PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

Egz. 8 czerwca godz. 10.00

Dyżur wt. 12-14 czw. 11-13 pok.326

Wprowadzenie do psychologii różnic indywidualnych

Po co zajmować się różnicami indywidualnymi? Zostały wyodrębnione z psych osobowości

• Widzimy tylko część różnic międzyludzkich, ponieważ żyjemy we wspólnym środowisku, którego wpływ zmniejsza różnice, otaczają nas również osoby podobne do nas

• Ludzie wybierają sobie niszę środowiskową, odpowiadające warunki życia, towarzystwo

• Nie jesteśmy wstanie określić jak duża jest różnica pomiędzy ludźmi

• Co wynika z róznic indywidualnych

• Duże znaczenie dla życia społecznego - wskazanie że ludzie nie są równi

• Przyczny różnic indywidualnych - wpływ czynników genetycznych ( stałe i niezmienne)

„Każdy człowiek jest po pewnym względem,

1. Jak wszyscy ludzie

2. jak niektórzy inni ludzie

3. Jak nikt poza nim”

Kuckhohn i Murray

Źródła psychologii RI

Immanuel Kant a po nim Wilhelm Wundt (1887) - opis typologii temperamentu Hipokratesa-Galena odwołując się do formalnej charakterystyki zachowań (melancholik, flegmatyk, choleryk i sangwinik) podejście jakościowe

James McKeen Cattell (1890) - wprowadził pojęcia „test umysłowy” stosując w stworzonym przez siebie labratorium baterię dziesięciu testów (proste reakcje psychomotoryczne) do pomiru inteligencji

Whiliam Stern opublikował w 1900 roku książkę p.t. Uber Psychologie der Individuellen differenzen - początek psychologii RI jako dyscypliny psychologicznej

XX w pojawienie się koncepcji konstytucjonalnych temperamentu -związek między budową ciała a temperamentem (zakazanie rozmnażania się osób chorych psychicznie, zabijanie chorych psychicznie)

Charles Spearman w 1904 roku wprowadził pojecie inteligencji ogólnj (g) stosując wprowadzoną przez siebie analizę czynnikową, czynnik specyficzny (s)

Alferd Binet i Theophil Simon w 1905 roku opracował pierwszą skalę inteligencji

Gerar Heymans i Enno Wiersma (pierwsza dekada XX wieku) stosując po raz pierwszy metode kwestionrisza wyodrebnili 3 cehy temperamentu: emocjonalnosć, aktywność, funkcję pierwotną/wtórną (intensywność i czas trwania reakcji), pierwotne-krótkie i intensywne, wtórne-narastają wolno ale długo się utrzymują(odpowiednik - perseweratywność) (podejscie psychometryczne)

Iwan Pawłow na początku XX w wprowadził do badań nad temperamentem psów metodą laboratoryjną: podstawowe cechy układu nerwowego jako podstawa fizjologiczna temeramentu ( badanie nad uczeniem się) zakładał że układ nerwowy można opisać za pomocą tych podstawowych właściwości, typ układu nerwowego odzwierciedla rodzaj temperamentu

W 1984 powstała pierwsza w Polsce Katedra Psychologii Rożnic Indywidualnych na UW założona przez Jana Strelaua

Problematyka różnic odnosi się tradycyjnie do osobowości i zdolnosci

Pojecie RI

Róznice indywidualne to zjawisko polegające na tym, że jednostki należące do tej samej populacji różnią się między sobą pod względem wszystkich porównywalnych charakterystyk fizycznych i psychicznych. (wg Strealau 200) Obok różnic międzyosobniczych występują też różnice wewnątrzosobnicze ( różne systemy w układzie nerwowym mogą funkcjonować w odmienny sposób).

Zakres zmienności populacyjnej (krzywa Gaussa)

• Podziała dychotomiczny mamy albo nie mamy danej cechy

• Wszyscy mamy takie same cechy ale w róznym natężeniu!

Inne rodzje różnic indywidualnych

• Międzypłciowe

• Międzygrupowe

• Międzyrasowe

Przedmiot psychologii RI

Względnie stałe RI obejmujące takie dziedziny jak:

• Inteligencja

• Zdolności specjalne

• Osobowości, w tym temperamentu

• Style poznawcze

• Determinanty RI

Obszary różnic indywidualnych

MOŻLIWOŚCI PREFERENCJE

Zdolności Ogólne nastawienia

Zainteresowania i zamiłowania

Style działania

Temperament Style poznawcze

Obszary powiązane z PRI

• Genetyka zachowania

• Psychometria

• Diagnoza psychologiczna

• Psychologia twórczości

• Paradygmat badawczy PRI ma zastosowanie praktyczne w każdej dzidzinie, wkótrej interesują nas RI i to, co z nich wynkia (dla wiedzy i praktyki)

Wykład II

Wybrane kategorie służące do opisu różnic indywidualnych

• TYP - kategoria klasyfikacyjna

• CECHA - najbardziej dyskusyjna kategoria; niezmienna dyspozycja albo względnie stała tendencja do określonych zachowań w powtarzalnych sytuacjach adekwatnych do tych zachowań

• WYMIAR - Pojęcie służące podkreśleniu, że jednostki zajmują określone miejsce na osi reprezentującej nasilenie danej cechy i że możliwe jest jej zmierzenie

• CZYNNIK - wyodrebniona w rezultacie analizy czynnikowej zmienna skorelowana ze zmiennymi eksperymentalnymi i wyjaśniająca część zależnosci statystycznych pomiedzy tymi zmiennymi

• STYL - sposób przebiegu procesu, czynności lub działania

Pojęcie typu wg Williama Sterna

Typ - „dominująca dyspozycja psychiczna bądź psychofizyczna, która przysługuje dajacej się wyróżnić na jej podstawie grupie ludzi, przy czym jednak grupy tej nie można jednoznacznie i wszechstronnie oddzielic od innych grup”.

Granice między typami nie zawsze są wyraźnie widoczne

Charakterystyki specyficzne dla kategorii typu

• Typ stanowi kategorię klasyfikacyjną

• Typ stoi na pograniczu tego co ogólne i i ndywidualne

• Pojęcie typu obejmuje względnie stałe cechy psychiczne, fizjologiczne bądż anatomiczne (konstytuvjonalne, podział na podstwie budowy ciała)

• Granice między typami są płynne

• Pojęcie typu obejmuje przede wszystim cechy zespoły dominujące

Koncepcja biegunowa

• Podstawą wyróżnienia typu są ekstremalne wartości cech

• Jeden biegun różni się od drugiego natężeniem cechy, np. ekstrawertyk - introwertyk

Koncepcja modalna

• Podział na więcej niż dwa typy na podstawie częstości występowania określonych chech, np.: introwertyk, ambiwertyk, ekstrawertyk

Koncepcja szufladkowa (jakościowe) i wymiarowa (ilosciowe)

• Podstawa wyróżnienia typu w ujeciu szufladkowymy - zespół charakterystyk jakosciowo odrebnych dla poszczególnych typów np. sangwinik, choleryk fagmatyk melancholik

• Ujęcie wymiarowe wynikało z krytyki koncepcji szufladkowej, która dziei ludzi na typy, podczas gdy różniece mają charakter ciągły, nie skokowy

Pojęcie cechy wg Gordona Allporta

• Cecha to struktura neurpsychiczna [o właściwościach motywacyjnych -WO] mająca zdolność dostarczenia wielu bodźców funkconanie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowania różńoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjcnego

• Obok cechy, która jest predyspozycją do reagowanie w okreśony sposób, wspólną dla wszystkich ludzi, wyodrębnił on tzw. Dyspozycję osobista, kótrą zdefinował tak samo jak pojęcie cechy. Dało to początek dwóm zasadniczym podejściom do osobowości - uniwersalnemu (nomotetycznemu) i indywidulanemu (idiograficznemu).

