratoryjną: podstawowe cechy układu nerwowego jako podstawa fizjologiczna temeramentu ( badanie nad uczeniem się) zakładał że układ nerwowy można opisać za pomocą tych podstawowych właściwości, typ układu nerwowego odzwierciedla rodzaj temperamentu
W 1984 powstała pierwsza w Polsce Katedra Psychologii Rożnic Indywidualnych na UW założona przez Jana Strelaua
Problematyka różnic odnosi się tradycyjnie do osobowości i zdolnosci
Pojecie RI
Róznice indywidualne to zjawisko polegające na tym, że jednostki należące do tej samej populacji różnią się między sobą pod względem wszystkich porównywalnych charakterystyk fizycznych i psychicznych. (wg Strealau 200) Obok różnic międzyosobniczych występują też różnice wewnątrzosobnicze ( różne systemy w układzie nerwowym mogą funkcjonować w odmienny sposób).
Zakres zmienności populacyjnej (krzywa Gaussa)
Podziała dychotomiczny mamy albo nie mamy danej cechy
Wszyscy mamy takie same cechy ale w róznym natężeniu!
Inne rodzje różnic indywidualnych
Międzypłciowe
Międzygrupowe
Międzyrasowe
Przedmiot psychologii RI
Względnie stałe RI obejmujące takie dziedziny jak:
Inteligencja
Zdolności specjalne
Osobowości, w tym temperamentu
Style poznawcze
Determinanty RI
Obszary różnic indywidualnych
MOŻLIWOŚCI PREFERENCJE
Zdolności Ogólne nastawienia
Zainteresowania i zamiłowania
Style działania
Temperament Style poznawcze
Obszary powiązane z PRI
Genetyka zachowania
Psychometria
Diagnoza psychologiczna
Psychologia twórczości
Paradygmat badawczy PRI ma zastosowanie praktyczne w każdej dzidzinie, wkótrej interesują nas RI i to, co z nich wynkia (dla wiedzy i praktyki)
Wykład II
Wybrane kategorie służące do opisu różnic indywidualnych
TYP - kategoria klasyfikacyjna
CECHA - najbardziej dyskusyjna kategoria; niezmienna dyspozycja albo względnie stała tendencja do określonych zachowań w powtarzalnych sytuacjach adekwatnych do tych zachowań
WYMIAR - Pojęcie służące podkreśleniu, że jednostki zajmują określone miejsce na osi reprezentującej nasilenie danej cechy i że możliwe jest jej zmierzenie
CZYNNIK - wyodrebniona w rezultacie analizy czynnikowej zmienna skorelowana ze zmiennymi eksperymentalnymi i wyjaśniająca część zależnosci statystycznych pomiedzy tymi zmiennymi
STYL - sposób przebiegu procesu, czynności lub działania
Pojęcie typu wg Williama Sterna
Typ - „dominująca dyspozycja psychiczna bądź psychofizyczna, która przysługuje dajacej się wyróżnić na jej podstawie grupie ludzi, przy czym jednak grupy tej nie można jednoznacznie i wszechstronnie oddzielic od innych grup”.
Granice między typami nie zawsze są wyraźnie widoczne
Charakterystyki specyficzne dla kategorii typu
Typ stanowi kategorię klasyfikacyjną
Typ stoi na pograniczu tego co ogólne i i ndywidualne
Pojęcie typu obejmuje względnie stałe cechy psychiczne, fizjologiczne bądż anatomiczne (konstytuvjonalne, podział na podstwie budowy ciała)
Granice między typami są płynne
Pojęcie typu obejmuje przede wszystim cechy zespoły dominujące
Koncepcja biegunowa
Podstawą wyróżnienia typu są ekstremalne wartości cech
Jeden biegun różni się od drugiego natężeniem cechy, np. ekstrawertyk - introwertyk
Koncepcja modalna
Podział na więcej niż dwa typy na podstawie częstości występowania określonych chech, np.: introwertyk, ambiwertyk, ekstrawertyk
Koncepcja szufladkowa (jakościowe) i wymiarowa (ilosciowe)
Podstawa wyróżnienia typu w ujeciu szufladkowymy - zespół charakterystyk jakosciowo odrebnych dla poszczególnych typów np. sangwinik, choleryk fagmatyk melancholik
Ujęcie wymiarowe wynikało z krytyki koncepcji szufladkowej, która dziei ludzi na typy, podczas gdy różniece mają charakter ciągły, nie skokowy
Pojęcie cechy wg Gordona Allporta
Cecha to struktura neurpsychiczna [o właściwościach motywacyjnych -WO] mająca zdolność dostarczenia wielu bodźców funkconanie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowania różńoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjcnego
Obok cechy, która jest predyspozycją do reagowanie w okreśony sposób, wspólną dla wszystkich ludzi, wyodrębnił on tzw. Dyspozycję osobista, kótrą zdefinował tak samo jak pojęcie cechy. Dało to początek dwóm zasadniczym podejściom do osobowości - uniwersalnemu (nomotetycznemu) i indywidulanemu (idiograficznemu).
Współczesne poglądy na czynniki regulujące zachowanie.
„Problem cechy” - Problem człowiek-sytuacja
Odzwierciedlenie w zachowaniu wpływu czynników wewnętrznyhc, jak i zmiennych sytuacji
Stałość zachowanie jest zróżnicowana pomiędzy jednostkami (rola wymagań środowiskowych)
Rola różnic indywidualnych szczególnie w sytuacjach mniej określonych (otwartych), brak stałości wymagań środowiskowych, zachowujemy się tak jak sądzimy że powinno się zachować
Większa lub mniejsza stałość czasowa i międzysytuacyjna tłumaczona jest cechami osobowości
Krytyka pojęcia cehca (Walter Mischel)
Średnia korelacja między różnicami behawioralnyi wskaźnikami cechy osobowości ( takiej jak uczciwość, impulsywność, zależność emocjonalna) - w zakresie między 0,10 a 0,20
Korelacje między kwestionariuszami osobowości służącymi pomiarowi danej cechy a zachowaniem (wskaźnikiem tej cechy) rzadko przekracza wielkość 0,20, a prawie nigdy 0,30
Specyficzność reagowania. Ograniczona przewidywalność zachowania w oparciu o pomiar cech
Eksperymen Kartshorna i Maya (1928-1930): uczciwość traktowana jako cecha chcarakteru przejawia się w zachowaniu w różny sposób, w zależności od sytuacji (dom, szkoła … )
Spójność czasowa i sytuacyjna są funkcją agregacji wykonywanych pomiarów
Tabela strelau 2006 s.30 Okoliczności preferujące środow
Cecha
Cecha - jest to względnie stała i swoista dla jednostki uogólniona tendencja do zachowania się lub reagowania w określony sposób, wyrażająca się w różnych, a zarazem spójnych z ta tendencją sytuacjach
Cehca ma charakter latentny (ukryty)
o cesze wniskujemy na podstawie jej przejawów
Mischel po 30 latach : cechy istnieją
Biologiczne i środowiskowe uwarunkowania RI
Francis Galton (1822-1911)
jako pierwszy sformuował pytanie o znaczenie czynników genetycznych i środowiskowych w powstawaniu RI (geny czy środowisko?) - wywołało to burze, a spór nie jest roztrzygnięty do dziś
geny + środowisko = człowiek (składniki + przepis = ciasto)
W jaki sposób oceniamy wkład czynników genetycznych i środowiskowych w RI?
Metoda bliźniąt - większe prawdopodobieństwo między bliźniętami MZ w porównaniu z DZ przemawia za genetyczną determinacją badanego zachowania, przy założeniu jednakowego wpływu środowiska na bliźniętach w obu grupach, podstawowa metoda badawcza
Metoda studiów rodzinnych
Metoda adopcyjna
Metody oparte na technikach molekularnych
Wykład III
Metoda studiów rodzinnych
Do ustalania czynników zaburzeń (np. uzależnienia od alkoholu), ustalanie wpływu środowiskowego i genetycznego,
metoda wprowadzona przez Galtona, drugorzedna metoda do potwierdzenia wyników otrzymanych metodą bliźniąt lub jako metoda wyjściowa do dalszych badań
wymaga par osób spokrewnionych biologicznie, trzy pokolenia - dzieci, rodzice, dziadkowie
metoda służąca ocenie prawdopodobieńst fenotypowych osób o różnym stopniu pokrewieństwa genetycznego
stosowana przez psych. Klinicznych
dzieci bardziej podobne do matek pod względem wrażliwości emocjonalnej, a do ojców pod względem złości
Metoda adopcyjna
metoda oceny podobieństwa fenotypowego osób, które nie są spokrewnione genetycznie, ale mają wspólne środowisko
im ludzie dłużej ze sobą mieszkają tym bardziej się do siebie upodabniają
matoda ta służy głównie oszacowaniu wilekości wpływu środowiska na zmienność zachowania
Pojęcie odziedziczalności (h2)
jest to opisowa miara statystyczna - odnosząca się do całej populacji - która oznacza proporcję (procent) zmienności badanego zachowania wyjaśniony zminnością genetyczną osób należących do danej populacji
wpływ addytywny - sumowanie się wpływu odziedziczalności po matce i ojcu (wąsko rozumiana odziedziczalność)
wpływ genetyczny (rozumieniu szerokim) - wpływ czynników addytywnych i nieaddytywnych
epistaza
czynniki nieaddytywne zmniejszają podobieństwo z wyjątkiem bliźniąt jednojajowych
Odziedziczalność
Phenotype Genotype Environment
P = G + E (GxE) - interakcja pomiędzy środowiskiem a genotypem
h2 = VG/Vp = VG/ (VG+VE+V(GxE)) - Odziedziczalność w szerokim rozumieniu
Przykładowe oszacowania odziedziczalności
Zdolności ogólne 0,70
Cechy osobowości 0,50
Postawy 0,40
ADHD 0,80
Depresja 0,40
Schizofrenia 0,80 - zbyt złożone by można było jednoznacznie zdiagnozować
Alkoholizm 0,50
Zaburzenia dwubiegunowe 0,60 - dawniej maniakalno depresyjna
Zburzenia lękowe (fobie) 0,30 - podwpływe czynników środowiskowych
Determinanty RI w odniesienu do inteligencji i temperamentu
SNP: Polimorfizm pojedynczego nukleotydu
Odcinek DNA który różni się jednym i tylko jednym nukleotydem.
Allel 1:C
TGATCTTG …. TGCCGAT….TGATCAG
TGATCTTG…..TGCTGAT….TGATCAG
Allel 2 :T
RFLP : Polimorfizm długości fragmentów restrykcyjnych
Polimorfizm oparty na przecinaniu DNA enzymami restrykcyjnymi ( rozpoznającymi specyficzną sekwencją nukleotydów i przecinającymi DNA w miejscu wyznaczonym przez daną sekwencję). Polimorfizmy polegają na różnicach długości fragmentów pociętych enzymami (różnicach wynikających z mutacji).
Plimorfizmy powtórzeń tandemowych:
SSR (sekwencje mikrosatelitarne, do 4 powtórzeń)
VNTR (zmienna liczba powtórzeń, nawet do 100)
- sekwencja mukeotydów powtarza się pewną ilość razy, a polimorfizmy stanowi ilość powtórzeń
Zachowanie a chromosom np. upośledzenie umysłowe - chromosom X
Związek cech temperametu RTT z polimorfizmami w obrębie różnych genów ( badania)
Znaczenie czynników genetycznych
Tworzą one potencjał, który w ciągu życia jednostki jest rozwijany przez czynniki środowiskowe przy ważnym udziale własnej aktywności człowieka
Czynniki środowiskowe wyjaśniające zmiennosc zachowania
Wspólne środowisko
Pojęcie odnoszące się do zespołu składników opisujących środowisko danej rodziny (biologicznej lub adopcyjnej)
Składniki te obejmują status społeczno - ekonomiczny rodzinny (SES)- ujemna korelacja w Polsce
otoczenie fizyczne (wyposażenie mieszkania)
klimat rodzinny
zachowanie poszczególnych członków rodziny
wzajemny wpływ członków rodziny
wychowanie dzieci
tradycje rodzinne (ukryte)
liczbna członków rodziny mieszkających wspólnie
osobowość poszczególnych członków rodziny
Środowisko specyficzne:
Pojęcie to odnosi się do zasobu indywidualnych, niepowtarzalnych
Kolejnosć urodzenia się dziecka
Losowe zdarzenia i przeżycia (np. choroby, urazy, rozdzielenie dzieci)
Wyniki interakcji pomiedzy rodzeństwem, dzieci i rodzicami oraz pomiędzy pozostałymi członkami rodziny
Czynniki pozarodzinne : skład grup rówiesniczych, rodzaj i wynik interakcji z rówieśnikami, wydarzenia poza domem, nawet oglądanie TV
U osób starszych: doświadczenia nabyte w pracy, ekonomiczne i psychologiczne warunki życia, nagłe zachorowania i urazy, rodzaj relacji z innymi ludźmi
Wykład V
Jeffrey Alan Gray (1934-2004)
Brytyjski psycholog, badacz mózgu i zachowania
Pracował w Oxfordzie i Istytucie Psychiatrii w Londynie
Gray zakwestionował pierowtność wymiarów ekstrawersji i neurotyczności, traktując je jako pochodne w stosunku do lęku (L) i impulsywnosć (I).
Neuropsychologiczny model temperamentu Graya
W 1985 roku Gray zaproponował model osobowości oparty na trzech hipotetycznych sytemach biologicznych w mózgu:
BAS (behawioralny układ aktywacyjny) związany z impulsywnością
BIS (behawioralny układ hamujący) związany z lękiem
F/FLS (układ walki/ucieczki) sterujący zachowaniami emocjonalnymi w odpowiedzi na bezwarunkowe bodźce awersyjne. Uruchamia wtedy obronną agresję albo powoduje ucieczkę.
Biologiczne podłoże BIS/BAS
BIS - układ przegrody hipokampa
BAS - zwoje podstawy mózgu, jądra wzgórza, okolice kory nowej
Układ BAS reguluje wrażliwość na nagrody (i sygnały braku kary). Powiązany z tendencja do zblizania się i oczekiwaniem (nadzieją) na „antycypowana przyjemność”. Detreminuje zachowana impulsywne. (kot gdy tylko poczuje jedzenie, zobaczy natychmiast przybiega do właściciela i czeka aż dostanie jedzenie)
Układ BIS reguluje wrażliwość na sygnały kary (i brak nagrody). Towarzyszy mu skłonnośc do przemyśliwania, ostrożność, ocena ryzyka i subiektywne poczucie lęku.
Model Graya: uczenie się
Warunkowanie zachodzi szybciej i łatwiej u introwertyków, ale tylko wtedy gdy bodźcem bezwarunkowym jest kara.
Model Graya i model PEN
BAS
Leży u podłoża Ekstrawersji |
BIS
Leży u podłoża Intorwersji |
Równowaga Bis-BAS
Osobowość jest uwarunkowana w
jakimś stopniu przez równowagę
dwóch układów
Psychologiczny model temperamentu Roberta Cloningera
Obejmuje 4 wymiary temperamentu i 3 wymiary charakteru
Szczególne zastosowanie przy badaniu uzależnień - przede wszystkim od alkoholu
Cehcy temperamentu są uwarunkowane genetycznie, a wymiary charakteru opisują cechy osobowości nabywane w czasie onogenezy
Cechy charakteru w ujeciu Cloningera
Unikanie szkody, US (cecha związana z wyskokim poziomem serotoniny
Cehca stanowi odpowiednik lęku w ujęciu Graya, ale ograniczony tylko do leku poznawczego (psychicznego)
Cecha oznacza tendencje do hamowania zachowań w odpowiedzi na bodźce negatywne
Zależność od nagrody, ZN (cecha związana z niskim poziomem noradrenaliny)
Przejawia się w podtrzywymaniu zachowania w odpowiedzi na pozytywne wzmocnienia.
Poszukiwanie nowości, PN (cecha związana z niskim poziomem dopaminy)
Tendencja do aktywnego reagowania na nowe bodźce.