Współczesne poglądy na czynniki regulujące zachowanie.

„Problem cechy” - Problem człowiek-sytuacja

• Odzwierciedlenie w zachowaniu wpływu czynników wewnętrznyhc, jak i zmiennych sytuacji

• Stałość zachowanie jest zróżnicowana pomiędzy jednostkami (rola wymagań środowiskowych)

• Rola różnic indywidualnych szczególnie w sytuacjach mniej określonych (otwartych), brak stałości wymagań środowiskowych, zachowujemy się tak jak sądzimy że powinno się zachować

• Większa lub mniejsza stałość czasowa i międzysytuacyjna tłumaczona jest cechami osobowości

Krytyka pojęcia cehca (Walter Mischel)

• Średnia korelacja między różnicami behawioralnyi wskaźnikami cechy osobowości ( takiej jak uczciwość, impulsywność, zależność emocjonalna) - w zakresie między 0,10 a 0,20

• Korelacje między kwestionariuszami osobowości służącymi pomiarowi danej cechy a zachowaniem (wskaźnikiem tej cechy) rzadko przekracza wielkość 0,20, a prawie nigdy 0,30

• Specyficzność reagowania. Ograniczona przewidywalność zachowania w oparciu o pomiar cech

• Eksperymen Kartshorna i Maya (1928-1930): uczciwość traktowana jako cecha chcarakteru przejawia się w zachowaniu w różny sposób, w zależności od sytuacji (dom, szkoła … )

• Spójność czasowa i sytuacyjna są funkcją agregacji wykonywanych pomiarów

Tabela strelau 2006 s.30 Okoliczności preferujące środow

Cecha

• Cecha - jest to względnie stała i swoista dla jednostki uogólniona tendencja do zachowania się lub reagowania w określony sposób, wyrażająca się w różnych, a zarazem spójnych z ta tendencją sytuacjach

• Cehca ma charakter latentny (ukryty)

• o cesze wniskujemy na podstawie jej przejawów

Mischel po 30 latach : cechy istnieją

Biologiczne i środowiskowe uwarunkowania RI

Francis Galton (1822-1911)

• jako pierwszy sformuował pytanie o znaczenie czynników genetycznych i środowiskowych w powstawaniu RI (geny czy środowisko?) - wywołało to burze, a spór nie jest roztrzygnięty do dziś

geny + środowisko = człowiek (składniki + przepis = ciasto)

W jaki sposób oceniamy wkład czynników genetycznych i środowiskowych w RI?

• Metoda bliźniąt - większe prawdopodobieństwo między bliźniętami MZ w porównaniu z DZ przemawia za genetyczną determinacją badanego zachowania, przy założeniu jednakowego wpływu środowiska na bliźniętach w obu grupach, podstawowa metoda badawcza

• Metoda studiów rodzinnych

• Metoda adopcyjna

• Metody oparte na technikach molekularnych

Wykład III

Metoda studiów rodzinnych

• Do ustalania czynników zaburzeń (np. uzależnienia od alkoholu), ustalanie wpływu środowiskowego i genetycznego,

• metoda wprowadzona przez Galtona, drugorzedna metoda do potwierdzenia wyników otrzymanych metodą bliźniąt lub jako metoda wyjściowa do dalszych badań

• wymaga par osób spokrewnionych biologicznie, trzy pokolenia - dzieci, rodzice, dziadkowie

• metoda służąca ocenie prawdopodobieńst fenotypowych osób o różnym stopniu pokrewieństwa genetycznego

• stosowana przez psych. Klinicznych

• dzieci bardziej podobne do matek pod względem wrażliwości emocjonalnej, a do ojców pod względem złości

Metoda adopcyjna

• metoda oceny podobieństwa fenotypowego osób, które nie są spokrewnione genetycznie, ale mają wspólne środowisko

• im ludzie dłużej ze sobą mieszkają tym bardziej się do siebie upodabniają

• matoda ta służy głównie oszacowaniu wilekości wpływu środowiska na zmienność zachowania

Pojęcie odziedziczalności (h²)

• jest to opisowa miara statystyczna - odnosząca się do całej populacji - która oznacza proporcję (procent) zmienności badanego zachowania wyjaśniony zminnością genetyczną osób należących do danej populacji

• wpływ addytywny - sumowanie się wpływu odziedziczalności po matce i ojcu (wąsko rozumiana odziedziczalność)

• wpływ genetyczny (rozumieniu szerokim) - wpływ czynników addytywnych i nieaddytywnych

• epistaza

• czynniki nieaddytywne zmniejszają podobieństwo z wyjątkiem bliźniąt jednojajowych

Odziedziczalność

Phenotype Genotype Environment

P = G + E (GxE) - interakcja pomiędzy środowiskiem a genotypem

h² = V_G/V_p = V_G/ (V_G+V_E+V_(GxE)) - Odziedziczalność w szerokim rozumieniu

Przykładowe oszacowania odziedziczalności

Zdolności ogólne 0,70

Cechy osobowości 0,50

Postawy 0,40

ADHD 0,80

Depresja 0,40

Schizofrenia 0,80 - zbyt złożone by można było jednoznacznie zdiagnozować

Alkoholizm 0,50

Zaburzenia dwubiegunowe 0,60 - dawniej maniakalno depresyjna

Zburzenia lękowe (fobie) 0,30 - podwpływe czynników środowiskowych

Determinanty RI w odniesienu do inteligencji i temperamentu

SNP: Polimorfizm pojedynczego nukleotydu

Odcinek DNA który różni się jednym i tylko jednym nukleotydem.

Allel 1:C

TGATCTTG …. TGCCGAT….TGATCAG

TGATCTTG…..TGCTGAT….TGATCAG

Allel 2 :T

RFLP : Polimorfizm długości fragmentów restrykcyjnych

Polimorfizm oparty na przecinaniu DNA enzymami restrykcyjnymi ( rozpoznającymi specyficzną sekwencją nukleotydów i przecinającymi DNA w miejscu wyznaczonym przez daną sekwencję). Polimorfizmy polegają na różnicach długości fragmentów pociętych enzymami (różnicach wynikających z mutacji).

Plimorfizmy powtórzeń tandemowych:

SSR (sekwencje mikrosatelitarne, do 4 powtórzeń)

VNTR (zmienna liczba powtórzeń, nawet do 100)

- sekwencja mukeotydów powtarza się pewną ilość razy, a polimorfizmy stanowi ilość powtórzeń

Zachowanie a chromosom np. upośledzenie umysłowe - chromosom X

Związek cech temperametu RTT z polimorfizmami w obrębie różnych genów ( badania)

Znaczenie czynników genetycznych

• Tworzą one potencjał, który w ciągu życia jednostki jest rozwijany przez czynniki środowiskowe przy ważnym udziale własnej aktywności człowieka

Czynniki środowiskowe wyjaśniające zmiennosc zachowania

Wspólne środowisko

• Pojęcie odnoszące się do zespołu składników opisujących środowisko danej rodziny (biologicznej lub adopcyjnej)

• Składniki te obejmują status społeczno - ekonomiczny rodzinny (SES)- ujemna korelacja w Polsce

• otoczenie fizyczne (wyposażenie mieszkania)

• klimat rodzinny

• zachowanie poszczególnych członków rodziny

• wzajemny wpływ członków rodziny

• wychowanie dzieci

• tradycje rodzinne (ukryte)

• liczbna członków rodziny mieszkających wspólnie

• osobowość poszczególnych członków rodziny

Środowisko specyficzne:

• Pojęcie to odnosi się do zasobu indywidualnych, niepowtarzalnych

• Kolejnosć urodzenia się dziecka

• Losowe zdarzenia i przeżycia (np. choroby, urazy, rozdzielenie dzieci)

• Wyniki interakcji pomiedzy rodzeństwem, dzieci i rodzicami oraz pomiędzy pozostałymi członkami rodziny

• Czynniki pozarodzinne : skład grup rówiesniczych, rodzaj i wynik interakcji z rówieśnikami, wydarzenia poza domem, nawet oglądanie TV

• U osób starszych: doświadczenia nabyte w pracy, ekonomiczne i psychologiczne warunki życia, nagłe zachorowania i urazy, rodzaj relacji z innymi ludźmi

Wykład V

Jeffrey Alan Gray (1934-2004)

• Brytyjski psycholog, badacz mózgu i zachowania

• Pracował w Oxfordzie i Istytucie Psychiatrii w Londynie

• Gray zakwestionował pierowtność wymiarów ekstrawersji i neurotyczności, traktując je jako pochodne w stosunku do lęku (L) i impulsywnosć (I).

Neuropsychologiczny model temperamentu Graya

1. W 1985 roku Gray zaproponował model osobowości oparty na trzech hipotetycznych sytemach biologicznych w mózgu:

• BAS (behawioralny układ aktywacyjny) związany z impulsywnością

• BIS (behawioralny układ hamujący) związany z lękiem

• F/FLS (układ walki/ucieczki) sterujący zachowaniami emocjonalnymi w odpowiedzi na bezwarunkowe bodźce awersyjne. Uruchamia wtedy obronną agresję albo powoduje ucieczkę.

Biologiczne podłoże BIS/BAS

• BIS - układ przegrody hipokampa

• BAS - zwoje podstawy mózgu, jądra wzgórza, okolice kory nowej

2. Układ BAS reguluje wrażliwość na nagrody (i sygnały braku kary). Powiązany z tendencja do zblizania się i oczekiwaniem (nadzieją) na „antycypowana przyjemność”. Detreminuje zachowana impulsywne. (kot gdy tylko poczuje jedzenie, zobaczy natychmiast przybiega do właściciela i czeka aż dostanie jedzenie)

Układ BIS reguluje wrażliwość na sygnały kary (i brak nagrody). Towarzyszy mu skłonnośc do przemyśliwania, ostrożność, ocena ryzyka i subiektywne poczucie lęku.

Model Graya: uczenie się

• Warunkowanie zachodzi szybciej i łatwiej u introwertyków, ale tylko wtedy gdy bodźcem bezwarunkowym jest kara.

Model Graya i model PEN

BAS Determinuje wrażliwość na sygnały nagrody Pobudza do zbliżania Tworzy pozytywny afekt Związany z impulsywnością (poszukiwanie doznań) Leży u podłoża Ekstrawersji

BIS Determinuje wrażliwość na sygnały kary Hamuje aktualne zachowanie Tworzy negatywny afekt Związany z lekiem Leży u podłoża Intorwersji

Równowaga Bis-BAS

• Osobowość jest uwarunkowana w

jakimś stopniu przez równowagę

dwóch układów

Psychologiczny model temperamentu Roberta Cloningera

• Obejmuje 4 wymiary temperamentu i 3 wymiary charakteru

• Szczególne zastosowanie przy badaniu uzależnień - przede wszystkim od alkoholu

• Cehcy temperamentu są uwarunkowane genetycznie, a wymiary charakteru opisują cechy osobowości nabywane w czasie onogenezy

Cechy charakteru w ujeciu Cloningera

1. Unikanie szkody, US (cecha związana z wyskokim poziomem serotoniny

• Cehca stanowi odpowiednik lęku w ujęciu Graya, ale ograniczony tylko do leku poznawczego (psychicznego)

• Cecha oznacza tendencje do hamowania zachowań w odpowiedzi na bodźce negatywne

2. Zależność od nagrody, ZN (cecha związana z niskim poziomem noradrenaliny)

• Przejawia się w podtrzywymaniu zachowania w odpowiedzi na pozytywne wzmocnienia.

3. Poszukiwanie nowości, PN (cecha związana z niskim poziomem dopaminy)

• Tendencja do aktywnego reagowania na nowe bodźce.

4. Wytrwałość, W (cecha o niejasnym markerze biologicznym)

• Dodana w 1993r przez Cloningera, Svrakicia i Przybecka

• Oznacza zdolność do samodzielnego podtrzymywania danego rodzaju aktywności

Cechy charakteru wg Cloningera

• Samokierowanie (ukierunkowanie Ja; zdolność kierowania własnym zachowaniem w celu adaptacji do sytuacji)

• Skłonność do współpracy (skłonność do współdziałania; zdolnośc do identyfiakcji i akceptacji zachowań innych ludzi )

• Autotranscendencja (transcendencja Ja; poczucie przynależnosci do wszechświata. Wymiar powiązany z duchowością)

Pięcioczynnikowa Teoria Osobowości (PTO) Roberta McCrae i Paula Costy - WIELKA PIĄTKA

• Główne czynniki:

• Neurotyczność,NEU

• Ekstrawersja, EKS

• Otwartość na doświadczenia, OTW

• Ugodowość, UGD

• Sumiennność, SUM

Podejście w badaniach nad osobowoscią porwadzących do wyodrębnienia pieciu czynników

• Leksykalne

• Oparte na swobodnych opisach zachowania

• Psychometryczne (kwestionariuszowe)

Założenia, na których oparta jest PTO

• Natura człowieka jest poznawalna (osobowość może być poznana nie tylko w badaniach eksperymentalnych)

• Człowiek jest racjonalny (zdolny zrozumiec siebie i innych)

• Ludzie charakteryzują się zmiennością (różnią się pod względem ważnych cech osobowości)

• Do natury człowieka odnosi się proaktywność (źródła zachowania tkwią w śr…

Krótka historia PTO

• W 1976 costa i McCrae opublikowali pracę, prezentującą 3 czynniki (NEU,EKS i OTW) wyodrębnione dzięki redukcji 16 czynników mierzonych kwestionariuszem 16-PF R.B. Cattella

• Każdy z tych czynników był opsany przez 6 składników stanowiących różne aspekty zachowania reprezentujące niższy poziom czynników.