Wytrwałość, W (cecha o niejasnym markerze biologicznym)
Dodana w 1993r przez Cloningera, Svrakicia i Przybecka
Oznacza zdolność do samodzielnego podtrzymywania danego rodzaju aktywności
Cechy charakteru wg Cloningera
Samokierowanie (ukierunkowanie Ja; zdolność kierowania własnym zachowaniem w celu adaptacji do sytuacji)
Skłonność do współpracy (skłonność do współdziałania; zdolnośc do identyfiakcji i akceptacji zachowań innych ludzi )
Autotranscendencja (transcendencja Ja; poczucie przynależnosci do wszechświata. Wymiar powiązany z duchowością)
Pięcioczynnikowa Teoria Osobowości (PTO) Roberta McCrae i Paula Costy - WIELKA PIĄTKA
Główne czynniki:
Neurotyczność,NEU
Ekstrawersja, EKS
Otwartość na doświadczenia, OTW
Ugodowość, UGD
Sumiennność, SUM
Podejście w badaniach nad osobowoscią porwadzących do wyodrębnienia pieciu czynników
Leksykalne
Oparte na swobodnych opisach zachowania
Psychometryczne (kwestionariuszowe)
Założenia, na których oparta jest PTO
Natura człowieka jest poznawalna (osobowość może być poznana nie tylko w badaniach eksperymentalnych)
Człowiek jest racjonalny (zdolny zrozumiec siebie i innych)
Ludzie charakteryzują się zmiennością (różnią się pod względem ważnych cech osobowości)
Do natury człowieka odnosi się proaktywność (źródła zachowania tkwią w śr…
Krótka historia PTO
W 1976 costa i McCrae opublikowali pracę, prezentującą 3 czynniki (NEU,EKS i OTW) wyodrębnione dzięki redukcji 16 czynników mierzonych kwestionariuszem 16-PF R.B. Cattella
Każdy z tych czynników był opsany przez 6 składników stanowiących różne aspekty zachowania reprezentujące niższy poziom czynników.
Później dodali jeszcze dwa czynniki (UGD i SUM) pochodzące z koncepcji Goldberga
Definicje wielkiej piątki
Neurotyczność - oznacza podatność na doświadczenia negatywne emocji oraz wrażliwość na stres pscyhologiczny
Ekstrawersja - charakteryzuje jakość i ilość interackcji społecznych, poziom aktywnośći i energii oraz zdolność odczuwania pozytywnych wmocji
OTW - opisuje tendencję do poszukiwania i pozytywnego oceniania doświadczeń życiowych tolerancję wobec nowości i ciekawość poznawczą
Ugodowość
Sumienność
Strelau2006 s. 189 schemat
Odniesienia PTO do PEN Eysencka
NEU Neurotyczność (PEN)
EKS Ekstrawersja
UDG Psychotyczność
SUM Psychotycznośc
OTW - - - - - - - - - - -
Uwagi krytyczne do koncepcji
Arbitralnie ustalona liczba subskładników (6)
Niektóre czynniki nie są w pełni ortogonalne, ponieważ ich subskladniki korelują ze sobą (np. SUM i NEU, EKS i NEU, UGD i SUM)
Model ogranicza poznanie osobowości, stnowiącą tylko jej opis
Statyczny model nie nadający się do wyjaśniania zmian osobowości praz poznania dynamicznych procesów o mechanizmów związanych z osobowoscią
Badanie oparte na modelu ignorujące sytuacyjne i kontekstowe czynniki oddziłujace na zachowanie
Argumenty za
Czynniki ujawniające się niezaleznie od stosowanego kwestionariusza osobowości (np. NEO-FFI,NEO-PI-R,FFPI) i jego wersji: samoopis vs szacowanie.
Struktura 5-czynnikowa ujawnia się niezależnie od płci, rasy i kultury
Prosty uniwerslany model porządkujący teorię cech
Stanowi teoretyczną podstawę badań psychometrycznych i leksykalnych nad strukturalną organizacją osobowości
Integruje naukę o osobowości i inspiruje badania nad RI
WYKŁAD VI
Podstawy biologiczne czynników
Istnieją dane potwierdzające odziedziczalność czynników wyodrębnionych w PTO, ale nie jest dotychczas możliwa identyfikacja podstaw anatomicznych i fizjologicznych tych czynników.
|
Addytywny |
Nieaddytywny |
Srodowisko specyficzne |
Środowiskow wspólne |
Ugodowość |
21 % |
9% |
8% |
62% |
Sumienność |
27% |
13 |
6 |
55 |
Otwartość |
28 |
18 |
3 |
51 |
Hipotezy leksykalne
Cattell '43 : „wszystkie aspekty ludzkiej osobowości, które były lub są istotne, interesujące lub pożyteczne zostały utrwalone w treści języka”
Goldberg '81: „różnice indywidualne między ludźmi mnają swój wyraz w języku. Im wieksze znaczenie mają rożnice, tym częściej ludzie będą na nie zwracali uwagę i tym częściej będą o nich rozmawiać, aż w końcu wynajdą opisujące je terminy”
Osobowość może być opisywana słowami
Przesłanki, na których opierają się badania odwołujące się do języka naturalnego
Spontaniczne opisy osobowości z punktu widzenia dokonujących ich osób mają istotne znaczenie dla charakterystki osobowości
Im ważniejsza jest określona cecha osobowości, tym cześciej jest wymieniana w opisie
Swobodne opisy dokonywane w różnych językach i kulturach odzwierciedlają wpływy czynników kulturowcyh na kształt osobowości
Lewis R. Goldberg
Autor teminu „Wielka Piatka”
Goldberg zaproponował 100 przymiotników - identyfikatorów (dwubiegunowcyh), jako prototypowy opis pięciu czynników osobowości
Ekstrawersja / surgencja
Np. rozmowny - nierozmowny; ekstrawertywny - introwertywny
Ugodowość
Np. sympatyczny - niesympatyczny; ciepły - chłodny
Sumienność
Np. zorganizowany - zdezorganizowany; dokładny - niedokładny
Stałość emocjonalna (NEU)
Np. zrelaksowany - podniecony; niezazdrosny - zazdosny
Intelekt (OTW)
Np. tówrczy - nietwórczy; inteligentny - nieinteligentny
Polska Lista Przymiotników (PLP) w opracowaniu Piotra Szaroty
Ugodowość - wielkoduszny, uczynny, wyrozumiały, czuły
Sumienność - staranny, solidny, pracowity, odpowiedzialny
Dynamiczność - szybki, smiały, energiczny, przedsiębiorczy
Pobudliwość - wybuchowy, porywczy, nieopanowany, emocjonalny
Intelekt
Specyficzne właściwosci wyników badań leksykalnych
Osoby opisują sobowość innych ludzi na takich samych wymiarach, na jakich opisują własną osobowość
Nasilenie ocen w poszczególnych skalach przymiotnikowych ulega zmianom w zależności od osoby i stopnia znajomości osoby ocenianej. Niezmienną natomiast pozostaje struktura spostrzegania - osoby nadal posługiwały się tymi samymi wymiarami/kategoriami
Niektóre wymiary, np. neurotyczność/stabilnosć emocjonalna nie są tak wyraźne w opisie innych ludzi jak w przypadku samoopisu
Badania wskazują, że oceny cech w mniejszym lub większym stopniu odzwierciedlają aktualne różnice indywidualne w zachowaniu i nie stanowią fikcji poznawczej pozbawionej podstaw w rzeczywistości
Model osobowości HEXACO
badania leksykalne struktury osobowości wykorzystujące listy w językach: holenderskim, francuskim, niemieckim, ęgierskim, włoskim, koreańskim i polskim (bez angielskiego) wykazały inną niż 5-czynnikowa struktura obejmującą 6 czynników (później potwierdzoną też na danych anglojęzycznych, Achton i Lee)
nowym czynnikiem była Uczciwosc-Pokkora towrząca znaczącą cechę w tej strukturze. Odpowiednikiem stabilności emocjonalnej jest emocjonalnosć
HEXACO : Honesty-Hulility (H), Emotionality (E), eXtrawersion ( X), Agreeableness (A), Con
Specyficzne wymiary osobowości: “Ciemna Triada”
Od 2001 roku w literaturze przdmiotu wskazuje się na obecnośc tzw. „awersyjnych społecznie” wymiarów osobowości
Są one diagnozowane zarówno i osób z populacji klinicznych, jak też z populacji ogólenj
Wymiary te, to skorelowane ze sobą makiwelizm, narcyzm i psychopatia
Definicje składników Ceimnej Triady
Makiawelizm - tendencja do manipulowania innymi ludźmi, przy jednoczesnym chłodzie emocjonalnym zarówno w warunkach rzeczywistych jak i laboratoryjnych
Narcyzm - tendencja do przejawiania poczucia wyższości, władzy, dominacji i wyższości (nie-kliniczna)
Psychopatia - skłonność duzej impulsywności i poszukiwania grozy, przy jednoczesnej empatii i niskim lęku
Współczynniki korelacji
PSYCHOPATIA
0,5 0,31
NARCYZM 0,25 MAKIWELIZM
Wspólne właściwości CT
Niezależne od zwych źródeł, wszystkie trzy składniki Triady choc w różnym stopniu, mają społecznie nieprzyjazny charakter, z endencją w zachowaniu do samopomowania siebie, chłodu emocjonalnego, dwoistości oraz agresywności
Istnieją empiryczne dowody nakładnia się na siebie (wspólnej warjancji) składników Triady: makiawelizmu i psychopatii, narcyzmu i psychopatii oraz makawelizmu i narcyzmu
|
Narcyzm |
Makiawelizm |
Makiawelizm |
Rg = -0,00 r= 0,12 |
|
Psychopatia |
Rg=0,48 r=0,28 |
Rg= 0,51, r=0,28 |
N, M, P - wysoka odziedziczalnośc
Korelacja CT i PMO
HEXACO a Ciemna Triada
Uczciwośc-Pokora jako czynnik jest charakteryzwoanynastępującymi cechami: szczerość, rzetelność, skromność vs chytrość, pretensjonalność i chiwość
Ze względu na zakres czynników można przypuszczać że istnieje korelacja pomiedzy Uczciwoscią-Pokorą a CT
Uczciwość-Pokora jest ujemnie i silnie skorelowana z CT (-0,53N. -0,57M, -0,72P)
Współczynniki korelacji CT ze stylami humoru wg Roda Martina
Styl |
Narcyzm |
Psychopatia |
Makiawelizm |
Afiliacyjny (+) |
0,19* |
0,10 |
-0,07 |
Wzmacniający „ja” (+) |
0,13 |
0,03 |
-0,09 |
Agresywny (-) |
0,06 |
0,40*** |
0,40*** |
Poniżający „ja” (-) |
-0,10 |
0,45** |
0,28** |
Wnioski z badań Johansona, Li i bussa
Cechy CT mogą stanowic czynnik w adaptacji, naet jeśli strategie towarzyszące temu zespołowi są niepożądane społecznie
Ponoszony koszt tej adaptacji ( w poszukiwaniu partnerów), to liczba porzuconych dotycchczasowych partnerów dla nowych (liczba zerwanych związków)
Podsumowanie
Jest to koncepcja, która ma szerokie zastosowania praktyczne m.in. w selekcji doborze zawodowym, w ocenie stanu zdrowia psychicznego i somatycznego oraz ocenie statusu życiowego człowieka
Wykład VII
REGULACYJNA TEORIA TEMPERAMENTU (RTT) Strelau'a
Wykład VIII
Zmodyfikowana RTT
Najważniejsze postulaty RTT
Temperament przejawia się w formalnej chcrakterystyce zachowania, którą można opisać w kategoriach energetycznych o czasowych
Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją względnie stałe ri mające status cech
RI w temperamencie są powszechne, wystepują od początku życia neonatalnego i są obecne zarówno u człowieka jak i u zwierząt
Temperament, który jest wynikiem ewolucji bioloicznej, ulega w ontogenezie powolnym zmianom
Temperament pełni funkcję regulacyjną, która ujawnia się przede wszystkim w sytuacjach trudnych lub w zachowaniach ekstremalnych.
Regulacyjna funkcja temperamentu:
Modyfikowanie wartości stymulacyjnej (energetycznej) i czasowej sytuacji i zachowań.
Wartość stymulacyjna sytuacji może być u człowieka oceniona na podstawie wielkości pobudzenia emocjonalnego, który powoduje.
Funkcje regulacyjne:
Temperament determinuje:
Styl zachowania (działania)
Zapotrzebowanie na stymulacje
Psychofizjologiczne koszty wyboru form zachowania
Koncepcja Eliasza
Mogą występować zmiany temperamentu, jeżeli sytuacja (i związany z nią poziom stymulacji) jest znacząco niezgodny z tymi cechami.
Ludzie mogą poszukiwać stymulacji jednego rodzaju, a unikać drugiego.
Najważniejsze modyfikacje RTT
Reaktywność rozdzielono na niezależne wymiary: wrażliwość i odporność
Wrażliwość rodzielono na : sensoryczną i emocjonalną
Odporność rozdielono na : związana ze zmęczeniem i z obecnością dystraktorów
Wprowadzono chrakterystyki zachowania odnoszące się do reagowania na bodźce: szybkość i tempo
Wprowadzonoe charakterystyki pojawiające się po zaprzestaniu działania bodxca: powtarzanie i utrzymanie zachowania
Żwawość (ŻW)-
Perseweratywność (PE) - tendencja do potrzymywania i powtarzania zachowania po zaprzestaniu sytuacji, która je wywołała
Wrażliwośc Sensoryczna (WS) - wrażliwośc zmysłowa
Reaktywność emocjonalna (RE) - wrażliwość emocjonalan, intensywność reakcji emocjonalnych na bodźce
Wytrzymałość (WT) - zdolność do adekwtnego reagowania w sytuacjahc wymagających długotrwałej lub silnej stymualcji aktywności albo w arunkach silnej stymualcji zewnetrznej
Aktywność (AK) - tendencja do podejmowania zachowań i dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań dostraczającyhc stymulacjiz otoczenia
Wysoki poziom aktywacji
Sn mózg R (N+X)
Wysoki poziom RE
Mała WT
Mała ŻW
Mała AK
Niski poziom aktywacji
Sn mózg R (N-X)
Niski poziom RE
Duża WT
Duża ŻW
Duża AK
Struktura temperamentu
Zharmonizowana struktura temperamentu:
O dużych możliwościach przetwarzania stymualcji: osoby wytrzymałe, mało reaktywne emocjonalnie, bardzo aktywne
Osoby o małych możliwościach przetwarzania stymualcji: osoby wysoko reaktywne emocjonalnie, o niskim poziomie aktywności i wytrzymałości
Niezhrmonizowana struktura temperamentu (nieefektywne przetwarzanie stymulacji) (niezgodność cehc temperamentu)
Osoby wytrzymałe, nisko reaktywne emocjonalnie, ale nie poszukujące stymulacji (mało aktywne)
Osoby wysoko reaktywne emocjonalnie, mało wytrzymałe, ale poszukujące stymulacji (bardzo aktywne)
TEMPERAMENT (biologicznie uwarunkowane cechy osobowości):
Relacje interpersonalne
Wybór partnera
Funkcjonowanie seksualne
Zdrowie i dobrostan
Psychopatologia
Funkcjonowanie zawodowe
Funkcjonowanie szkolne/akademickie
Narażenie na stres
Postawy
Rozwój
Źródła RI w badaniach nad stresem
Spostrzeganie stresorów - hisotria życia jednostki, doświadczenia ze stresorami, wrażliwośc receptorów, stan jednostki
Reakcje na stresory - preferencje aktywności w odpowiedzi na stres, różnce w zachowaniu, stanach psychicznych i reakcjahc fizjologicznych
Radzenie sobie ze stresem - style i strategie radzenia sobie
Osobowość jako źródło różnic indywidulanych w stresie - tolernacja na stres (odporność), indukowanie (wywoływanie) stresu
Temperamentalnych Czynnik Ryzyka (TCR)
TCR, to jakakolwiek cecha lub układ cech temperamentu, które w interakcji z innymi czynnikami silnie lub długo działającymi zwiększają ryzyko powstania zaburzeń zachowania, stanu zdrowia albo rozwoju źle przystosowanej osobowości.
Wymagania, możliwości i stres
Wymagania
Stres
Możliwości człowieka (zdolności, temperament)
Stres
Wymagania
STRESOR |
|
MEDIATOR |
|
NASTĘPSTWA |
Czynniki ergonomiczne Agresja otoczenia Nasilenie ruchu Presja czasu Zmianowość Przerwy dla odpoczynku Izolacja społeczna Ograniczona decyzyjność |
|
Płeć Typ osobowości A/B LOC Neurotyczność Odporność Wsparcie społeczne Kontrola nad sytuacją |
|
Choroby układu krążenia, pokarmowego, narządów ruchu, zmęczenie Lek depresja, PTSD Nadużywanie substancji Absencja |
Kierowcy autobusów
Wykład IX
Temperament w ujęciu RTT jako endofenotyp zaburzeń psychicznych
Pojęcie endofenotypu odnosi się do konstruktu prostszego niż zaburzenie (może nim być cecha osobowości), który jest uwarunkowany genetycznie i powiązany z danym zaburzeniem.