• Później dodali jeszcze dwa czynniki (UGD i SUM) pochodzące z koncepcji Goldberga

Definicje wielkiej piątki

• Neurotyczność - oznacza podatność na doświadczenia negatywne emocji oraz wrażliwość na stres pscyhologiczny

• Ekstrawersja - charakteryzuje jakość i ilość interackcji społecznych, poziom aktywnośći i energii oraz zdolność odczuwania pozytywnych wmocji

• OTW - opisuje tendencję do poszukiwania i pozytywnego oceniania doświadczeń życiowych tolerancję wobec nowości i ciekawość poznawczą

• Ugodowość

• Sumienność

Strelau2006 s. 189 schemat

Odniesienia PTO do PEN Eysencka

NEU Neurotyczność (PEN)

EKS Ekstrawersja

UDG Psychotyczność

SUM Psychotycznośc

OTW - - - - - - - - - - -

Uwagi krytyczne do koncepcji

• Arbitralnie ustalona liczba subskładników (6)

• Niektóre czynniki nie są w pełni ortogonalne, ponieważ ich subskladniki korelują ze sobą (np. SUM i NEU, EKS i NEU, UGD i SUM)

• Model ogranicza poznanie osobowości, stnowiącą tylko jej opis

• Statyczny model nie nadający się do wyjaśniania zmian osobowości praz poznania dynamicznych procesów o mechanizmów związanych z osobowoscią

• Badanie oparte na modelu ignorujące sytuacyjne i kontekstowe czynniki oddziłujace na zachowanie

Argumenty za

• Czynniki ujawniające się niezaleznie od stosowanego kwestionariusza osobowości (np. NEO-FFI,NEO-PI-R,FFPI) i jego wersji: samoopis vs szacowanie.

• Struktura 5-czynnikowa ujawnia się niezależnie od płci, rasy i kultury

• Prosty uniwerslany model porządkujący teorię cech

• Stanowi teoretyczną podstawę badań psychometrycznych i leksykalnych nad strukturalną organizacją osobowości

• Integruje naukę o osobowości i inspiruje badania nad RI

WYKŁAD VI

Podstawy biologiczne czynników

• Istnieją dane potwierdzające odziedziczalność czynników wyodrębnionych w PTO, ale nie jest dotychczas możliwa identyfikacja podstaw anatomicznych i fizjologicznych tych czynników.

	Addytywny	Nieaddytywny	Srodowisko specyficzne	Środowiskow wspólne
Ugodowość	21 %	9%	8%	62%
Sumienność	27%	13	6	55
Otwartość	28	18	3	51

Hipotezy leksykalne

• Cattell '43 : „wszystkie aspekty ludzkiej osobowości, które były lub są istotne, interesujące lub pożyteczne zostały utrwalone w treści języka”

• Goldberg '81: „różnice indywidualne między ludźmi mnają swój wyraz w języku. Im wieksze znaczenie mają rożnice, tym częściej ludzie będą na nie zwracali uwagę i tym częściej będą o nich rozmawiać, aż w końcu wynajdą opisujące je terminy”

• Osobowość może być opisywana słowami

Przesłanki, na których opierają się badania odwołujące się do języka naturalnego

• Spontaniczne opisy osobowości z punktu widzenia dokonujących ich osób mają istotne znaczenie dla charakterystki osobowości

• Im ważniejsza jest określona cecha osobowości, tym cześciej jest wymieniana w opisie

• Swobodne opisy dokonywane w różnych językach i kulturach odzwierciedlają wpływy czynników kulturowcyh na kształt osobowości

Lewis R. Goldberg

• Autor teminu „Wielka Piatka”

Goldberg zaproponował 100 przymiotników - identyfikatorów (dwubiegunowcyh), jako prototypowy opis pięciu czynników osobowości

• Ekstrawersja / surgencja

• Np. rozmowny - nierozmowny; ekstrawertywny - introwertywny

• Ugodowość

• Np. sympatyczny - niesympatyczny; ciepły - chłodny

• Sumienność

• Np. zorganizowany - zdezorganizowany; dokładny - niedokładny

• Stałość emocjonalna (NEU)

• Np. zrelaksowany - podniecony; niezazdrosny - zazdosny

• Intelekt (OTW)

• Np. tówrczy - nietwórczy; inteligentny - nieinteligentny

Polska Lista Przymiotników (PLP) w opracowaniu Piotra Szaroty

• Ugodowość - wielkoduszny, uczynny, wyrozumiały, czuły

• Sumienność - staranny, solidny, pracowity, odpowiedzialny

• Dynamiczność - szybki, smiały, energiczny, przedsiębiorczy

• Pobudliwość - wybuchowy, porywczy, nieopanowany, emocjonalny

• Intelekt

Specyficzne właściwosci wyników badań leksykalnych

• Osoby opisują sobowość innych ludzi na takich samych wymiarach, na jakich opisują własną osobowość

• Nasilenie ocen w poszczególnych skalach przymiotnikowych ulega zmianom w zależności od osoby i stopnia znajomości osoby ocenianej. Niezmienną natomiast pozostaje struktura spostrzegania - osoby nadal posługiwały się tymi samymi wymiarami/kategoriami

• Niektóre wymiary, np. neurotyczność/stabilnosć emocjonalna nie są tak wyraźne w opisie innych ludzi jak w przypadku samoopisu

• Badania wskazują, że oceny cech w mniejszym lub większym stopniu odzwierciedlają aktualne różnice indywidualne w zachowaniu i nie stanowią fikcji poznawczej pozbawionej podstaw w rzeczywistości

Model osobowości HEXACO

• badania leksykalne struktury osobowości wykorzystujące listy w językach: holenderskim, francuskim, niemieckim, ęgierskim, włoskim, koreańskim i polskim (bez angielskiego) wykazały inną niż 5-czynnikowa struktura obejmującą 6 czynników (później potwierdzoną też na danych anglojęzycznych, Achton i Lee)

• nowym czynnikiem była Uczciwosc-Pokkora towrząca znaczącą cechę w tej strukturze. Odpowiednikiem stabilności emocjonalnej jest emocjonalnosć

• HEXACO : Honesty-Hulility (H), Emotionality (E), eXtrawersion ( X), Agreeableness (A), Con

Specyficzne wymiary osobowości: “Ciemna Triada”

• Od 2001 roku w literaturze przdmiotu wskazuje się na obecnośc tzw. „awersyjnych społecznie” wymiarów osobowości

• Są one diagnozowane zarówno i osób z populacji klinicznych, jak też z populacji ogólenj

• Wymiary te, to skorelowane ze sobą makiwelizm, narcyzm i psychopatia

Definicje składników Ceimnej Triady

• Makiawelizm - tendencja do manipulowania innymi ludźmi, przy jednoczesnym chłodzie emocjonalnym zarówno w warunkach rzeczywistych jak i laboratoryjnych

• Narcyzm - tendencja do przejawiania poczucia wyższości, władzy, dominacji i wyższości (nie-kliniczna)

• Psychopatia ­- skłonność duzej impulsywności i poszukiwania grozy, przy jednoczesnej empatii i niskim lęku

Współczynniki korelacji

PSYCHOPATIA

0,5 0,31

NARCYZM 0,25 MAKIWELIZM

Wspólne właściwości CT

• Niezależne od zwych źródeł, wszystkie trzy składniki Triady choc w różnym stopniu, mają społecznie nieprzyjazny charakter, z endencją w zachowaniu do samopomowania siebie, chłodu emocjonalnego, dwoistości oraz agresywności

• Istnieją empiryczne dowody nakładnia się na siebie (wspólnej warjancji) składników Triady: makiawelizmu i psychopatii, narcyzmu i psychopatii oraz makawelizmu i narcyzmu

	Narcyzm	Makiawelizm
Makiawelizm	Rg = -0,00 r= 0,12
Psychopatia	Rg=0,48 r=0,28	Rg= 0,51, r=0,28

N, M, P - wysoka odziedziczalnośc

Korelacja CT i PMO

HEXACO a Ciemna Triada

• Uczciwośc-Pokora jako czynnik jest charakteryzwoanynastępującymi cechami: szczerość, rzetelność, skromność vs chytrość, pretensjonalność i chiwość

• Ze względu na zakres czynników można przypuszczać że istnieje korelacja pomiedzy Uczciwoscią-Pokorą a CT

• Uczciwość-Pokora jest ujemnie i silnie skorelowana z CT (-0,53N. -0,57M, -0,72P)

Współczynniki korelacji CT ze stylami humoru wg Roda Martina

Styl	Narcyzm	Psychopatia	Makiawelizm
Afiliacyjny (+)	0,19*	0,10	-0,07
Wzmacniający „ja” (+)	0,13	0,03	-0,09
Agresywny (-)	0,06	0,40***	0,40***
Poniżający „ja” (-)	-0,10	0,45**	0,28**

Wnioski z badań Johansona, Li i bussa

• Cechy CT mogą stanowic czynnik w adaptacji, naet jeśli strategie towarzyszące temu zespołowi są niepożądane społecznie

• Ponoszony koszt tej adaptacji ( w poszukiwaniu partnerów), to liczba porzuconych dotycchczasowych partnerów dla nowych (liczba zerwanych związków)

Podsumowanie

• Jest to koncepcja, która ma szerokie zastosowania praktyczne m.in. w selekcji doborze zawodowym, w ocenie stanu zdrowia psychicznego i somatycznego oraz ocenie statusu życiowego człowieka

Wykład VII

REGULACYJNA TEORIA TEMPERAMENTU (RTT) Strelau'a

Wykład VIII

Zmodyfikowana RTT

Najważniejsze postulaty RTT

• Temperament przejawia się w formalnej chcrakterystyce zachowania, którą można opisać w kategoriach energetycznych o czasowych

• Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją względnie stałe ri mające status cech

• RI w temperamencie są powszechne, wystepują od początku życia neonatalnego i są obecne zarówno u człowieka jak i u zwierząt

• Temperament, który jest wynikiem ewolucji bioloicznej, ulega w ontogenezie powolnym zmianom

• Temperament pełni funkcję regulacyjną, która ujawnia się przede wszystkim w sytuacjach trudnych lub w zachowaniach ekstremalnych.

Regulacyjna funkcja temperamentu:

• Modyfikowanie wartości stymulacyjnej (energetycznej) i czasowej sytuacji i zachowań.

• Wartość stymulacyjna sytuacji może być u człowieka oceniona na podstawie wielkości pobudzenia emocjonalnego, który powoduje.

Funkcje regulacyjne:

• Temperament determinuje:

• Styl zachowania (działania)

• Zapotrzebowanie na stymulacje

• Psychofizjologiczne koszty wyboru form zachowania

Koncepcja Eliasza

• Mogą występować zmiany temperamentu, jeżeli sytuacja (i związany z nią poziom stymulacji) jest znacząco niezgodny z tymi cechami.

• Ludzie mogą poszukiwać stymulacji jednego rodzaju, a unikać drugiego.

Najważniejsze modyfikacje RTT

• Reaktywność rozdzielono na niezależne wymiary: wrażliwość i odporność

• Wrażliwość rodzielono na : sensoryczną i emocjonalną

• Odporność rozdielono na : związana ze zmęczeniem i z obecnością dystraktorów

• Wprowadzono chrakterystyki zachowania odnoszące się do reagowania na bodźce: szybkość i tempo

• Wprowadzonoe charakterystyki pojawiające się po zaprzestaniu działania bodxca: powtarzanie i utrzymanie zachowania

Żwawość (ŻW)-

Perseweratywność (PE) - tendencja do potrzymywania i powtarzania zachowania po zaprzestaniu sytuacji, która je wywołała

Wrażliwośc Sensoryczna (WS) - wrażliwośc zmysłowa

Reaktywność emocjonalna (RE) - wrażliwość emocjonalan, intensywność reakcji emocjonalnych na bodźce

Wytrzymałość (WT) - zdolność do adekwtnego reagowania w sytuacjahc wymagających długotrwałej lub silnej stymualcji aktywności albo w arunkach silnej stymualcji zewnetrznej

Aktywność (AK) - tendencja do podejmowania zachowań i dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań dostraczającyhc stymulacjiz otoczenia

Wysoki poziom aktywacji

Sn mózg R (N+X)

• Wysoki poziom RE

• Mała WT

• Mała ŻW

• Mała AK

Niski poziom aktywacji

Sn mózg R (N-X)

• Niski poziom RE

• Duża WT

• Duża ŻW

• Duża AK

Struktura temperamentu

Zharmonizowana struktura temperamentu:

• O dużych możliwościach przetwarzania stymualcji: osoby wytrzymałe, mało reaktywne emocjonalnie, bardzo aktywne

• Osoby o małych możliwościach przetwarzania stymualcji: osoby wysoko reaktywne emocjonalnie, o niskim poziomie aktywności i wytrzymałości

Niezhrmonizowana struktura temperamentu (nieefektywne przetwarzanie stymulacji) (niezgodność cehc temperamentu)

• Osoby wytrzymałe, nisko reaktywne emocjonalnie, ale nie poszukujące stymulacji (mało aktywne)

• Osoby wysoko reaktywne emocjonalnie, mało wytrzymałe, ale poszukujące stymulacji (bardzo aktywne)