Konstrukt taki może posłużyć do wykazania genetycznego wpływu na zaburzenia, nawaet tych genów, których wpływ jest stosunkowo słaby i trudny do zaobserwowania.
Enodofenotyp może stanowić ogniwo pośredniczące pomiędzy genami a złożonym zaburzeniem
Endofenotypy mogą też służyć do badań nad interakcją genotypu i środowiska w powstawaniu zaburzeń zachowania
Kryteria endofenotypu
Musi być powiązany z danym zaburzeniem w określonej populacji
Musi charakteryzować się odziedziczalnością (udziałem czynników genetycznych w jego zmienności)
Powinien ujawniać się niezależnie od stanu zdrowia jednostki oraz być współdziedziczony z chorobą w rodzinie
Endofenotypy powinnyć być związane z przyczynami zaburzenia ora ryzykiem jego wystapienia (niekoniecznie ryzyko to musi być związane tylko zokreślonym zaburzeniem)
Endofenotyp powinien mieć rozkłąd zbliżony do normalnego, a narzędzi służące do ich pomiaru charakteryzować się dobrymi własnościami psychometrycznymi
Zaburzenie po steresie traumatycznym, PTSD Nowy kierunek badań
PTSD to jedna z możliwych konsekwencji narażenia człowieka na zdarzenie traumatyczne
Dane z badań nad PTSD wspierają hipotezę o znaczeniu temperamentu RTT jako endofenotypu zaburzeń psychicznych
Podsumowanie
Istnieją podstawy, aby sądzić, żę cechy temperamentu postulowane przez RTT mogą stanowić endofenotyp dla zaburzeń psychicznych, szczególnie o charakterze lękowym.
Istotną role wydaje się odgrywać reaktywność emocjonalna (RE). Hipotezę o jej znaczeniu wspierają badania oparte na modelu zwierzęcym (Meyza i in.,2009) wskazujące, że znaczenie RE ujawnia się wyłącznie w sytuacjach wzbudzających lęk.
Istnieje potrzeba kumulacji danych na temat związku temperamentu RTT z innymi zaburzeniami psychicznymi
Koncepcje temperamentu odnoszące się do dzieci
Alexander Thomas i Stella Chess
Nowojorskie badania podłużne
Interakcyjna koncepcja temperamentu Thomasa i Chess
Koncepcja powstała w opozycji do przekonania, że to rodzice są odpowiedzialni za problemy swoich dzieci
Temperament jako cehcy stylistyczne, odnoszące się do charakterystyki zachowania.
Opis cech dokonany w oparciu o wyniki badań podłużnych (projekt NYLS rozpoczęty w 1956 i zakończony na początku lat 80.) Obserwacja i wywiad z rodzicami.
Kategorie temperamentu: aktywność, rytmiczność, zbliżenie się-wycofanie, łatwość przystosowania, próg reagowania, siłą reakcji, jakosć nastroju, roztargnienie, zasięg uwagi i wytrwałość.
Stałość charakterystyk temperamentalnych i zmiennośc ich przejawów na przestrzeni życia jednostki.
Niektóre charakteryski temperamentu dziecka nie są istotne dla postaw i zachowań rodziców wobec niego. Inne tak.
Obserwacyjne i poparte analizą czynnikową wystepowanie układów (konstelacji) cech temperamentu: temperamentu łatwego (40% badanej próby), temperament wolno ryzgrzewający się (15%) i temperament trudnego (10%)
Wykład ??
Definicje inteligencji (2)
Inteligencja to zdolność uczenia się (Ferguson)
Inteligencja to zdolność rozwiązywania problemów (Piaget)
Inteligencja jest tym, co mierza testy inteligencji (Boring)
Istnieją dwa rodzaje inteligencji - A i B (Hebb)
Inteligencja A to podstaowy potencjał organizmu zdeterminowany przez genotyp
Inteligencja typu B (fenotypowa), to zdolności intelektualne, które przejawiają się w zachowaniu Są one wynikiem interakcji inteligancji typu A i środowiska.
Inteligencja C (psychometryczna), która ujawnia się w badaniach na podstawie testów inteligencji (Vernon)
Inteligencja to zdolnosc do szybkiego przetwarzania informacji (Hunt)
Inteligencja, jest to dolność przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami poznawczymi (Nęcka) (jest to proces)
Czynnikowe koncepcje intelogencji: hierarchiczne i czynników równorzędnych
Dwuczynnikowa teoria zdolności. Charles Spearman (1863-1945)
Czynnik g (general) - utożsamiany ze zdolnościmi ogólnymi. Ich hiepotetyczny mechanizm, to energia umysłowa zlokalizowana w mózgu
Czynnik s (specific) - niezależny od czynnika g, identyfikowany ze zdolnościmi specyficznymi
Wynik każdego działania stanowi interakcję wpływu każdego z tych czynników g X s
Zasady funkcjonowania intelektu wg Spearmana
Zrozumienie własnego doświadczenia
Ujmowanie stosunku pomiędzy dwoma lub więcej znanymi elementami (edukcja relacji)
Odkrywanie brakującego elementu, do którego odnosi się znana relacja
Philip E. Vernon (1905=1987)
Brytyjski badacz inteligencji
Schemat ukazujący hierarchiczną koncepcję czynników uzdolnień
G: główne czynniki grupowe, (werbalno-szkolne, przestrzenno mechaniczne) drugorzędne czynniki grupowe czynniki specyficzne
Raymont Cattell
Koncepcja czynnika g:
Czynnik gf - uwarunkowany właściwościami mózgu i silnie genetycznie zdeterminowany. Zdolności myślenia, rozumowania i przyswajania nowej wiedzy
Czynnik gc - powstaje jako wynik uczenia się i doświadczenia, które nakładają się na czynnik gf. Wiedza i zdolności pojmowania nabyte przez jednostkę.
Triadowa (triadic) toria struktury zdolności Cattella jako próba przyczynowego wyjąsnienia zjawiska inteligencji
Teoria zakłada istnienia trzech głównych składników zdolności
Możliwości umysłowe, na które składa się szybkośc i płynnośc procesów umysłowych, pamięć i inteligencja płynna. Stanowią funkcją masy asocjacyjnej mózgu i są biologicznie ogranizczone.
Zdolności lokalne, występują obok gf i gc. U ich podstawy lezy organizacja strukturalna pól sensorycznych i motorycznych. W ich skład wchodzą zdolności wzrokowe, słuchowe i motoryczne
Zdolności pośredniczące (instrumentalne). Stanowią one narzędzie za pomocą którego wyraża się umysł ludzki. Należą tu zdolności podstawowe w ujęciu Thurstone'a + gc, wykorzystywane w praktyce
Inteligencja płynna (gf), skrystalizowana (gc)
Louis Thurstone
Podstawowe zdolności umysłowe wg Thurstone'a. Model czynników równorzędnych
Płynnosć słowna (W) - łatwość i szybkosc posługiwania się językiem i mową
Zdolności liczbowe (N) - łatwość i umiejętność wykonywania operacji matematycznyhc
Rozumienie słów (V) -umiejętnośc definiowania słów
Zdolności przestrzenne (S) - zdolnośc przekształcania w wyobraźni figur i kształtów
Zdolności rozumowania (R)
Szybkość spostrzegania (P)
Joy Guilford
Model struktury intelektu
Każdą zdolnośc możn aopisać odwołująć się do trzech aspektów: operacja, treść (materiał) i wytwór
Operacje - dotyczą procesów przetwarzania informacji. Obejmują 5 kategorii poznawanie, pamięć, myślenie dywergencyjne, myślenie konwergencyjne i ocenianie
Treść - odnoszą się do treści inf, 4 kat: figuralną, symboliczną, semantyczną i behawioralną
Wytwory - formany aspekt inf, 6 Kst: jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia i implikacje
6x5x4 = 120 zdolności
Teoria wielu inteligencji wg Gardnera
Inteligencja - zdolność do rozwiązywania problemó lub do tworzenia produktów cenionych w określonym środowisku kulturowym lub w społeczności
Inteligencja językowa - umiejętnośc werbalnego porozumiewania się
Inteligencja logiczno-matematyczna - rozumienie abstrakcyjnych realcji i posługiwania się nimi
Inteligencja przestrzenna - spostrzegania inf wzorkowych i przestrzennych
Inteligencja muzyczna - pozwala tworzyć, przekazywać i rozumieć znaczenia jakie niesie dźwięk (ważna u zwierząt)
Inteligencja kinetetyczna - kontrolowanie własnej motorki o zdolności manipulowania przedmiotami
Inteligencja interpersonalna - zdolnosć rozpoznawania i odróżniania uczuć, przkonań i intencji
Inteligenacj intrapersonalna - rozumienie siebie, własnych uczuć, samoobserwacja
Kytyka teorii strukturalnych
Problem utożsamiania czynnikó wynikających z analizy bytami realnymi
Problem arbitralności analizy czynnikowej
Opisowy charakter teorii strukturalnych
Niedostateczne uwzględnienie czynników rozwojowych
Inteligencja: podejści poznawcze
Inteligencja rozumiana jast jako sposób przetwarzania informacji obejmujący szereg mechanizmów poznawczych, takich jak uczenie się zasoby uwagi, pamięc roboczą, strategie poznawcze i kontrolna poznawca
Poznanie tych mechanizmów wymaga przejścia na elemanterny poziom analizy
Naowy paradygmat obejmuje proste zadania, nie wymagające wiedzy ani szczegółnych umiejętności, dostępne ludziom bez względu na ich wykształcenia czy pochodzenie kuturowe. Np. zadania mierzące czas reakcji albo czas inspekcji (zapoznanie z zadaniami ale bez reakcji)
Sternberg
Triarchiczna teoria inteligencji
Składowe: subteoria składników, doświadczenia, kontekstu
Subteoria składników - umysłowe mechanizmy opowiedzialne za planowani, wykonanie działanie i ocene rezultatów
Metaskładniki - obejmują rozpoznawanie problemów, formułowanie strategii rozwiązania, planowanie czasu i kontrolowanie prób rozwiązania
Składniki wykonawcze - kodowanie informacji, dostrzeganie, analizwoanie, wnioskowanie o relacjacj między różnmi problemami, porównywanie rozwiązań
Skłądniki nabywania wiedzy - procesy wykonania nowej wiedzy, wyróżnianie informacji istotnych, korelowanie i porównywanie informacji, selektywne kodowanie, integracja wiedzy wg znaczenia
Subteoria doświadczeń - odnosi się do procesów adaptacyjcnych, przystosowawczych wobec nowych zadań i wymagań środowiskowych albo wykorzystanie zautomatyzowanych procesów przetwarzania inf w zadaniach lub znanych sytuacjach
Subteoria kontekstu - określa inteligentne zachowania w określonym środowisku, które angażują celową adaptację, selekcję i kształtowanie środowiska opdpowiednio do realnie istniejącej rzeczywistości
Wykład XII
…
Koncepcja Carrolla
Trójwarstwowa teoria zdolności poznawczych wg. Carrolla stanowi poszerzenie i rozbudowanie poprednich teprii
Wg. Autora określa ona jakiego typu różnice indywidualne w zdolnościach poznawczych występują i jakie sa ch wzajemne relacje
Koncepcja zakłada obecność dosc dużej ilości odrębnych zdolności poznawczyhc (całkowieta liczna w warstwie I i II nie jest określona), a relacje pomiędzy zdolnościami miżnal ustaliś klasyfikując je w trzy odmienne warstwy „wąsko” rozumiane zdolności (warstwa I) szerokie zdolności (warstwa II) i pojedyncza ogólna zdolność (warstwa III)
Nurty w badanich nad inteligencją
Zdolności społeczne tworzące inteligencję społeczną
Zdolność rozpoznawania emocji, myśłi, pragnień i intencji innych ludzi w oparciu o wskaźniki behawioralne („czytanie w czyiś myślach”
Zdolność określania cech osobowości na podstwie zachowania
Zdolność rozpoznawania rodzaju relacji pomiędzy ludźmi
Zdolność interpretowania sytuacji społecznej jako elementu ciągu wydarzeń
Rozumienie norm i reguł społecznych
Zdolnosć odpowiednizachowania się w sytuacjach społecznych
Inteligencja praktyczna
Zdolność radzenia sobie w rzeczywistym świecie i w codziennych sytuacjach
Umiejętność osiągania bliskich i odleglych celów w zmieniających się warunkach
Podstawą tej inteligencji stanowi wiedza ukryta (kombinacja doświadczenia i intuicji)
Struktura uzdolnień matematycznych
Odbior informacji matematycznej (zrozumienie)
Specyficzne przetwarzanie materiału matematycznego (operowanie symbolami)
Zdolność szybiego i szerokiego uogólniania na materiale matematycznym (uogólnienie na inne zadania matematyczne)
Zdolność streszczania procesu rozumowania matematycznego
Plastyczność procesów myślowych( dane początkowe wynik)
Dążenie do prostych i ekonomicznych rozwiązań
Zdolnośc dowolnej i szybkiej zmiany kierunku procesu myślenia
Pamięć matematyczna
Ogólny składnik syntetyczny (matematyczne ukierunkowanie umysłu)
Badania nad biologią inteligencji
Genetyczne uwarunkowania
Analiza czasów reakcji i czasu inspekcji (IT)
Analiza EEG i potencjałów wywołanych (Hendricksonowie, 1980, tzw. Metoda sznurkowa)
Badania z użyciem tomografii pozytonowej PET (aktywność metaboliczna)
Neuroobrazowanie: badnia z zastosowaniem rezonansu magnetycznego MRI (badania objetości struktur mózgowych, istoty szarej i błej) oraz fMRI
Badania objętości mózgu w relacji do inteligencji
Wykład XIII
Jeffrey Alan Gray (1934-2004)
Poprzednio - Eysenck;
Gray był kontynuatorem Eysencka. Działał w nurcie badającym powiązania między mózgiem a funkcjonowaniem człowieka. Przejął katedrę po Eysencku.
zakwestionowanie tezy o tym, że ekstrawersja i introwersja są pierwotnymi wymiarami osobowości. Wg Graya są one pochodnymi w stosunku do lęku (L) i impulsuwności (I).
różnice we wrażliwości na nagrody i kary -> różnice w szybkości uczenia się. Ambiwertycy są jednakowo wrażliwi na kary i na nagrody.
neuropsychologiczny model temperamentu Graya
1985, propozycja modelu osobowości opartego na trzech hipotetycznych systemach biologicznych w mózgu:
a) BAS (behawioralny układ aktywacyjny) - związany z impulsywnością
b) BIS (behawioralny układ hamujący) - związany z lękiem
c) F/FLS (układ walki/ucieczki) sterujący zachowaniami emocjonalnymi w odpowiedzi na bezwarunkowe bodźce awersyjne. Uruchamia wtedy obronną agresję albo powoduje ucieczkę.
Biologiczne podłoże systemów BIS/BAS
Bis - układ przegrody hipokampa); BAS - zwoje podstawy mózgu, jądra wzgórza, okolice kory nowej.
układ BAS reguluje wrażliwość na nagrody (i sygnały braku kary). Powiązany z tendencją do zbliżania się i oczekiwaniem na „antycypowaną przyjemność”. Determinuje zachowania impulsywne. Tu np zachowania hazardowe - przewidujemy, że możemy coś wygrać, więc gramy dalej. Lub - kot: zapach jedzenia; dźwięk -> do kuchni.
Układ BIS reguluje wrażliwość na sygnały kary (i brak nagrody). Towarzyszy mu skłonność do przemyśliwania, ostrożności, oceny ryzyka i subiektywne poczucie lęku.
Zbliżanie się/unikanie.
Model Graya: uczenie się
warunkowanie zachodzi szybciej i łatwiej u introwertyków, ale tylko wtedy, gdy bodźcem warunkowym jest kara
Gray mówił, że istnieje wyraźne powiązanie BIS i BAS z ekstra- intrawesrsją.