TEMPERAMENT (biologicznie uwarunkowane cechy osobowości):

• Relacje interpersonalne

• Wybór partnera

• Funkcjonowanie seksualne

• Zdrowie i dobrostan

• Psychopatologia

• Funkcjonowanie zawodowe

• Funkcjonowanie szkolne/akademickie

• Narażenie na stres

• Postawy

• Rozwój

Źródła RI w badaniach nad stresem

• Spostrzeganie stresorów - hisotria życia jednostki, doświadczenia ze stresorami, wrażliwośc receptorów, stan jednostki

• Reakcje na stresory - preferencje aktywności w odpowiedzi na stres, różnce w zachowaniu, stanach psychicznych i reakcjahc fizjologicznych

• Radzenie sobie ze stresem - style i strategie radzenia sobie

• Osobowość jako źródło różnic indywidulanych w stresie - tolernacja na stres (odporność), indukowanie (wywoływanie) stresu

Temperamentalnych Czynnik Ryzyka (TCR)

TCR, to jakakolwiek cecha lub układ cech temperamentu, które w interakcji z innymi czynnikami silnie lub długo działającymi zwiększają ryzyko powstania zaburzeń zachowania, stanu zdrowia albo rozwoju źle przystosowanej osobowości.

Wymagania, możliwości i stres

• 
  Wymagania

• Stres

Możliwości człowieka (zdolności, temperament)

• Stres

• Wymagania

STRESOR		MEDIATOR		NASTĘPSTWA
Czynniki ergonomiczne Agresja otoczenia Nasilenie ruchu Presja czasu Zmianowość Przerwy dla odpoczynku Izolacja społeczna Ograniczona decyzyjność				Płeć Typ osobowości A/B LOC Neurotyczność Odporność Wsparcie społeczne Kontrola nad sytuacją		Choroby układu krążenia, pokarmowego, narządów ruchu, zmęczenie Lek depresja, PTSD Nadużywanie substancji Absencja

Kierowcy autobusów

Wykład IX

Temperament w ujęciu RTT jako endofenotyp zaburzeń psychicznych

• Pojęcie endofenotypu odnosi się do konstruktu prostszego niż zaburzenie (może nim być cecha osobowości), który jest uwarunkowany genetycznie i powiązany z danym zaburzeniem.

• Konstrukt taki może posłużyć do wykazania genetycznego wpływu na zaburzenia, nawaet tych genów, których wpływ jest stosunkowo słaby i trudny do zaobserwowania.

• Enodofenotyp może stanowić ogniwo pośredniczące pomiędzy genami a złożonym zaburzeniem

• Endofenotypy mogą też służyć do badań nad interakcją genotypu i środowiska w powstawaniu zaburzeń zachowania

Kryteria endofenotypu

• Musi być powiązany z danym zaburzeniem w określonej populacji

• Musi charakteryzować się odziedziczalnością (udziałem czynników genetycznych w jego zmienności)

• Powinien ujawniać się niezależnie od stanu zdrowia jednostki oraz być współdziedziczony z chorobą w rodzinie

• Endofenotypy powinnyć być związane z przyczynami zaburzenia ora ryzykiem jego wystapienia (niekoniecznie ryzyko to musi być związane tylko zokreślonym zaburzeniem)

• Endofenotyp powinien mieć rozkłąd zbliżony do normalnego, a narzędzi służące do ich pomiaru charakteryzować się dobrymi własnościami psychometrycznymi

Zaburzenie po steresie traumatycznym, PTSD Nowy kierunek badań

• PTSD to jedna z możliwych konsekwencji narażenia człowieka na zdarzenie traumatyczne

• Dane z badań nad PTSD wspierają hipotezę o znaczeniu temperamentu RTT jako endofenotypu zaburzeń psychicznych

Podsumowanie

• Istnieją podstawy, aby sądzić, żę cechy temperamentu postulowane przez RTT mogą stanowić endofenotyp dla zaburzeń psychicznych, szczególnie o charakterze lękowym.

• Istotną role wydaje się odgrywać reaktywność emocjonalna (RE). Hipotezę o jej znaczeniu wspierają badania oparte na modelu zwierzęcym (Meyza i in.,2009) wskazujące, że znaczenie RE ujawnia się wyłącznie w sytuacjach wzbudzających lęk.

• Istnieje potrzeba kumulacji danych na temat związku temperamentu RTT z innymi zaburzeniami psychicznymi

Koncepcje temperamentu odnoszące się do dzieci

Alexander Thomas i Stella Chess

• Nowojorskie badania podłużne

Interakcyjna koncepcja temperamentu Thomasa i Chess

• Koncepcja powstała w opozycji do przekonania, że to rodzice są odpowiedzialni za problemy swoich dzieci

• Temperament jako cehcy stylistyczne, odnoszące się do charakterystyki zachowania.

• Opis cech dokonany w oparciu o wyniki badań podłużnych (projekt NYLS rozpoczęty w 1956 i zakończony na początku lat 80.) Obserwacja i wywiad z rodzicami.

• Kategorie temperamentu: aktywność, rytmiczność, zbliżenie się-wycofanie, łatwość przystosowania, próg reagowania, siłą reakcji, jakosć nastroju, roztargnienie, zasięg uwagi i wytrwałość.

• Stałość charakterystyk temperamentalnych i zmiennośc ich przejawów na przestrzeni życia jednostki.

• Niektóre charakteryski temperamentu dziecka nie są istotne dla postaw i zachowań rodziców wobec niego. Inne tak.

• Obserwacyjne i poparte analizą czynnikową wystepowanie układów (konstelacji) cech temperamentu: temperamentu łatwego (40% badanej próby), temperament wolno ryzgrzewający się (15%) i temperament trudnego (10%)

Wykład ??

Definicje inteligencji (2)

• Inteligencja to zdolność uczenia się (Ferguson)

• Inteligencja to zdolność rozwiązywania problemów (Piaget)

• Inteligencja jest tym, co mierza testy inteligencji (Boring)

• Istnieją dwa rodzaje inteligencji - A i B (Hebb)

• Inteligencja A to podstaowy potencjał organizmu zdeterminowany przez genotyp

• Inteligencja typu B (fenotypowa), to zdolności intelektualne, które przejawiają się w zachowaniu Są one wynikiem interakcji inteligancji typu A i środowiska.