Model pen
BAS - determinuje wrażliwość na sygnały nagrody; - pobudza do zbliżania; - tworzy pozytywny afekt - związany z impulsywnością (poszukiwaniem doznać) - leży u podłoża ekstrawersji |
BIS - determinuje wrażliwość na sygnały kary (większa czujność na bodźce zapowiadające nieprzyjemność); - hamuje aktualne zachowanie (np przerwanie zachowania po dostrzeżeniu niepokojących sygnałów); - tworzy negatywny afekt - związany z lękiem
- leży u podłoża introwersji |
Przykładowe badanie; badano dzieci z zaburzeniami lękowymi.
Współczynniki korelacji skal bis/bas z zaburzeniami mierzonymi psychometrycznie (Vervoort)
BIS - umiarkowanie/wysoko skorelowany z wszystkimi zaburzeniami (np zaburzenie paniki, fobia społeczna, uogólniony lęk.
BAS - brak/niska korelacja (poza uogólnionym lękiem).
Równowaga BIS - BAS
osobowość jest uwarunkowana w jakimś stopniu przez równowagę układów BIS i BAS.
Eysenck również badał osoby z zaburzeniami nerwowymi.
PSYCHOBIOLOGICZNY MODEL TEMPERAMENTU ROBERTA C. CLONINGERA
TCI - kwestionariusz temperamentu i charakteru. Badania nad uzależnieniami, gł alkoholizmem. Interakcyjna teoria. Typologia uzależnień od alkoholu:
typ 1 - uzależnienie bardziej wyznaczone przez czynniki genetyczne;
typ 2 - bardziej środowiskowo, niż genetycznie; Cel: wyjaśnienie wpływu czynników temperamentalnych na zaburzenia psychiczne.
model obejmuje 4 wymiary temperamentu i 3 wymiary obiektu
cechy temperamentu są uwarunkowane genetycznie, a wymiary charakteru opisują cechy osobowości nabywane w czasie ontogenezy.
Cechy temperamentu w ujęciu Cloningera
rozwój cech temperamentalnych zw z poziomem neuroprzekaźników.
unikanie szkody (US) - związana z wysokim poziomem serotoniny:
- cecha stanowi odpowiednik lęku w ujęciu Graya, ale ograniczony tylko do lęku poznawczego (psychicznego).
- cecha oznaczająca tendencję do hamowania zachowań w odpowiedzi na bodźce negatywne.
Zależność od nagrody (ZN) - związana z niskim poziomem noradrenaliny:
- przejawia się w podtrzymywaniu zachowania w odpowiedzi na pozytywne wzmocnienia. Zależność od nagrody
Poszukiwanie nowości (PN) - cecha związana z niskim poziomem dopaminy:
jedna z pierwszych, która stanowiła przedmiot badań genetycznych molekularnych. Gł w genie receptora dopaminy.
- tendencja do aktywnego reagowania na nowe bodźce. Związana z ekspozycją na nowe bodźce/ poszukiwaniem ich. Cecha ta powiązana z poszukiwaniem doznań.
* Wytrwałość (W) - niejasny marker biologiczny:
dodana w 1993 roku przez Cloningera, Svrakicia, Przybecka.
zdolność do samodzielnego podtrzymywania danego rodzaju aktywności.
Cechy charakteru wg Cloningera
charakter wg Cloningera (nabywany w ciągu rozwoju ontogenetycznego)
samokierowanie - ukierunkowanie Ja, zdolność kierowania własnym zachowaniem;
skłonność do współpracy - skłonność do współdziałania, zdolność identyfikacji i akceptacji zachowań innych ludzi, rozumienie inności i odmienności innych;
autotranscendencja - transcendencja Ja, poczucie przynależności do wszechświata. Wymiar związany z duchowością. Najczęściej rozważana w odniesieniu do religijności, nie charakterem czy temperamentem.
Współczynniki korelacji cech temperamentu wg Cloningera i PEN. Kwestionariusz TCI. Hornowska 2003.
Zaobserwowano związek z trzema wymiarami Eysencka.
PN najsilniej z ekstrawersją, silnie z psychotyczności.
US wysoko skorelowany z neurotycznością (bo: wysoki poziom lęku); ujemnie b wysoko z ekstrawersją.
ZN ujemnie skorelowany z psychotycznością; 0,21 z neurotycznością.
W - ogólnie niskie korelacje.
Pięcioczynnikowa Teoria Osobowości (PTO) Roberta R. McCrae i Paula T. Costy
(Wielka Piątka, PMO)
teoria psychometryczna
autorzy traktują wyróżnione cechy osobowości jako cechy temperamentalne.
Aby uznać cechę za temperamentalną, trzeba ukazać jej biologiczne podłoże.
Wykazanie podłoża genetycznego nie jest trudne, trudniej jest z ukazaniem mechanizmów biologicznych, w których cechy się przejawiają
Do pewnego stopnia teoria ta powstała w opozycji do Eysencka; spór o ilość czynników. Stworzono również model 6-czynnikowy, ale nie jest on często używany.
Główne czynniki:
neurotyczność, NEU;
Ekstrawersja, EKS;
Otwartość na doświadczenie, OTW;
Ugodowość
Sumienność
podejścia w badaniach nad osobowością prowadzących do wyodrębnienia 5 czynników:
leksykalne
oparte na swobodnych opisach zachowania.
Psychometryczne (kwestionariusze) - głównie to podejście wykorzystywali autorzy. Podstawą dla analizy czynnikowej były wyniki badań kwestionariuszowych.
Założenia, na których oparta jest PTO:
natura człowieka jest poznawalna (osobowość może być przedmiotem badań nie tylko eksperymentalnych, ale również podczas analizy sposobów opisywania przez ludzi innych ludzi);
człowiek jest racjonalny (zdolny rozumieć siebie i innych);
ludzie charakteryzują się zmiennością(różnią się pod względem ważnych cech osobowości);
do natury człowieka odnosi się proaktywność (źródła zachowania tkwią w jednostce mimo, że środowisko ma istotne znaczenie dla zachowania się człowieka).
Krótka historia PTO
w 1976 Costa i McCrae opublikowali pracę, prezentującą 3 czynniki (NEU, EKS, OTW) wyodrębnione dzięki redukcji 16 czynników mierzonych kwestionariuszem 16-PF Raymonda Cattella.
Każdy z tych czynników opisany był przez 6 składników stanowiących różne aspekty zachowania reprezentujące niższy poziom czynników.
Następnie dodali 2 czynniki (UGD i SUM) na podstawie teorii leksykalnej Goldberga.
Definicje Pięciu (Zawadzki 1998).
Neurotyczność
Ekstrawersja - opisywany hedonistycznie
Ugodowość - można opisywać na wymiarze altruizm vs antagonizm. Wg Kotarbińskiego najbliższa ugodowości jest spolegliwość.
Sumienność - podstawowa cecha doboru pracowniczego.
Każdy z tych czynników obejmuje 6 subskładników ( za: Strelau 2006; modyfikacja Siuta 2009).
Odniesienia PTO do PEN Eysencka
NEU -> Neurotyczność (PEN)
EKS -> Ekstrawersja
UGD -> Psychotyczność
SUM -> Psychotyczność
OTW -> brak odpowiednika
Uwagi krytyczne
Przeciw:
arbitralnie ustalona liczba subskładników;
niektóre czynniki nie są w pełni ortogonalne (niezależne od siebie), ponieważ ich subskładniki koreluję ze sobą;
model ogranicza poznanie osobowości, stanowiąc tylko jej opis;
statyczny model nie nadający się do wyjaśniania zmian osobowości oraz poznania dynamicznych procesów i mechanizmów związanych z osobowością.
Badanie oparte na modelu ignorujące sytuacyjne i kontekstowe czynniki oddziałujące na zachowanie.
Argumenty za:
czynniki ujawniają się niezależnie od stosowanego kwestionariusza osobowości (istnieje wiele kwestionariuszy do ich badania, np NEO-FFI, NEO-PIR, FFFPI) i jego wersji: samoopis vs szacowanie.
Struktura 5-czynnikowa ujawnia się niezależnie od płci, rasy i kultury.
Prosty i uniwersalny model porządkujący teorię cech;
stanowi teoretyczną podstawę do dalszych badań psychometrycznych i leksykalnych nad strukturalną organizacją osobowości.
Integruje naukę o osobowości i inspiruje badania nad RI. Ostatnio również nad przynależnością (bądź brakiem przynależności) RI do cech temperamentalnych (?)
udział czynników... (Oniszczenko 2002).
istnieje odziedziczalność
Wykład XIV
model leksykalny, model 6-czynnikowy, ciemna triada
podstawy biologiczne czynników
istnieją dane potwierdzające odziedziczalność czynników wyodrębnionych w PTO, ale nie jest możliwa dotychczas identyfikacja podstaw anatomicznych i fizjologicznych tych czynników.
(a żeby uznać cechę za temperamentalną, trzeba zidentyfikować te podstawy, należy wykazać, że była obecna w okresie niemowlęctwa. Problem z cechą sumienności.)
Tradycja anglosaska traktuje temperament jako podstawę do budowy osobowości w dalszym rozwoju.
EPQ-R - kwestionariusz eysenckowski.
Wpływ genotypu/środowiska w wariancję czynników osobowości;
Ugodowość - 30% geny (21 addytywne), 70 środowisko;
Sumienność - 27 addytywne, 12 nieaddytywne, 0,06 i 0,55 środowisko;
Otwartość - geny 38%, środowisko 0,62%;
mniejszy udział czynników genetycznych.
w/w dane przemawiają za uznanie cech jako temperamentalne (bo: odziedziczalność).
Hipotezy leksykalne
nad modelem PTO
w Polsce zajmuje się takimi badaniami tylko Piotr Szarota.
Cattell (1943) - wszystkie aspekty ludzkiej osobowości, które były lub są istotne, interesujące lub pożyteczne zostały utrwalone w treści języka.
Goldberg (1981) różnice indywidualne między ludźmi mają swój wyraz w języku. Im większe znaczenie mają te różnice, tym częściej ludzie będą na nie zwracali uwagę i tym częściej będą o nich rozmawiać, aż w końcu wynajdą opisujące je terminy.
Założenia: osobowość może być opisywana słowami; słowa mogą służyć do opisywania różnic.
Przesłanki, na których opierają się badania odwołujące się do języka naturalnego:
spontaniczne opisy osobowości z punktu widzenia dokonujących ich osób mają istotne znaczenie dla charakterystyki osobowości;
im ważniejsza określona cecha, tym częściej wymieniona w opisie;
swobodne opisy dokonywane w różnych językach odzwierciedlają wpływ czynników kulturowych na kształt osobowości.
Lewis R. Goldberg
autor terminu „Wielka Piątka”.
Zaproponował listę 100 przymiotników - identyfikatorów (dwubiegunowych) jako prototypowy opis pięciu czynników osobowości:
ekstrawersja/surgencja:
np. rozmowny - nierozmowny; asertywny - nieasertywny.
Ugodowość:
np sympatyczny - niesympatyczny; ciepły - chłodny.
Sumienność:
np zorganizowany - niezorganizowany, dokładny - niedokładny.
Stałość emocjonalna (nazwa dla neurotyczności):
np. zrelaksowany - podniecony. Niezazdrosny - zazdrosny.
Intelekt (nazwa dla otwartości na doświadczenie):
np twórczy - nietwórczy, inteligentny - nieinteligentny.
Polska Lista Przymiotnikowa (PLP) w opracowaniu Piotra Szaroty.
ugodowość: wielkoduszny, uczynny, ufny, wyrozumiały, dobroduszny, szczery, szlachetny, czuły.
Sumienność: staranny, skrupulatny, pilny, obowiązkowy, rozważny...
dynamiczność: (odpowiednik ekstrawersji): szybki, obronny, śmiały, zwinny, operatywny, odważny, dynamiczny, energiczny, aktywny, zręczny...
pobudliwość: (odpowiednik neurotyczności): wybuchowy, impulsywny, pobudliwy, porywczy, zapalczywy, nieopanowany, choleryczny...
intelekt: (odpowiednik otwartości na doświadczenie): bystry, odkrywczy, utalentowany, inteligentny, myślący...
Specyficzne właściwości wyników badań leksykalnych:
osoby opisują osobowość innych ludzi na takich samych wymiarach, na jakich opisują własną osobowość; (np. Goldberg 1990)
nasilenie ocen na poszczególnych skalach przymiotnikowych ulega zmianom w zależności od osoby i stopnia znajomości osoby ocenianej. Niezmienną natomiast pozostaje struktura spostrzegania - osoby nadal posługują się tymi samymi wymiarami/kategoriami.
Niektóre wymiary, np. neurotyczność/stabilność emocjonalne nie są tak wyraźne w opisie innych ludzi jak w przypadku samoopisu.
Badania wykazują, że oceny cech w mniejszym lub większym stopniu odzwierciedlają aktualne różnice indywidualne w zachowaniu i nie stanowią fikcji poznawczej pozbawionej podstaw w rzeczywistości.
Model osobowości HEXACO
bardzo rzadko używany
badania leksykalne struktury osobowości wykorzystujące listy w różnych językach wykazały inną niż 5-czynnikową strukturę obejmującą 6 czynników (później (Ashton, Lee, 2000) potwierdzoną też na danych angielskojęzycznych)
nowym czynnikiem była Uczciwość-Pokora (Honesty-Humility) tworzącą znaczącą cechę w tej strukturze. Odpowiednikiem Stabilności Emocjonalnej jest Emocjonalność.
Honesty - Humility (H), Emotionality (E), eXtraversion (X), Agreeableness (A), Conscientiousness (C), Openness to Experience (O).
Specyficzne wymiary osobowości: „Ciemna triada” (Dark Triad):
od 2001 roku w literaturze przedmiotu wskazuje się na obecność trzech tzw. „awersyjnych społecznie” wymiarów osobowości.
Są one diagnozowane zarówno u osób z populacji klinicznych, jak też z populacji ogólnej.
Wymiary te, skorelowane ze sobą to makiawelizm, narcyzm i psychopatia.
Definicje składników Ciemnej Triady:
Makiawelizm - tendencja do zachowywania się chłodno emocjonalnie i w sposób manipulacyjny w warunkach rzeczywistych i laboratoryjnych.
Narcyzm („nie-kliniczny”, normalny) - tendencja do przejawiania poczucia ważności, władzy, dominacji i wyższości. Związana z silnym egocentryzmem.
Psychopatia (j/w) - skłonność do dużej impulsywności i poszukiwania grozy, przy jednoczesnej małej empatii i niskim lęku.
Korelacje (Oaulhus, Williams 2002)
Narcyzm - makiawelizm: 0,25
Psychopatia - narcyzm: 0,5
Psychopatia - makiawelizm:
Wspólne właściwości Ciemnej Triady:
niezależnie od swych źródeł, wszystkie trzy składniki Triady, choć w różnym stopniu, mają społecznie nieprzyjazny charakter, z tendencją w zachowaniu do samopromowania siebie, chłodu emocjonalnego, dwoistości oraz agresywności.
Istnieją empiryczne dowody nakładanie się na siebie (wspólnej wariancji) składników Triady: makiawelizmu i psychopatii, narcyzmu i psychopatii oraz makiawelizmu i narcyzmu.
Genetyka psychiatryczna
rg - korelacja genetyczna; r - korelacja fenotypowa
Makiawelizm - narcyzm -0,00, r: 0,12
psychopatia - narcyzm: rg = 0,46, r = 0,28
psychopatia - makiawelizm: rg = 0,51
duży wpływ środowiska rodzinnego na cechę makiawelizmu (39%)
(czy środowisko rodzinne nie ma wpływu na inne cechy??)
tabele Paulhus, Williams, 2002).
Hexaco a Ciemna Triada
Uczciwość - Pokora jako czynnik jest charakteryzowany następującymi cechami: szczerość, rzetelność i skromność vs chytrość, pretensjonalność, chciwość. (Ashton, 2004)
zakres tego czynnika jest równie szeroki, jak opisany Ciemną Triadą, a zatem można przypuszczać, że istnieje silna korelacja między Uczciowością - Pokorą a Ciemną Triadą.
Uczciwość - Pokora jest ujemnie skorelowany z całą Wielką Triadą -0,53, -0,57, -0,72
Ekstrawersja 0,49 z narcyzmem.
Współczynniki korelacji dla subskładników uczciwości - pokory z ciemną triadą są ujemnie skorelowane stosunkowo wysoko.
(z badań:)
Style humoru vg Roda Martina:
pozytywne:
afiliacyjne (służy poprawianiu relacji, rozładowywaniu napięć
wzmacniające „ja” (podkreśla wartość osób, do któych humor jest skierowany
negatywne:
agresywny (złośliwy)
poniżający „ja” (ośmieszający daną osobę)
Ciemna Triada umiarkowanie dodatnio skorelowana z negatywnymi stylami humoru (psychopatia i makiawelizm). Narcyzm nie ma korelacji (0,06, -0,10). brak korelacji lub ujemna z pozytywnymi.
Strategie
Socjoseksualność (łatwość wchodzenia w relacje seksualne).
Osoby z Ciemną Triadą nie poszukują partnerów na stałe.
„kłusownictwo”, badania korelacji z Ciemną Triadą Jonason, Li i Buss, 2010 - jedyni dotychczasowi badacze Ciemnej Trady
korelacji z sposobami zatrzymywanie partnerów: Ciemna Triada próbuje zatrzymać partnera, stosują kary za groźby niewierności, przekupują („ujawnianie zasobów własnych”)
Wyniki z badań Jonasona, Li i Bussa (2010):
Cechy Ciemnej triady mogą stanowić istotny czynnik w adaptacji, nawet jeśli strategie towarzyszące temu zespołowi są niepożądane społecznie.
Ponoszony koszt tej adaptacji (w poszukiwaniu partnerów), to liczba porzuconych dotychczasowych partnerów dla nowych (liczba zerwanych związków).
Podsumowanie:
model pięciu czynników osobowości w ujęciu Costy i McCrae jest uznaną i cenioną koncepcją osobowości, choć przyjmowaną nie bez krytyki przez psychologów.
Jest to koncepcja, która ma szerokie zastosowania praktyczne m.in. W selekcji i doborze zawodowych, w ocenie stanu zdrowia psychicznego i somatycznego oraz w ocenie statusu życiowego człowieka (jego sytuacji społecznej i satysfakcji życiowej).
Wykład XV
Regulacyjna Teoria Temperamentu (RTT)
Jan Strelau, ur. 1931
pytanie o metody badań, konieczność badania biologicznych podstaw.
Na podstawie RTT badamy związek cechy temperamentu - wskaźniki PTSD; badania nad endofenotypami zaburzeń psychicznych.
Geneza:
podstawowe właściwości układu nerwowego wyodrębnione przez I. P. Pawłowa:
siła procesu pobudzenia
siła proces hamowania
ruchliwość procesów nerwowych
później Pawłow wprowadził 4. cechę, będącą cechą wtórną:
równowaga procesów nerwowych (stosunek siły procesów pobudzenia do hamowania)
Podstawowe właściwości układu nerwowego w ujęciu Pawłowa:
siła procesu pobudzenia, SPP (=siła układu nerwowego) - zdolność komórek korowych do aktywności, przejawia się w tym, że komórka nerwowa jest zdolna pracować przy długotrwałym lub krótkotrwałym, ale silnym pobudzeniu, bez przejścia w stan hamowania ochronnego.
właściwości tych dwóch procesów miało wyjaśnić różnicę w szybkości uczenia się.
Siła procesu hamowania, SPH - siła układu nerwowego w zakresie hamowania warunkowego (wygaszania, różnicowania, odraczania). Przejawia się w odraczaniu reakcji, różnicowaniu bodźców.
Ruchliwość procesów nerwowych, RLN - zdolność układu nerwowego do szybkiej zmiany pobudzenia w hamowania i odwrotnie (przykładem jest ruchliwość na poziomie zachowań).
Równowaga procesów nerwowych, RWN - wtórna cecha oznaczająca stosunek siły procesu pobudzenia od siły procesu hamowania.
Konfiguracja tych czterech właściwości tworzy typ układu nerwowego (silny vs słaby):
typologia układu nerwowego wg Pawłowa i jej związki z typologią Hipokratesa - Galena
TYP SILNY TYP SŁABY
zrównoważony niezrównoważony
(choleryk
Ruchliwy powolny
(sangwinik) (flegmatyk)
Typ układu nerwowego wg Pawłowa stanowi odpowiednik temperamentu u człowieka.
Cechy układu nerwowego wyodrębnione przez kontynuatorów Pawłowa.
Dynamiczność układu nerwowego (łatwość i szybkość powstawania procesów pobudzenia i hamowania w trakcie tworzenia reakcji warunkowych).
Labilność układu nerwowego (szybkość powstawania i zanikania procesów nerwowych)
Aktywowalność (opisuje stałe i genetycznie uwarunkowane różnice indywidualne w poziomie aktywacji). Tłumaczy, dlaczego ludzie są zróżnicowani; (lub?) odpowiada za indywidualny poziom aktywacji.
Biologicznie uwarunkowane cechy osobowości związane z typologią Pawłowa
ekstrawersja
neurotyczność
lęk
cechy RTT (żwawość <obejmująca szybkość, tempo i ruchliwość zachowania>, wytrzymałość <jako zdolność do długotrwałego wysiłku; nawiązuje do koncepcji siły procesów pobudzenia>, wrażliwość sensoryczna).
Założenia RTT:
źródłami teorii są:
Pawłow, szczególnie koncepcje wrażliwości, wydolności (koncepcja podstawowych właściwości układu nerwowego)
koncepcja aktywacji jako procesu.
Koncepcja aktywacji wg Donalda Hebba i Leuby: dla każdej jednostki można określić szczególny poziom aktywacji, przy którym jednostka ta będzie najsprawniej funkcjonowała. Jest to poziom działania, przy którym jednostka podejmuje najmniejsze psychofizyczne koszta.
Temperament:
Cechy osobowości ujawniające się w okresie wczesnego dzieciństwa i posiadające genetyczne uwarunkowanie. Charakteryzują się też względną stałością i niezmiennością oraz dostępnością bezpośredniej obserwacji w zachowaniu.
(czy wystarczy wykazanie genetycznego uwarunkowania? Powinno się wskazać biologiczne mechanizmy funkcjonowania np struktury odpowiedzialne itp.)
biologiczne podstawy temperamentu w ujęciu RTT:
biologiczną podstawę cech temperamentu stanowią mechanizmy biochemiczne i fizjologiczne związane z funkcjonowaniem ośrodkowego i wegetatywnego układu nerwowego (indywidualność neurohormonalna),
mechanizmy biologiczne odpowiadają za regulację indywidualnego poziomu aktywacji funkcjonalnie powiązanego z cechami temperamentu,
biologiczne mechanizmy cech temperamentu kształtują się w okresie życia płodowego na bazie wyposażenia genetycznego jednostki i w okresie postnatalnym, kiedy działając jako „blok” kształtują rozwój cech temperamentu w interakcji ze środowiskiem.
Nie jesteśmy w stanie badać dzieci młodszych niż 5-6 lat.
mechanizmy te podlegają procesowi dojrzewania. Cechy temperamentalne mogą się więc zmieniać, ale w sposób rozwojowy.
Istotą tej teorii jest odniesienie temperamentu do formalnej charakterystyki zachowania.
Temperament -> poziom energetyczny (intensywność reakcji)
-> aspekt czasowy
niezależnie od tego, jakie to są zachowania, w jakim celu, ro zawsze możemy wyróżnić te formalne charakterystyki
poziom energetyczny zachowania: cechy temperamentu (dzisiaj zmieniona)
reaktywność (odpowiednik siły układu nerwowego w zakresie pobudzenia). Ujawnia się w zakresie siły reakcji w odpowiedzi na określoną sytuację. Bieguny: wrażliwość, wydolność. a) Na poziomie psychologicznym ujawnia się w różnicach indywidualnych w sile (wielkości) reakcji na ten sam bodziec lub sytuację;
b) rozróżnienie pomiędzy reaktywnością jako cechą i stanem.
mechanizm fizjologiczny reaktywności. Pojęcie WPEB (Współczynnika Przetwarzania Energii Bodźca).
Wskazuje na relacje między wielkością bodźca a wielkością odpowiadająca na reakcję. Trudności z przełożeniem na populację ludzką.
Schemat „prawa siły”
im silniejsza aktywacja, tym silniejsza reakcja.
WYSOKA --> DUŻA SIŁA REAKCJI
AKTYWACJA NISKA --> MAŁA SIŁA REAKCJI
ta zależność wydaje się być prawdziwa, ale tylko dla stymulacji w przedziale umiarkowanym, optymalnym dla jednostki. Dla poziomu podprogowego.
aktywność jako cecha związana z regulacją ilości i poziomu dopływającej do organizmu stymulacji
aktywność jako regulator optimum aktywacji wynikającego z biologicznego mechanizmu reaktywności
odwrotna zależność między reaktywnością i aktywnością zachowania. Im wyższa reaktywność tym niższa aktywność.
Funkcją aktywności jest zaspokojenie indywidualnej potrzeby stymulacji (Eliasz)
optimum pobudzenia (aktywacji) wg Donalna Hebba
Wysoki poziom aktywacji: Sn -> przetwarzanie -> Wn+x
wysoki poziom reaktywności (oraz WPEB)
niski poziom aktywności
Niski poziom aktywacji: Sn -> przetwarzanie -> Wn+x
niski poziom reaktywności (oraz WPEB)
wysoki poziom aktywności
Szereg nie do końca wyjaśnionych założeń. Powstała zmodyfikowana wersja.
Wykład XVI
RTT - jej istotą jest przekonanie, że regulacyjna funkcja polega na tym, że mechanizmy biologiczne pośredniczą w przetwarzanie/poszukiwaniu stymulacji; w ten sposób modyfikowany jest poziom pobudzenia.
cechy temperamentalne uczestniczą w regulacji indywidualnego poziomu pobudzenia/aktywacji; poziom ten przekłada się na wielkość/intensywność reakcji, aktywność człowieka w otoczeniu
Zmodyfikowana RTT
Najważniejsze postulaty RTT
temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania, które można opisać w kategoriach energetycznych i czasowych.
Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją względnie stałe RI mające status cech.
RI w temperamencie są powszechne, występują od początku życia neonatalnego i są obecne zarówno u człowieka, jak i u zwierząt.
Ale nie można badać u dzieci młodszych niż 6-letnie.
Temperament, który jest wynikiem ewolucji biologicznej, ulega w ontogenezie powolnym zmianom.
temperament pełni funkcję regulacyjną, która ujawnia się przede wszystkim w sytuacjach trudnych lub w zachowaniach ekstremalnych.
Jeśli temperament reguluje pobudzenie, to powinien odgrywać istotna rolę w kierowaniu zachowaniem człowieka.
Regulacyjna funkcja temperamentu
modyfikowanie wartości stymulacyjnej (energetycznej) i czasowej sytuacji i zachowań;
wartość stymulacyjna sytuacji może być u człowieka oceniona na podstawie wielkości pobudzenia emocjonalnego, który powoduje.
Funkcje regulacyjne
Temperament determinuje:
a) styl zachowania (działania),
b) zapotrzebowanie na stymulację,
psychofizjologiczne koszty wyboru form zachowania. (ile „kosztowało” nas dane zachowanie)
Koncepcja Eliasza
mogą występować zmiany temperamentu, jeżeli sytuacja (i związany z nią poziom stymulacji) jest znacząco niezgodna z tymi cechami.
Toteż ludzie o dużej wrażliwości na bodźce nie powinni mieszkać w głośnym, pełnym bodźców miejscu
Ludzie mogą poszukiwać stymulacji jednego rodzaju, a unikać drugiego.
Najważniejsze modyfikacje RTT
reaktywność rozdzielono na niezależne wymiary: wrażliwość i odporność.
wrażliwość rozdzielono na: sensoryczną i emocjonalną.
Odporność rozdzielono na: związaną ze zmęczeniem i z obecnością dystraktorów.
Dystraktory - czynniki zakłócające przebieg działania.
wprowadzono charakterystyki zachowania odnoszące się do reagowania na bodźce: szybkość i tempo.
Wprowadzono charakterystyki pojawiające się po zaprzestaniu działania bodźca: powtarzanie i utrzymywanie zachowania.
Definicje cech temperamentu w ujęciu RTT Jana Strelau
np. Strelau 2001
Żwawość
Perseweratywność - najczęściej związana z zespołem pourazowym PTSD
Wrażliwość sensoryczna
Reaktywność emocjonalna
Wytrzymałość
Aktywność
zwiększono liczbę cech i podkreślono ich znaczenie
wysoki poziom aktywacji:
wysoki poziom reaktywności emocjonalnej
małą wytrzymałość
mała żwawość
mała aktywność
niski poziom aktywacji
niski poziom reaktywności emocjonalnej
duża wytrzymałość
duża żwawość
duża aktywność.
Hipoteza - to nie poszczególne cechy wyjaśniają zachowania, ale ich układ, konfiguracja.
Struktury temperamentu
wersja skrócona
Zharmonizowana struktura temperamentu
o dużych możliwościach przetwarzania stymulacji: osoby wytrzymałe, mało reaktywne emocjonalne, bardzo aktywne.
O małych możliwościach przetwarzania stymulacji: osoby wysoki reaktywne emocjonalnie, o niskim poziomie aktywności i wytrzymałości.
Niezharmonizowana struktura temperamentu (oparta na nieefektywnym przetwarzaniu stymulacji):
osoby wytrzymałe, nisko reaktywne emocjonalnie, ale nie poszukujące stymulacji (mało aktywne).
osoby wysoko reaktywne emocjonalnie, mało wytrzymałe, ale poszukujące stymulacji (bardzo aktywne).
Odziedziczalność cech: perseweratywność i wrażliwość sensoryczna ok 80 % u dzieci.
Funkcjonalne znaczenie temperamentu
relacje interpersonalne funkcjonowanie zawodowe
wybór partnera funkcjonowanie szkolne
funkcjonowanie seksualne
(bad tylko poszukiwania doznań) TEMPERAMENT narażenie na stres
zdrowie i dobrostan postawy
psychopatologia rozwój
Gerrig, Zimbardo, 2006, s.400 model powstawania stresu, psychologia i życie.
źródła RI w badaniach nad stresem
spostrzeganie stresorów (historia zycia jednostki, doświadczenia ze stresorami, wrażliwość receptorów, stan jednostki). Różne stresory mogą w zróżnicowany sposób wpływać na różne osoby.
Reakcje na stresory. Różnie reagujemy na te same bodźce (preferencje aktywności w odpowiedzi na stres, różnice w zachowaniu, stanach psychicznych i reakcjach fizjologicznych)
radzenie sobie ze stresem. Ludzie stosują różne strategie i style radzenia sobie.
Osobowość jako źródło różnic indywidualnych w stresie. Bo osobowość i temperament mogą współwyznaczać odporność/tolerancję na stres. Struktura temperamentu może wywoływać stres.
Temperamentalny Czynnik Ryzyka (TCR)
TCR to jakakolwiek cecha lub układ cech temperamentu, które w interakcji z innymi czynnikami silnie lub długo działającymi zwiększają ryzyko powstawania zaburzeń zachowania, stanu zdrowia albo rozwoju źle przystosowanej osobowości.
Wymagania, możliwości i stres.
jeśli pojawia się rozbieżność między wymaganiami a możliwościami człowieka (zdolności, temperament), wtedy pojawia się stres.
Stres może się pojawić też wtedy, gdy wymagania są poniżej możliwości,
Przyczyny, czynniki moderujące i następstwa stresu zawoddowego u kierowców autobusów (Tse, Flin, Mearns, 2006)
|
|
STRESORY |
|
mediatory |
|
|
- Czynniki ergonomiczne - agresja otoczenia - nasilenie ruchu - presja czasu - izolacja społeczna - ograniczona decyzyjność - zmianowosć |
|
Płeć - Typ A/B LOC Neurotyczność Odporność
|
|
|
Osobowość a skłonność do ryzykownej jazdy, Oltedal i Rundmo, 2006
pobudliwość, poszukiwanie pobudzenia koreluje pozytywnie z ryzykowną jazdą.
Lęk koreluje ujemnie.
Związek Trzech Superczynników z liczbą wypadków drogowych i wypadków w pracy, Lajunen, 2001.
najsilniej koreluje ekstrawersja z wypadkami pracy
neurotyczność koreluje ujemnie
im wyższe PKB tym mniej wypadków.
Skłonność do reagowania złością i potrzeba doznań korelują pozytywnie z ryzykowną jazdą.
Temperament
Wykład XVII
Temperament w ujęciu RTT jako endofenotyp zaburzeń psychicznych
-koncepcja endofenotypów została wprowadzona w nurcie psychiatrii biologicznej
-Pojęcie endofenotypu odnosi się do konstruktu prostszego niż zaburzenie (może nim być cecha osobowości), który jest uwarunkowany genetycznie i powiązany z danym zaburzeniem.