• Inteligencja C (psychometryczna), która ujawnia się w badaniach na podstawie testów inteligencji (Vernon)

• Inteligencja to zdolnosc do szybkiego przetwarzania informacji (Hunt)

• Inteligencja, jest to dolność przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami poznawczymi (Nęcka) (jest to proces)

Czynnikowe koncepcje intelogencji: hierarchiczne i czynników równorzędnych

Dwuczynnikowa teoria zdolności. Charles Spearman (1863-1945)

• Czynnik g (general) - utożsamiany ze zdolnościmi ogólnymi. Ich hiepotetyczny mechanizm, to energia umysłowa zlokalizowana w mózgu

• Czynnik s (specific) - niezależny od czynnika g, identyfikowany ze zdolnościmi specyficznymi

• Wynik każdego działania stanowi interakcję wpływu każdego z tych czynników g X s

Zasady funkcjonowania intelektu wg Spearmana

• Zrozumienie własnego doświadczenia

• Ujmowanie stosunku pomiędzy dwoma lub więcej znanymi elementami (edukcja relacji)

• Odkrywanie brakującego elementu, do którego odnosi się znana relacja

Philip E. Vernon (1905=1987)

• Brytyjski badacz inteligencji

Schemat ukazujący hierarchiczną koncepcję czynników uzdolnień

G: główne czynniki grupowe, (werbalno-szkolne, przestrzenno mechaniczne) drugorzędne czynniki grupowe czynniki specyficzne

Raymont Cattell

• Koncepcja czynnika g:

• Czynnik g_f - uwarunkowany właściwościami mózgu i silnie genetycznie zdeterminowany. Zdolności myślenia, rozumowania i przyswajania nowej wiedzy

• Czynnik g_c - powstaje jako wynik uczenia się i doświadczenia, które nakładają się na czynnik g_f. Wiedza i zdolności pojmowania nabyte przez jednostkę.

Triadowa (triadic) toria struktury zdolności Cattella jako próba przyczynowego wyjąsnienia zjawiska inteligencji

• Teoria zakłada istnienia trzech głównych składników zdolności

• Możliwości umysłowe, na które składa się szybkośc i płynnośc procesów umysłowych, pamięć i inteligencja płynna. Stanowią funkcją masy asocjacyjnej mózgu i są biologicznie ogranizczone.

• Zdolności lokalne, występują obok gf i gc. U ich podstawy lezy organizacja strukturalna pól sensorycznych i motorycznych. W ich skład wchodzą zdolności wzrokowe, słuchowe i motoryczne

• Zdolności pośredniczące (instrumentalne). Stanowią one narzędzie za pomocą którego wyraża się umysł ludzki. Należą tu zdolności podstawowe w ujęciu Thurstone'a + gc, wykorzystywane w praktyce

• Inteligencja płynna (gf), skrystalizowana (gc)

Louis Thurstone

Podstawowe zdolności umysłowe wg Thurstone'a. Model czynników równorzędnych

• Płynnosć słowna (W) - łatwość i szybkosc posługiwania się językiem i mową

• Zdolności liczbowe (N) - łatwość i umiejętność wykonywania operacji matematycznyhc

• Rozumienie słów (V) -umiejętnośc definiowania słów

• Zdolności przestrzenne (S) - zdolnośc przekształcania w wyobraźni figur i kształtów

• Zdolności rozumowania (R)

• Szybkość spostrzegania (P)

Joy Guilford

Model struktury intelektu

• Każdą zdolnośc możn aopisać odwołująć się do trzech aspektów: operacja, treść (materiał) i wytwór

• Operacje - dotyczą procesów przetwarzania informacji. Obejmują 5 kategorii poznawanie, pamięć, myślenie dywergencyjne, myślenie konwergencyjne i ocenianie

• Treść - odnoszą się do treści inf, 4 kat: figuralną, symboliczną, semantyczną i behawioralną

• Wytwory - formany aspekt inf, 6 Kst: jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia i implikacje

• 6x5x4 = 120 zdolności

Teoria wielu inteligencji wg Gardnera

• Inteligencja - zdolność do rozwiązywania problemó lub do tworzenia produktów cenionych w określonym środowisku kulturowym lub w społeczności

• Inteligencja językowa - umiejętnośc werbalnego porozumiewania się

• Inteligencja logiczno-matematyczna - rozumienie abstrakcyjnych realcji i posługiwania się nimi

• Inteligencja przestrzenna - spostrzegania inf wzorkowych i przestrzennych

• Inteligencja muzyczna - pozwala tworzyć, przekazywać i rozumieć znaczenia jakie niesie dźwięk (ważna u zwierząt)

• Inteligencja kinetetyczna - kontrolowanie własnej motorki o zdolności manipulowania przedmiotami

• Inteligencja interpersonalna - zdolnosć rozpoznawania i odróżniania uczuć, przkonań i intencji

• Inteligenacj intrapersonalna - rozumienie siebie, własnych uczuć, samoobserwacja

Kytyka teorii strukturalnych

• Problem utożsamiania czynnikó wynikających z analizy bytami realnymi

• Problem arbitralności analizy czynnikowej

• Opisowy charakter teorii strukturalnych

• Niedostateczne uwzględnienie czynników rozwojowych

Inteligencja: podejści poznawcze

• Inteligencja rozumiana jast jako sposób przetwarzania informacji obejmujący szereg mechanizmów poznawczych, takich jak uczenie się zasoby uwagi, pamięc roboczą, strategie poznawcze i kontrolna poznawca

• Poznanie tych mechanizmów wymaga przejścia na elemanterny poziom analizy

• Naowy paradygmat obejmuje proste zadania, nie wymagające wiedzy ani szczegółnych umiejętności, dostępne ludziom bez względu na ich wykształcenia czy pochodzenie kuturowe. Np. zadania mierzące czas reakcji albo czas inspekcji (zapoznanie z zadaniami ale bez reakcji)

Sternberg

• Triarchiczna teoria inteligencji

• Składowe: subteoria składników, doświadczenia, kontekstu

• Subteoria składników - umysłowe mechanizmy opowiedzialne za planowani, wykonanie działanie i ocene rezultatów

• Metaskładniki - obejmują rozpoznawanie problemów, formułowanie strategii rozwiązania, planowanie czasu i kontrolowanie prób rozwiązania

• Składniki wykonawcze - kodowanie informacji, dostrzeganie, analizwoanie, wnioskowanie o relacjacj między różnmi problemami, porównywanie rozwiązań

• Skłądniki nabywania wiedzy - procesy wykonania nowej wiedzy, wyróżnianie informacji istotnych, korelowanie i porównywanie informacji, selektywne kodowanie, integracja wiedzy wg znaczenia

• Subteoria doświadczeń - odnosi się do procesów adaptacyjcnych, przystosowawczych wobec nowych zadań i wymagań środowiskowych albo wykorzystanie zautomatyzowanych procesów przetwarzania inf w zadaniach lub znanych sytuacjach

• Subteoria kontekstu - określa inteligentne zachowania w określonym środowisku, które angażują celową adaptację, selekcję i kształtowanie środowiska opdpowiednio do realnie istniejącej rzeczywistości

Wykład XII

…

Koncepcja Carrolla

• Trójwarstwowa teoria zdolności poznawczych wg. Carrolla stanowi poszerzenie i rozbudowanie poprednich teprii

• Wg. Autora określa ona jakiego typu różnice indywidualne w zdolnościach poznawczych występują i jakie sa ch wzajemne relacje

• Koncepcja zakłada obecność dosc dużej ilości odrębnych zdolności poznawczyhc (całkowieta liczna w warstwie I i II nie jest określona), a relacje pomiędzy zdolnościami miżnal ustaliś klasyfikując je w trzy odmienne warstwy „wąsko” rozumiane zdolności (warstwa I) szerokie zdolności (warstwa II) i pojedyncza ogólna zdolność (warstwa III)