-Konstrukt taki może posłużyć do wykazania genetycznego wpływu na zaburzenie, nawet tych genów, których wpływ jest stosunkowo słaby i trudny do zaobserwowania.
-im bardziej złożone zaburzenie tym więcej genów uczestniczy w jego powstawaniu
-Endofenotyp może stanowić ogniwo pośredniczące pomiędzy genami a złożonym zaburzeniem.
-Endofenotypy mogą też służyć do badań nad interakcją genotypu i środowiska w powstawaniu zaburzeń zachowania.
Kryteria endofenotypu:
-Musi być powiązana z danym zaburzeniem w określonej populacji.
-Musi charakteryzować się odziedziczalnością (udziałem czynników genetycznych z jego zmienności).
-Powinien ujawniać się niezależnie od stanu zdrowia jednostki oraz być współdziedziczony z chorobą w rodzinie.
-Endofenotypy powinny być związane z przyczynami zaburzenia oraz ryzykiem jego wystąpienia (niekoniecznie ryzyko to musi być związane tylko z określonym zaburzeniem).
-Endofenotypy powinny mieć rozkład zbliżony do normalnego, a narzędzia służące do ich pomiaru charakteryzować się dobrymi własnościami psychometrycznymi.
Związek reaktywności emocjonalnej z innymi cechami ważnymi dla zaburzeń psychicznych…
US 0,72
ZN 0,28
NEU(NEO) 0,64
NEU(EPQR) 0,73
OTW -0,13
LĘK(Cecha) 0,75
Związki cech temperamentu RTT ze wskaźnikami zdrowia psychicznego: Kwestionariusz MHI Veita i Ware'a; N=2314
Ogólny wskaźnik zdrowia psychicznego: (korelacja)
ZW 0,28
PE -0,29
WS 0,14
RE -0,46
WT 0,3
AK 0,2
-wysoki poziom perseweratywności i reaktywności emocjonalnej charakteryzuje depresyjne osoby
Zaburzenie po stresie traumatycznym, PTSD. Nowy kierunek badań
-PTSD to jedna z możliwych konsekwencji narażenia człowieka na zdarzenie traumatyczne
-Dane z badań nad PTSD wspierają hipotezę o znaczeniu temperamentu RTT jako endofenotypu zaburzeń psychicznych.
- badania na górnikach po katastrofie pokazują korelacje dla perseweratywności 0,39 i reaktywności 0,57
PODSUMOWANIE
-Istnieją podstawy, aby sądzić, że cechy temperamentu postulowane przez RTT mogą stanowić endofenotyp dla zaburzeń psychicznych, szczególnie o charakterze lękowym.
-Istotną rolę wydaje się odgrywać reaktywność emocjonalna (RE). Hipotezę o jej znaczeniu wspierają badania oparte na modelu zwierzęcym (Meyza i in. 2009) wskazujące, że znaczenie RE ujawnia się wyłącznie w sytuacjach wzbudzających lęk.
-Istnieje potrzeba kumulacji danych na temat związku temperamentu RTT z innymi zaburzeniami psychicznymi.
-cechy tempera mentalne mogą działać jako czynniki ryzyka(reaktywność, perseweratywność) ale również czynniki ochraniające (wytrzymałość, aktywność)
Koncepcje temperamentów odnoszące się do dzieci
Interakcyjna koncepcja temperamentu Alexander Thomas (1914-2003) i Stella Chess (1914-2007)
-znani są z nowojorskich badań podłużnych… przez 25 lat badali tą samą grupę osób
- Koncepcja powstała w opozycji do przekonania, że to rodzice są odpowiedzialni za problemy swoich dzieci.
- Temperament jako cechy stylistyczne, odnoszące się do charakterystyki zachowania.
-Opis cech dokonywany w oparciu o wyniki badań podłużnych (projekt NYLS rozpoczęty w 1956 i zakończony w początkach lat 80.). Obserwacja wywiady z rodzicami.
-Kategorie temperamentu:
aktywność, - aktywność fizyczna
rytmiczność, - dotyczy funkcji biologicznych np. zasypianie o stałych porach, karmienie, wydalanie
zbliżanie się- wycofanie, - odnosi się do reakcji na nowe osoby
łatwość przystosowania, - sposób reagowania na polecenia z otoczenia np. czy przerywa zabawę od razu czy reagują z opóźnieniem.
próg reagowania, - wrażliwość itp
siła reakcji, - stosunek wielkości reakcji do bodźca
jakość nastroju, - proporcja emocji pozytywnych do negatywnych
roztargnienie, - odnosi się do zdolności rozproszenia uwagi dziecka np. dziecko nie reaguje na to co dzieje się w otoczeniu.
zasięg uwagi, - zakres podzielności uwagi i zdolności do zajmowania się określoną czynnością
wytrwałość.
- Stałość charakterystyk tempera mentalnych i zmienność ich przejawów na przestrzeni życia jednostki.
- Niektóre charakterystyki temperamentu dziecka nie są istotne dla postaw i zachowań rodziców wobec niego. Inne tak.
-Obserwacyjne i poparte analizą czynnikową występowanie układów (konstelacji) cech temperamentu:
temperamentu łatwego (40% badanej próby),
temperamentu wolno rozgrzewającego się (15%)
i temperamentu trudnego (10%)
Wykład XVIII
Charakterystyka „trudnego temperamentu” wg Thomasa i Chess
Endofenotyp
Thomas, Chess - interakcyjna teoria temperamentu.
Badania z zastosowaniem wywiadu i obserwacji - swobodnych technik diagnostycznych.
Charakterystyki temperamentane mogą być tworzone przez konfiguracje, cechy.
'Trudny temperament' - temperament trudnego dziecka
temperament łatwy, wolnorozgrzewający się, trudny
(wg Thomasa i Chess rodzice nie odpowiadają w 100% za trudne cechy dzieci.).
W swojej teorii Thomas i Chess odwołują się głównie do energetyczności
brak rytmiczności funkcji biologicznych
tendencja do wycofywania się (unikanie nowych osób)
małe zdolności przystosowawcze (reagowanie z opóźnieniem/ brak reakcji na polecenia wydawane przez otoczenie)
duża siła (poziom energetyczny) reakcji, gł. Reakcji emocjonalnych;
wysoki poziom energetyczny w reakcji;
przewaga negatywnych reakcji emocjonalnych (zły nastrój)
słabiej nasilone: mała aktywność, większe roztargnienie;
relacje dotyczą nie tylko relacji dzieci z rodzicami ale też ze środowiskiem.
całość zmusza rodziców do większego wysiłku wychowawczego; ostracyzm pośród rówieśników
trudny temperament przesądza o tym, jak dziecko przystosowuje się do otoczenia.
pojęcie dobroci dopasowania (goodness-of-fit)
najlepsze dopasowanie (podmiot-otoczenie) uzyskuje się wtedy, kiedy zdolności dziecka, jego motywacja i temperament są adekwatne do wymagać, oczekiwań i możliwości środowiska.
Wg Thomasa, Chessa nie można zmienić dziecka, bo nie można zmienić temperamentu. Problemy dziecka wynikają z niedopasowania się, niedostosowania, nie są winą rodziców
Arnold H. Buss (ur. 1924), Robert Plomin (ur. 1948)
Teoria Temperamentów EAS A.H. Bussa i R. Plomina
każda cecha w tej teorii jest nazywana temperamentem
koncepcja wielowymiarowana znana też pod nazwą Genetycznej Teorii Temperamentu
obejmuje wymiary emocjonalny, motoryczny i społeczny.
temperament to zespół genetycznie uwarunkowanych cech osobowości, które ujawniają się we wczesnym okresie życia jednostki (najpóźniej w ciągu 2 pierwszych lat jej życia.
genetyczna determinacja i obecność we wczesnej ontogenezie odróżniają cechy temperamentalne od innych cech osobowości (kryteria definicyjne)
temperament stanowi podstawę kształtowania się i dalszego rozwoju osobowości.
Nawiązanie do Thomasa i Chess.
Najważniejsze cechy Genetycznej Teorii Temperamentu
wyjaśniająca (różnice w cechach temperamentalnych wpływem czynników genetycznych)
wielowymiarowa
odnosi się głównie do populacji dziecięcej, ale ma także odniesienie do temperamentu osób dorosłych (rozwój traktuje szeroko)
w oparciu o tę koncepcję można opis
trzy zasadnicze cechy określające struktury temperamentu, to emocjonalność, aktywność i towarzyskość. Pierwotnie wyodrębniono także impulsywność, której genetycznego uwarunkowania jednak nie potwierdzono.
Nieśmiałość - wynika z małej towarzyskości, dużej emocjonalności. Strach przed obcymi. Ujawnia się w kontaktach dziecka z nowo poznanymi osobami. Tak rozumiana nieśmiałość jest nawiązaniem do koncepcji Eysencka. U osób dorosłych ta cecha nie jest diagnozowana. U dorosłych pojawia się tzw nieśmiałość poznawcza (poczucie, że jestem obserwowany i oceniany przez innych jest przyczyną kształtowania się tego typu nieśmiałości)
Emocjonalność
złożona cecha obejmująca trzy składniki:
niezadowolenie (negatywna emocjonalność)
strach - pojawia się ok 2-3 m-ca życia. Główne przejawy to nasilenie reakcji mimicznej, płacz, krzyk, napady złego humoru.
Złość - pojawia się ok. 6 m-ca życia, przejawia się głównie skłonnością do łatwego reagowania silnym pobudzeniem i agresją. Tendencja do reagowania (nie emocja).
Aktywność
cecha powiązana z poziomem energii i preferencjami dla aktywności fizycznej (jest to cecha stylistyczna - nawiązanie do Thomasa i Chess).
Cecha ujawnia się w tempie i wigorze (intensywność, siła) zachowania.
Towarzyskość (wyprowadzona z koncepcji ekstrawersji)
cecha przejawiająca się w poszukiwaniu i przebywaniu w towarzystwie innych ludzi. (niekoniecznie muszą być aktywne formy interakcji (np rozmowa), wystarczy bycie w towarzystwie)
osoby o wysokim poziomie tej cechy preferują zajęcia grupowe, sporty zespołowe a także zyskiwania komfortu w interakcjach społecznych
przy minimalnym natężeniu cech temperamentu EAS, to środowisko wpływa na temperament, a nie odwrotnie. To może oznaczać, że cechy temperamentalne ulegają modyfikacji przez środowisko.
Zachowania człowieka to często wynik interakcji temperament-środowisko.
Jeśli cechy temperamentu są mało natężone, to jesteśmy bardziej narażeni na środowisko.
Badania nad stresem powypadkowym. Jeśli ludzie słabo radzą sobie w warunkach przeżytej traumy, poziom reaktywności emocjonalnej jest większy, co powoduje większe narażenie na zaburzenia emocjonalne.
Również ma wpływ poczucie umiejscowienia kontroli. Osoby z poczuciem własnej kontroli nad sytuacją, mają mniejszy poziom reaktywności emocjonalnej.
U dzieci bada się również NIEŚMIAŁOŚĆ (lęk przed obcymi)
Współczynniki korelacji (r-Pearsona) cech temperamentu mierzonych EAS w 225 parach matka-dziecko i ojciec-dziecko.
Cechy są wyżej skorelowane w parach matka-dziecko (cecha matki/ojca -> dziecka) w wypadku:
niezadowolenie -> emocjonalność
strach -> emocjonalność
aktywność -> aktywność
oraz w parach ojciec-dziecko w wypadku:
złość -> emocjonalność
towarzyskość -> towarzyskość
brak towarzyskości -> nieśmiałość
cechy EAS w najnowszych badaniach
Hintsanen, 2009: wysoki poziom niezadowolenia oraz niski poziom aktywności i towarzyskości stanowią najlepsze predyktory długości czasu pozostawania bez pracy wśród fińskich dorosłych 24-39 lat;
Lindhout, 2009: wysoki poziom niezadowolenia i nieśmiałości u dzieci w interakcji z negatywnych afektem u rodziców i brakiem zachęty do niezależności dziecka wnoszą największy wkład w rozwój zaburzeń lękowych u holenderskich dzieci w wieku 8-13 lat. Przykład badania z nurtu interakcyjnego. Cecha działa w interakcji z innymi czynnikami.
De Pauw, Mervielde, Leeuwen, 2009: towarzyskość, aktywność i emocjonalność, to jedne z cech temperamentu najsilniej powiązane z problemami zachowania (m.in. Lękowymi, nadpobudliwością z deficytem uwagi) oraz ze złym przystosowaniem u belgijskich przedszkolaków w wieku 4-5 lat;
Tipples, 2008: niezadowolenie jest cechą sprzyjającą przeszacowaniu czasu trwania ekspozycji wzorców mimicznych negatywnych emocji (gniewu i strachu) u brytyjskich dorosłych w wieku 18-39. niezadowoleni szacowali, że ekspozycja była dłuższa.
Jerome Kagan (ur. 1929)
koncepcja zahamowanego i niezahamowanego temperamentu
temperament odnosi się do stałych reakcji behawioralnych i emocjonalnych, które ujawniają się we wczesnym okresie życia człowieka i podlegają w części wpływowi konstytucji genetycznej.
Podstawowe założenia koncepcji zahamowanego i niezahamowanego temperamentu wg Kagana (szczegóły w podręczniku).
jedyną niezmienna cecha w trakcie rozwoju to: nieśmiałość/lękliwość vs śmiałość/towarzyskość (nawiązanie do koncepcji I/E Eysencka);
Temperament zahamowany (10% dzieci): nieśmiałe reakcje, ostrożność, brak okazywania emocji, lękliwość, niezadowolenie (także ucieczka).
Temperament niezahamowany (25%): spontaniczność, nawiązywanie kontaktu, rozmawianie, okazywanie emocji.
W większości przypadków cechy te nie ulegają zmianie aż do późnego dzieciństwa. Te dwa rodzaje temperamentów można badać tylko obserwując w warunkach laboratoryjnych.
Założenia cd.
różnice w profilach temperamentu ujawniają się w reakcji na niepewność (stres) związany z nieznanymi lub nowymi bodźcami.
Profil temperamentu (zahamowany - niezahamowany) można przewidzieć na podstawie wysokiej lub niskiej reaktywności u niemowląt (siła reagowania na bodźce).
Rozróżnienie dwóch profili temperamentu stanowi analogię do różnic indywidualnych u zwierząt w tendencji do zbliżania się i unikania.
Podstawy biologiczne temperamentu wg Kagana
reaktywność układu limbicznego (ciała migdałowatego i podwzgórza) oraz układu siatkowatego i części współczulnej układu autonomicznego.
Większa reaktywność tych układów charakteryzuje dzieci z temperamentem zahamowanych (mniejsza towarzyszy temperamentowi niezahamowanemu).
Model zahamowanego i niezahamowanego temperamentu wg Kagana
zahamowany temperament +zachęcanie dziecka -> dobrze przystosowana osobowość
zahamowany temperament + nadopiekuńczość -> osobowość nieasertywna i depresyjna
niezahamowany+silna dyscyplina -> dobrze rozwinieta
niezahamowany + brak dyscypliny -> osobowość agresywna
Wykład XIX
Różnice strukturalne w budowie mózgu przewidywane na podstawie temperamentu niemowląt
Schwartz i in. (2010) badali, czy niska i wysoka reaktywność jako cecha temperamentu 4-miesięcznych niemowląt jest związana z różnicami w strukturze mózgu w obrębie kory oczodołowej i okolicy brzuszno - przyśrodkowej kory przedczołowej u osób dorosłych.
Pomiaru dokonano metodą rezonansu magnetycznego na grupie 76, badania podłużne po 17(?) latach
a) Kora okołooczodołowa
Dorośli o niskiej reaktywności w okresie niemowlęctwa (w porównaniu do osób o wysokiej reaktywności) charakteryzowali się większą gęstością lewej kory okołooczodołowej.
b) Okolica brzuszno - przyśrodkowa kory przedczołowej
dorośli o wysokiej reaktywności w okresie niemowlęctwa charakteryzowali się większą gęstością prawej części okolicy rzuszno - przysrodkowej kory przedczołowej.
Wnioski
różnice cech temperamentu w okresie niemowlęcym (w 4 miesiącu życia) mogą mieć znaczenie dla architektury kory mózgowej człowieka obecnej w okresie dorosłości.
Poznanie mechanizmów, które kształtują te różnice może odtworzyć drogę do zrozumienia zaburzeń nastroju i lękowych oraz kształtowania się ludzkiej osobowości
Osobowość a inteligencja
jeden czy dwa czynniki?
(pytanie Eysencka, który odpowiedział, że w zależności od tego, czy osobowość rozumiemy szeroko, czy wąsko inteligencja albo mieści się w osobowości, albo jest czymś odrębnym).
Według Eysencka szerokie rozumienie osobowości obejmuje aspekty poznawcze (inteligencja) i pozapoznawcze (temperament) funkcjonowanie jednostki. W wąskim rozumieniu, pojęcie osobowości obejmuje tylko inne niż poznawcze sfery ludzkiej psychiki.
Dominujące jest przekonanie, że inteligencja jest pewną własnością człowieka, która przenika wszystkie rodzaje aktywności człowieka; w związku z tym powinno się ją rozumieć inaczej niż osobowość
podstawowe różnice (Zajenkowski, 2009)
Inteligencja |
Osobowość |
Ujęcie w kategorii nasilenia |
Ujęcie w kategoriach (zwykle) dwubiegunowych cech; |
Ocena na podstawie maksymalnego wyniku |
Ocena na podstawie opisu typowych zachowań |
Nie podlega kontroli, trudniej zmienić |
Ekspresja cech podlega kontroli, łatwiej je zmienić |
Interpretacja wyniku pomiaru bardziej jednoznaczna (ludzie nie mają motywacji, ochoty, żeby fałszować) |
Interpretacja mniej jednoznaczna, łatwiej też 'zafałszować' wynik |
Zastosowanie jako predyktora osiągnięć, |
Zastosowanie kliniczne i w selekcji zawodowej |
Podobieństwa
Uwarunkowanie: biologiczne i środowiskowe.
Wspólne zjawiska: pobudzenie (aktywacja) i czas reakcji.
Podejście (łączące) do związku inteligencji i osobowości: psychometryczne (korelacje) i eksperymentalne (wpływ cech osobowości na wykonanie zadań poznawczych.
Ad. 2: Czas reakcji może być zarówno składową temperamentu, jak i wskaźnikiem inteligencji.
Ad. 3: Podejście psychometryczne opiera się na analizie korelacji między cechami osobowości a wskaźnikami inteligencji
Podejście eksperymentalne zakłada, że niektóre cechy osobwości mogą sprzyjać w wykonywaniu zadań poznawczych.
Współczynnik korelacji cech osobowości i inteligencji (Ackermann, Heggestad, 1997)
np lęk koreluje na poziomie (-0,33) z inteligencją ogólną, (-0,24) z inteligencją skrystalizowaną i (-0,25) z inteligencją płynną.
Otwartość na doświadczenia 0,33 z IO i 0,30 z IS.
Ogólnie korelacje są albo niskie, albo umiarkowane.
Współczynniki korelacji cech osobowości NEO i inteligencji (Judge i in., 1999)
neurotyczność (-0,3)
otwartość na doświadczenie (0,51)
sumienność (0,53)
Zdolności/Inteligencja
mnożenie rodzajów inteligencji utrudnia definiowanie
jest multum sposobów rozumienia inteligencji.
To, co jest interesujące, jest rozpoznawanie zdolności a nie rozważanie nad tym, czym one są.
Ważne pytanie dotyczące inteligencji
jakie jest biologiczne (genetyczne i neurofizjologiczne) podłoże inteligencji? Czy jest to określony gen, czy struktura mózgu, czy...
Ile jest różnych inteligencji?: jedna czy wiele?
Jakie są inteligencje? Czym jest IE, czym jest inteligencja społeczna, praktyczna, ogólna...
Czynniki równorzędne czy hierarchia? Pytanie o strukturę inteligencji
Synonimy opisujące inteligencję
zdolności ogólne,
zdolności umysłowe,
czynnik g.
Zdolności poznawcze (ale to pojęcie ma już węższe znaczenie, bo odnoszą się do zdolności uczestniczących w procesach poznawczych).
Czym inteligencja nie jest?
Dla zrozumienia, czym jest inteligencja konieczne jest wskazanie, czym inteligencja nie jest.
Pojęcie to nie obejmuje wszystkich umiejętności i zdolności, które człowiek posiada.
Np można być geniuszem muzycznym, sportowym, nie znaczy to jednak, że jest się geniuszem inteligencji.
Definicja robocza inteligencji (wg Strelaua).
Inteligencja to konstrukt teoretyczny odnoszący się do względnie stałych warunków wewnętrznych człowieka, determinujących efektywność działań wymagających udziału typowo ludzkich procesów poznawczych. Warunki te kształtują się w wyniku interakcji genotypu, środowiska i własnej aktywności podmiotu.
Celem powstania definicji Strelaua było (m.in) rozstrzygnięcie, czy inteligencja jest właściwością typowo ludzką
Definicja inteligencji zgodna z deklaracją Mainstream science on intelligence opublikowaną w 1994.
powstała w odpowiedzi na powstanie książki „Piękna krzywa” )The Bell Curve) Herrnsteina i Murraya. Poglądy zawarte tam okazały się społecznie niebezpiecznie, dotykały bowiem m. in. różnic klasowych.
w odpowiedzi na tę książkę 52 uznanych w skali światowej badaczy inteligencji i genetyki zachowania (m. in. Bouchard Jr, Carroll, Cattell, Eysenck, Jensen, Loehlin, Lykken, Plomin, Rowe, Rushton, Scarr, Vernon i in.) opublikowało własną definicję inteligencji.
Deklaracja 52 określa inteligencję jako bardzo ogólną zdolność (capability) umysłową, która obejmuje m. in. Zdolność rozumowania, planowania, rozwiązywania problemów, myślenie abstrakcyjne, rozumienie złożonych idei, szybkość uczenia się i korzystania z doświadczeń.
ps. Nie ma jednoznacznych danych dotyczących różnic między rasami.
The Bell Curve (poglądy Herrnsteina i Murraya).
istnieje coś takiego, jak ogólny czynnik zdolności poznawczych różnicujących ludzi. Inteligencja jest kryterium doboru partnerów i określa status społeczny ludzi.
(„ewolucja pożądania” - dla kobiet inteligencja mężczyzn jest kryterium)
Wszystkie standaryzowane testy zdolności czy osiągnięć szkolnych mierzą ten czynnik ogólny z określoną dokładnością; testy inteligencji natomiast, specjalnie w tym celu stworzone, mierzą go w sposób najbardziej dokładny.
Iloraz inteligencji (IQ) doskonale odzwierciedla to, co ludzie mają na myśli mówiąc potocznie o kimś, ze jest „inteligentny” albo „bystry”.
(autorzy nie zakładają możliwych zakłóceń wywoływanych innymi czynnikami
Wielkość ilorazu inteligencji (IQ) praktycznie nie zmienia się przez większość życia jednostki (możliwe są jedynie niewielkie odchylenia).
Właściwie stosowane testy inteligencji nie są - w sposób dający się udowodnić - stronnicze w stosunku do żadnych grup społecznych, ekonomicznych, etnicznych czy rasowych
zdolności poznawcze są w zasadniczym stopniu dziedziczne, ewidentnie w nie mniej niż w 40 i nie więcej niż w 80 procentach
Definicje inteligencji (1)
inteligencja to czynnik g: energia umysłowa zlokalizowana w mózgu przejawiająca się w zdolności rozumowania i wnioskowania (Spearman).
Inteligencja to zdolność adaptacji do nowych warunków i do wykonywania nowych zadań (Stern).
Inteligencja to właściwość psychiczna, która przejawia się w względnie stałej, charakterystycznej dla jednostki efektywności wykonywania zadań (Tiepłow)
Wykład XX
Definicje inteligencji (2)
Inteligencja to zdolność uczenia się (Ferguson). (ta definicja to głos w dyskusji nt tego, czy inteligencja jest właściwością typowo ludzką czy też również dotyczącą zwierząt).
Inteligencja to zdolność rozwiązywania problemów (Piaget).
Inteligencja jest tym, co mierzą testy inteligencji (Boring). Takie podejście jest krytyką testów inteligencji (argumenty: na wynik w teście inteligencji ma wpływ szereg różnych czynników, w tym też pozaintelektualnych. Iloraz inteligencji nie odzwierciedla rzeczywistego potencjału intelektualnego, bo te zadania różnią się od tych, które mamy w życiu. Trzeba analizować proces dochodzenia do wyniku, nie sam wynik. Pl - E. Nęcka).
Istnieją dwa rodzaje inteligencji - A i B (Hebb)
inteligencja A to podstawowy potencjał organizmu zdeterminowany przez genotyp
inteligencja B (fenotypowa) to zdolności intelektualne, które przejawiają się w zachowaniu. Są one wynikiem interakcji inteligencji A i środowiska.
Koncepcja ta zainspirowała Cattella.
Inteligencja C (psychometryczna), która ujawnia się w badaniach na podstawie testów inteligencji (Vernon).
Inteligencja to zdolność przejawiająca się w szybkości przetwarzania informacji (Hurt). Badany jest czas inspekcji też.
Inteligencja jest to zdolność przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami poznawczymi (Nęcka).
Szczególną rolę odgrywa pobudzenie emocjonalne. Procesualny charakter inteligencji.
Czynnikowe koncepcje inteligencji: hierarchiczne i czynników równorzędnych.
Pytanie o relacje między czynnikami.
dwuczynnikowa teoria zdolności. Charles Spearman (1863-1945)
czynnik g (general) - utożsamiany ze zdolnościami ogólnymi. Ich hipotetyczny mechanizm, to energia umysłowa zlokalizowana w mózgu.
Czynnik s (specific) - niezależny od czynnika g, identyfikowany ze zdolnościami specjalnymi.
Wynik każdego działania stanowi interakcję wpływu każdego z tych czynników:
g X s
poziom rozwoju tych czynników niekoniecznie musi być jednakowy.
Zadania matematyczne są w większym stopniu nasycone czynnikiem g niż s.
Zasady funkcjonowania intelektu według Spearmana
Zrozumienie własnego doświadczenia.
Ujmowanie stosunku pomiędzy dwoma lub więcej znanymi elementami (edukcja relacji)..
Odkrywanie brakującego elementu, do którego odnosi się znana relacji (edukcja korelatu).
Edukcja np Słońce + Ziemia = ?
Philip E. Vernon
Schemat ukazujący hierarchiczną koncepcję czynników uzdolnień wg Vernona
G = werbalno szkolne i przestrzenno:mechaniczne (główne czynniki)
w:sz; p:m dzielą się na drugorzędne czynniki grupowe.
Drugorzędne czynniki grupowe składają się z specyficznych
Czynnik g składa się z werbalno szkolnych (składających się z werbalnych i liczbowych) oraz przestrzenno mechanicznych (składających się z przestrzennych i manualnych). Drugorzędne czynniki składają się z dużej liczby specyficznych.
Raymond B. Cattell (1905-1998)
Amerykański badacz osobowości, temperamentu i inteligencji.
koncepcja czynnika g według Cattella:
Czynnik gf (płynna) - uwarunkowany właściwościami mózgu i silnie genetycznie zdeterminowany - zdolność myślenia, rozumowania i przyswajania wiedzy. |
Triadowa (triadic) teoria struktury zdolności Cattella jako próba przyczynowego wyjaśniania zjawiska inteligencji.
teoria zakłada istnienie trzech głównych składników zdolności:
Możliwości (capacity) umysłowe, na które składa się szybkość i płynność procesów umysłowych, pamięć i inteligencja płynna. Stanowią funkcję masy asocjacyjnej mózgu i są biologicznie ograniczone.
Zdolności lokalne, występujące obok gf i gc. U ich podstawy leży organizacja strukturalna pól sensorycznych i motorycznych. W ich skład wchodzą zdolności wzrokowe, słuchowe i motoryczne.
Zdolności pośredniczące (instrumentalne). Stanowią one narzędzie za pomocą którego wyraża się ludzi umysł. Należą tu zdolności podstawowe w ująciu Thurstone'a oraz inteligencja skrystalizowana.
Poziom gf spada z wiekiem, poziom gc rozwija się wolniej, ale może utrzymać się na wysokim poziomie z wiekiem, wzrastać z wiekiem.
Louis L. Thurstone (1887 - 1995)
amerykański psychometra, badacz inteligencji.
Posługiwał się analizą czynnikową, ale czynnikom nadał status równorzędnych.
Podstawowe zdolności umysłowe wg Thurstone'a. Model czynników równorzędnych.
płynność słowna (word fluency, W) - łatwość i szybkość generowania słów i właściwego ich użycia.
Zdolności licznowe (number, N)
Rozumienie słów
Zdolności przestrzenne (space, S) -
Zdolności rozumowania - rozumowanie indukcyjne
Szybkość spostrzegania (perceptual speed, P).
Joy P. Guilford
Morfologiczna struktura inteligencji
Model struktury intelektu według Guilforda
każdą zdolność można opisać odwołując się do trzech następujących aspektów: operacja, treść (materiał) i wytwór.
Operacje - dotyczą procesów przetwarzania informacji. Obejmują 5 kaegorii: poznawanie, pamięć, myślenie dywergencyjne, myślenie konwergencyjne i ocenianie.
Treści - odnoszą się do treści informacji i obejmują 4 następujące kategorie: figuralną, symboliczną, semantyczna i behawioralną.
Wytwory - odnoszą się do formalnego aspektu informacji. Składa się na nie 6 następujących kategorii: jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia i implikacje.
Razem 120.
Howard Gardner (ur. 1949)
amerykański psycholog, twórca teorii inteligencji wielorakiej.
Przysłużyła się do badania kierowców.
Teoria wielu inteligencji wg Gardnera
Inteligencja - zdolności do rozwiązywania problemów lub do tworzenia produktów cenionych w określonym środowisku kulturowym lub w społeczności (1993, s.7).
inteligencja językowa - polega na umiejętności werbalnego porozumiewania się.
Inteligencja logiczno-matematyczna - polega na rozumieniu abstrakcyjnych relacji i posługiwanie się nimi. Ujawnia się głównie w rozumowaniu indukcyjnym.
Inteligencja przestrzenna - zdolność polegająca na spostrzeganiu informacji wzrokowych i przestrzennych.
Inteligencja muzyczna - pozwala tworzyć, przekazywać i rozumieć znaczenie, jakie niesie dźwięk. Ważna w świecie zwierząt, jeśli chodzi o ludzie, jej waga budzi kontrowersje.
Inteligencja kinestetyczna - kontrolowanie własnej motoryki i zdolność manipulowania przedmiotami. Ma podłoże biologiczne (apraksja, zaburzenie celowych ruchów).
Inteligencja interpersonalna - zdolność rozpoznawania i odróżniania uczuć, przekonań i intencji innych ludzi.
inteligencja intrapersonalna - skierowanie do wewnątrz. Zdolność samoobserwacji, głównie rozróżniania własnych uczuć.
Młodsi kierowcy mają większe zdolności przestrzenne niż starsi.
Krytyka teorii strukturalnych
Problem utożsamienia czynników wynikających z analizy z bytami realnymi.
Jaka jest pewność, że to, co ujawnia się w analizie odzwierciedla rzeczywiste zdolności?
Problem arbitralności analizy czynnikowej.
Opisowy charakter teorii strukturalnych.
Opisują, ale nie wyjaśniają natury, pochodzenia, rozwoju inteligencji.
Niedostateczne uwzględnianie czynników rozwojowych.
Inteligencja: podejście poznawcze.
Istota podejścia poznawczego:
inteligencja rozumiana jest jako sposób przetwarzania informacji obejmujący szereg mechanizmów poznawczych, takich jak uczenie się, zasoby uwagi, pamięć robocza, strategie poznawcze i kontrola poznawcza.
Poznanie tych mechanizmów wymaga przejścia na elementarny poziom analizy (wprowadzenie nowego paradygmatu badawczego - propozycja Hunta 1980). zamiast stosowania metod statystycznych. (okazało się, że taki elementarny poziom nie jest wystarczająco złożony dla badania inteligencji).
Nowy paradygmat obejmuje proste zadania, nie wymagające wiedzy ani szczególnych umiejętności, dostępne ludziom bez względy na ich wykształcenie czy pochodzenie kulturowe, takie jak zadania mierzące czas reakcji prostej, czas reakcji z wyborem albo czas inspekcji.
Wykład XXI
koncepcje czynnikowe - traktują inteligencję jako złożoną z równoważnych czynników bądź zhierarchizowanych
Trójwarstwowa koncepcja inteligencji Carrolla.
John B. Carroll (1916-2003)
autor trójwarstwowej teorii zdolności poznawczej.
Koncepcja inteligencji Carrolla
oparta na analizie ponad 400 zbiorów danych obejmujących wyniki testów służących do badania zdolności poznawczych. Badania prowadzone na przestrzeni 50-60 lat.
W oparciu o wyniki analiz korelacyjnych i czynnikowych Carroll przedstawił w 1993 roku Trójwarstwowy Model Ludzkich Zdolności Poznawczych.
Warstwa III - poziom ogólny (a'la czynnik g); ogólne zdolności intelektualne.
Warstwa II - ogólny poziom obejmujący 8 czynników, takich jak inteligencja płynna, inteligencja skrystalizowana, ogólna pamięć i uczenie się, ogólna percepcja wzrokowa, ogólna percepcja słuchowa, ogólna zdolność wydobywania z pamięci, ogólna szybkość umysłowa (poznawcza) i szybkość przetwarzania informacji. Najsilniej nasycona czynnikiem g jest inteligencja płynna, najmniej szybkość przetwarzania informacji.
kolejność zależy od stopnia nasycenia czynnikiem ogólnym
Warstwa I - najbardziej specyficzny poziom obejmujący „ukierunkowane” zdolności ujawniające się w trakcie wykonywania różnych zadań.
Model - Strelau 2006, s. 82.
każda ze zdolności z warstwy drugiej jest zdolnością złożoną, np.:
2Y - ogólna pamięć i zdolność uczenia się:
a) Czynnik mocy*
* pojemność pamięci
b) Czynniki szybkości **:
pamięć skojarzeniowa
odtwarzanie materiału z pamięci
pamięć sensoryczna
wzrokowa
zdolności uczenia się
*dotyczy trudności, stopnia złożoności i trafności wykonywania zadań;
**dotyczą czasu zainwestowanego w prawidłowe lub nieprawidłowe rozwiązywanie zadania.
Czynniki są zbliżone do charakterystyki temperamentalnej, co potwierdza, że zdolności, inteligencja, temperament mogą mieć własności wspólne.
2T szybkość przetwarzania informacji
a) Czynniki szybkości:
prosty czas reakcji,
złożony czas reakcji (z wyborem)
szybkość przetwarzania informacji semantycznej
szybkość różnicowania informacji.
Tylko aspekt czasowy jest tutaj istotny.
Koncepcja Carrolla
trójwarstwowa teoria zdolności poznawczych wg Carrolla stanowi poszerzenie i rozbudowanie poprzednich teorii. Jest koncepcją porządkującą.
Wg autora określa ona, jakie rodzaju różnice indywidualne w zdolnościach poznawczych występują i jakie są ich wzajemne relacje.
Koncepcja zakłada obecność dość dużej liczny odrębnych zdolności poznawczych (całkowita liczba czynników w warstwie II i I nie jest określona), a relacje pomiędzy zdolnościami można ustalić klasyfikując je w 3 odmienne warstwy: „wąsko” rozumiane zdolności (warstwa I), „szerokie” zdolności (warstwa II) i „pojedyncza „ogólna” zdolność (III warstwa).
Nurty w badaniach nad inteligencją
Akademicka - koncentracja na zdolnościach poznawczych i procesach poznawczych
Praktyczna - związana z przejawami inteligencji w codziennej działalności człowieka. Inteligencja społeczna, emocjonalna, przestrzenna, twórcza.
Zdolności społeczne tworzące inteligencję społeczną
zdolność rozpoznawania emocji, myśli, pragnień i intencji innych ludzi. W oparciu o czynniki behawioralne.
Zdolność określania cech osobowości na podstawie zachowania.
Zdolność rozpoznawania typu związków pomiędzy ludźmi.
Zdolność interpretowania sytuacji społecznej jako elementu ciągu wydarzeń.
Rozumienie norm i reguł społecznych.
Zdolność odpowiedniego zachowania się w sytuacjach społecznych.
Zdolności te są powiązane funkcjonalne.
Inteligencja społeczna jest traktowana jako odrębny rodzaj inteligencji; badania pokazują, że nie jest ona skorelowana z inteligencją ogólną.
Inteligencja praktyczna
Zdolność do radzenia sobie w rzeczywistym świecie i codziennym życiu.
Umiejętność osiągania bliskich i odległych celów w zmieniających się warunkach (elastyczność).
Podstawę inteligencji praktycznej stanowi tzw. „wiedza ukryta”. Doświadczenie, intuicja.
Struktura uzdolnień matematycznych
nauczyciele typowali uczniów uzdolnionych i nieuzdolnionych i badano jak wygląda ich działanie matematyczne i jak radzą sobie w innych dziedzinach życia/nauki.
odbiór informacji matematycznej (sposób odbierania, reagowania, czy rozumieją).
Specyficzne przetwarzanie materiału matematycznego,
zdolność szybkiego i szerokiego uogólniania na materiale matematycznym
zdolność „streszczania” procesu rozumowania mat (tylko tyle operacji ile konieczne).
Plastyczność procesów myślowych (potrafią pokazać, jak doszli do wyniku).
Dążenie do prostych i ekonomicznych rozwiązań.
Zdolność dowolnej i szybkiej zmiany kierunku procesu myślenia.
Pamięć matematyczna (potrafią przechowywać w pamięci nie konkretne dane, ale symbole).
Ogólny składnik syntetyczny (matematyczne ukierunkowanie umysłu).
Uczniowie uzdolnieni matematycznie mają na ogół niższe oceny z innych przedmiotów.
Badacz: Grotecki?
Biologiczne podejście do inteligencji.
Badania nad biologią inteligencji
genetyczne uwarunkowanie.
(słabiej się rozwijają niż badania genetycznego uwarunkowania osobowości. Pierwszym problemem jest fakt, że nie ma jednolitej definicji inteligencji - czym jest, jakie mechanizmy się za nią kryją, jakie zdolności. Poza tym wielu autorów przypuszcza, że geny odpowiedzialne za upośledzenie umysłowe to są te same geny, które są odpowiedzialne za normalny rozwój umysłowy (propagatorzy Plomin z współpracownicą). Jeśli teza ta byłaby prawdziwa, ograniczyłoby to lub nawet zamknęło badania genetyczne nad inteligencją. Zamknęło by to bowiem możliwość empirycznych badań. Badania bliźniąt są prowadzone, ale nic nowego się nie odkrywa).
Analiza czasów reakcji i czasu inspekcji (IT).
Czas inspekcji to czas potrzebny na zapoznanie się z bodźcem (do momentu rozpoznania bodźca właściwego). Przy założeniu, że osoby bardziej inteligentne reagują szybciej.
analiza EEG i potencjałów wywołanych (Hendricksonowie, 1980, tzw. Metoda sznurkowa).
Badania z użyciem tomografii pozytonowej PET. Ta metoda pozwala na określenie aktywności metabolicznej, tomograf wychwytuje obszary, w których glukoza jest absorbowana.
Neuroobrazowanie: badania z zastosowaniem rezonansu magnetycznego MRI (badanie objętości struktur mózgowych, istoty szarej i białej) oraz fMRI (badanie zmian w mózgu przy jakiejś aktywności).
Badania objętości mózgu w relacji do inteligencji. (im większy mózg, im więcej połączeń neuronalnej tym większa inteligencja - hipoteza podważona)
Wkład czynników genetycznych i środowiskowych w wariancję czynnika g w różnych grupach wiekowych
Średnie wyniki w populacji dzieci: większość środowisko specyficzne i wspólne, później geny, później wynik błędu.
Średnie wyniki w populacji dorosłych. Większość geny, później ok. 40% (na oko) specyficzne środowisko, później błąd.
Średnie wyniki dla całej populacji: ok. 50% geny, ok. 40 % środowisko wspólne (więcej) i specyficzne (mniej), później błąd.
U dorosłych udział czynników genetycznych w zróżnicowanie inteligencji jest większy. Wynika z tego, że to, co jest warunkowane genetycznie nie jest stałe i niezmienne. Czynniki genetyczne mogą być odpowiedzialne zarówno za stałość jak i za zmienność inteligencji.
Nie do końca wiadomo, na czym ten wpływ genetyczny polega; prawdopodobnie podtrzymuje potencjał inteligencji.
Metoda sznurkowa - polega na założeniu, że długość potencjału wywołanego ma znaczenie, a nie sam potencjał. Naiwne myślenie, bardziej znaczący jest czas latencji (od ekspozycji bodźca do reakcji) i wielkość reakcji.
Wykład XXII
ostatni miał dotyczyć relacji różnice indywidualne a problemy społeczne (jest opisane w podręczniku Strelau).
Edward Nęcka
Polski psycholog zajmujący się teorią twórczości i inteligencji.
Formalna teoria inteligencji Edwarda Nęcki.
Odchodzi od statycznego modelu inteligencji. Rozumie inteligencję jako proces.
ważne dla zrozumienia procesu myślenia jest nie tyle jego treść, co sposób przebiegu procesów myślowych (Newell, Simon 1972).
Ważne składniki inteligencji to zasoby uwagi i pamięć robocza.
Zasoby uwagi stanowią swego rodzaju energię uczestniczącą w kontrolowaniu procesów poznawczych (Hunt).
W pamięci roboczej dokonują się ważne operacje umysłowe (m. in. wnioskowanie, rozumowanie) stąd znana jest także jako pamięć operacyjna. (Baddeley)
Zasoby uwagi charakteryzowane w kategorii energii niezbędnej do kontrolowania procesów, koncentrowania świadomości, wysiłku poznawczego.
pobudzenie jako moderator zasobów uwagi i pamięci roboczej. Pobudzenie energetyczne zwiększa zasoby obu procesów (uwagi i pamięci) zaś pobudzenie napięciowe (np. lęk) zmniejsza ich zasoby.
Pobudzenie napięciowe jest związane z niepewnością co do wyników, utrudnia funkcjonowanie uwagi i pamięci.
Proces inteligencji - oscylowanie w granicach pobudzenia, które są akceptowalne dla osoby rozwiązującej konkretne zadania w konkretnej sytuacji.
Pasmo pobudzenia zawsze odnosi się do konkretnej sytuacji, konkretnego zadania.
inteligentne zachowanie (pojęcie pierwotne) - kompetencje konkretnej osoby w zakresie rozwiązywania pewnej klasy zadań; jest to cecha latentna.
Najprawdopodobniej chodzi tutaj o różne rodzaje inteligencji.
„Różnice w zakresie zasobów uwagi i pojemności pamięci roboczej traktujemy jako trwałe, strukturalne podłoże inteligencji, determinujące jej rzeczywisty poziom (Nęcka, 2000)
Style poznawcze
inteligencja to są pewne właściwości człowieka, wyznaczające górną granicę możliwości w zakresie jego funkcjonowania. W obrębie tych właściwości ludzie wybierają dostępny dla nich sposób zachowania.
Zdolności a preferencje
Zdolności (możliwości) poznawcze określają maksymalny dostępny jednostce poziom funkcjonowania poznawczego, podczas gdy preferencje oznaczają poziom, które najbardziej jednostce odpowiada i który wybiera w sytuacjach, pozwalających na taki wybór.
Zdolności wyznaczają zakres, sposób funkcjonowania poznawczego dostępny preferencjom, które skłaniając do określonej formy aktywności poznawczej mogą być czynnikiem rozwoju odpowiednich zdolności.
Zachodzi sytuacja sprzężenia zwrotnego między zdolnościami a preferencjami.
preferowane przez jednostkę sposoby funkcjonowania poznawczego określane są przez style poznawcze.
Rozwój poznawczy człowieka
niejednakowe tempo rozwoju. Istnieją RI w tempie rozwoju.
Doskonalenie się sposobów funkcjonowania poznawczego.
Rozszerzanie się repertuaru dostępnych środków poznawczych.
Najwyższy rozwojowo sposób funkcjonowania poznawczego dostępny jednostce, to jej możliwości poznawcze.
Ten najwyższy rozwojowo sposób funkcjonowania poznawczego jednostki nie jest ani jedyny, ani bezwzględnie najlepszy.
Poprzednie sposoby funkcjonowania nie zanikają.
Możliwości poznawcze
określają górną granicę funkcjonowania poznawczego jednostki w określonym momencie jej rozwoju.
Rzeczywiste funkcjonowanie poznawcze jest mniej lub bardziej odległe od tej granicy
Różnica, o której mowa wynika z zasady rozwojowej, zgodnie z którą osiągnięcie wyższego poziomu nie oznacza zaniku możliwości funkcjonowania na niższych poziomach (oznacza to możliwość działania na wszystkich poziomach, które jednostka dotychczas osiągnęła).
Wybór rzeczywistego poziomu funkcjonowania poznawczego zależy m. in. od wymagań sytuacji, rodzaju zadania, itp.
Preferencje indywidualne
w sytuacjach, w których brak jakichkolwiek wymagań, co do sposobu funkcjonowania poznawczego albo wymagania te nie są dla człowieka wyraźne i oczywiste ujawniają się preferencje indywidualne w tym zakresie.
Preferencje indywidualne odnoszą się do wyboru tych sposobów funkcjonowania poznawczego, które leżą w granicach możliwości, a jednocześnie odpowiadają preferencjom jednostki.
Pojęcie stylu poznawczego
Charakterystyczne dla poszczególnych ludzi i stałe dla nich sposoby funkcjonowania w zakresie czynności poznawczych i intelektualnych (Witkin).
Stała preferencja indywidualna dotycząca sposobu spostrzeżeniowego organizowania i kategoryzowania świata zewnętrznego (Kagan).
Indywidualny sposób funkcjonowania poznawczego pośredniczący między stanem wewnętrznym jednostki a sytuacją zewnętrzną (Gardner).
Kategorie służące do opisu stylów poznawczych
Zależność - niezależność od pola percepcyjnego
Siła tendencji jednostki do przełamywania zorganizowanego pola percepcyjnego w celu wyodrębnienia w niej części lub stopień, w jakim jednostka kieruje się zewnętrznymi vs wewnętrznymi wskazówkami w spostrzeganiu otoczenia.
Niezależnością od pola jest np umiejętność wyodrębniania jednostek z tłumu, składowych z jednolitego obrazu.
Też zależność przejawia się przez kierowanie się przesłankami zewnętrznymi (np opinią innych).
Refleksyjność - Impulsywność
Stopień, w jakim jednostka skłonna jest - przy rozwiązywaniu problemów poznawczych - do zastanawiania się nad trafnością swoich hipotez.
Impulsywne nie zastanawiają się nad odpowiedziami; refleksyjne odwrotnie. Osoby refleksyjne funkcjonują lepiej (popełniają mniej błędów).
Tu widoczny jest związek stylu poznawczego z temperamentem.
Abstrakcyjność - konkretność
stopień oderwania wewnętrznego obrazu spostrzeganych bodźców od ich konkretnej, jednostkowej postaci, w jakiej ujawniają się w spostrzeżeniu.
Mniej znane:
Szerokość kategoryzacji
rozległość grup pojęciowych służących jednostce do ujmowania świata.
Analityczność
stopień rozkładania odbieranych bodźców złożonych na części składowe i stopień wykorzystania wyników takiej analizy w kategoryzacji.
Ekstensywność eksploracji
Równomierność rozkładu uwagi na poszczególne części pola percepcyjnego.
Np dostrzeganie wszystkiego wokól w trakcie prowadzenia samochodu.
Stopień asymilacyjnej integracji spostrzeżeń ze śladami pamięciowymi
stopień odnoszenia informacji nowych do dawnych.
Twórczość
liczba i rodzaj skojarzeń.
wysoki
niski
Poziom aktywacji
wysoki
Poziom wykonania
Zahamowany
temperament
Niski poziom NA, mała
Aktywacja ciała migałowatego
I układu współczulnego
Czynniki genetyczne
Nieasertywna i
Depresyjna osob
Wysoki poziom NA, wysoka
aktywacja ciała migdałowatego
i układu współczulnego
Niezahamowany t., mały
Strach przed karą
Dobrze przystos
osobowość
Silna dyscyplina
Zachęta do badania środ
Osobowość agresywna
antyspołęczna
Czynnik g
Inteligencja gc (skrystalizowana):
- powstaje jako wynik uczenia
Się i doświadczenia, które
Nakładają się na czynnik g.
- wiedza i zdolność pojmowania
Nabyte przez jednostkę
inteligencja
Akademicka (Spearman, Vernon
Cattell)
Praktyczna (Sternber, Gardner,
Salovey)