Nurty w badanich nad inteligencją

Zdolności społeczne tworzące inteligencję społeczną

• Zdolność rozpoznawania emocji, myśłi, pragnień i intencji innych ludzi w oparciu o wskaźniki behawioralne („czytanie w czyiś myślach”

• Zdolność określania cech osobowości na podstwie zachowania

• Zdolność rozpoznawania rodzaju relacji pomiędzy ludźmi

• Zdolność interpretowania sytuacji społecznej jako elementu ciągu wydarzeń

• Rozumienie norm i reguł społecznych

• Zdolnosć odpowiednizachowania się w sytuacjach społecznych

Inteligencja praktyczna

• Zdolność radzenia sobie w rzeczywistym świecie i w codziennych sytuacjach

• Umiejętność osiągania bliskich i odleglych celów w zmieniających się warunkach

• Podstawą tej inteligencji stanowi wiedza ukryta (kombinacja doświadczenia i intuicji)

Struktura uzdolnień matematycznych

• Odbior informacji matematycznej (zrozumienie)

• Specyficzne przetwarzanie materiału matematycznego (operowanie symbolami)

• Zdolność szybiego i szerokiego uogólniania na materiale matematycznym (uogólnienie na inne zadania matematyczne)

• Zdolność streszczania procesu rozumowania matematycznego

• Plastyczność procesów myślowych( dane początkowe wynik)

• Dążenie do prostych i ekonomicznych rozwiązań

• Zdolnośc dowolnej i szybkiej zmiany kierunku procesu myślenia

• Pamięć matematyczna

• Ogólny składnik syntetyczny (matematyczne ukierunkowanie umysłu)

Badania nad biologią inteligencji

• Genetyczne uwarunkowania

• Analiza czasów reakcji i czasu inspekcji (IT)

• Analiza EEG i potencjałów wywołanych (Hendricksonowie, 1980, tzw. Metoda sznurkowa)

• Badania z użyciem tomografii pozytonowej PET (aktywność metaboliczna)

• Neuroobrazowanie: badnia z zastosowaniem rezonansu magnetycznego MRI (badania objetości struktur mózgowych, istoty szarej i błej) oraz fMRI

• Badania objętości mózgu w relacji do inteligencji

Wykład XIII

Jeffrey Alan Gray (1934-2004)

Poprzednio - Eysenck;

Gray był kontynuatorem Eysencka. Działał w nurcie badającym powiązania między mózgiem a funkcjonowaniem człowieka. Przejął katedrę po Eysencku.

• zakwestionowanie tezy o tym, że ekstrawersja i introwersja są pierwotnymi wymiarami osobowości. Wg Graya są one pochodnymi w stosunku do lęku (L) i impulsuwności (I).

różnice we wrażliwości na nagrody i kary -> różnice w szybkości uczenia się. Ambiwertycy są jednakowo wrażliwi na kary i na nagrody.

1. neuropsychologiczny model temperamentu Graya

• 1985, propozycja modelu osobowości opartego na trzech hipotetycznych systemach biologicznych w mózgu:

a) BAS (behawioralny układ aktywacyjny) - związany z impulsywnością

b) BIS (behawioralny układ hamujący) - związany z lękiem

c) F/FLS (układ walki/ucieczki) sterujący zachowaniami emocjonalnymi w odpowiedzi na bezwarunkowe bodźce awersyjne. Uruchamia wtedy obronną agresję albo powoduje ucieczkę.

Biologiczne podłoże systemów BIS/BAS

Bis - układ przegrody hipokampa); BAS - zwoje podstawy mózgu, jądra wzgórza, okolice kory nowej.

• układ BAS reguluje wrażliwość na nagrody (i sygnały braku kary). Powiązany z tendencją do zbliżania się i oczekiwaniem na „antycypowaną przyjemność”. Determinuje zachowania impulsywne. Tu np zachowania hazardowe - przewidujemy, że możemy coś wygrać, więc gramy dalej. Lub - kot: zapach jedzenia; dźwięk -> do kuchni.

• Układ BIS reguluje wrażliwość na sygnały kary (i brak nagrody). Towarzyszy mu skłonność do przemyśliwania, ostrożności, oceny ryzyka i subiektywne poczucie lęku.

Zbliżanie się/unikanie.

Model Graya: uczenie się

• warunkowanie zachodzi szybciej i łatwiej u introwertyków, ale tylko wtedy, gdy bodźcem warunkowym jest kara

Gray mówił, że istnieje wyraźne powiązanie BIS i BAS z ekstra- intrawesrsją.

Model pen

BAS - determinuje wrażliwość na sygnały nagrody; - pobudza do zbliżania; - tworzy pozytywny afekt - związany z impulsywnością (poszukiwaniem doznać) - leży u podłoża ekstrawersji

BIS - determinuje wrażliwość na sygnały kary (większa czujność na bodźce zapowiadające nieprzyjemność); - hamuje aktualne zachowanie (np przerwanie zachowania po dostrzeżeniu niepokojących sygnałów); - tworzy negatywny afekt - związany z lękiem - leży u podłoża introwersji

Przykładowe badanie; badano dzieci z zaburzeniami lękowymi.

Współczynniki korelacji skal bis/bas z zaburzeniami mierzonymi psychometrycznie (Vervoort)

BIS - umiarkowanie/wysoko skorelowany z wszystkimi zaburzeniami (np zaburzenie paniki, fobia społeczna, uogólniony lęk.

BAS - brak/niska korelacja (poza uogólnionym lękiem).

Równowaga BIS - BAS

osobowość jest uwarunkowana w jakimś stopniu przez równowagę układów BIS i BAS.

Eysenck również badał osoby z zaburzeniami nerwowymi.

PSYCHOBIOLOGICZNY MODEL TEMPERAMENTU ROBERTA C. CLONINGERA

• TCI - kwestionariusz temperamentu i charakteru. Badania nad uzależnieniami, gł alkoholizmem. Interakcyjna teoria. Typologia uzależnień od alkoholu:

typ 1 - uzależnienie bardziej wyznaczone przez czynniki genetyczne;

typ 2 - bardziej środowiskowo, niż genetycznie; Cel: wyjaśnienie wpływu czynników temperamentalnych na zaburzenia psychiczne.

• model obejmuje 4 wymiary temperamentu i 3 wymiary obiektu

• cechy temperamentu są uwarunkowane genetycznie, a wymiary charakteru opisują cechy osobowości nabywane w czasie ontogenezy.

Cechy temperamentu w ujęciu Cloningera

rozwój cech temperamentalnych zw z poziomem neuroprzekaźników.

• unikanie szkody (US) - związana z wysokim poziomem serotoniny:

- cecha stanowi odpowiednik lęku w ujęciu Graya, ale ograniczony tylko do lęku poznawczego (psychicznego).

- cecha oznaczająca tendencję do hamowania zachowań w odpowiedzi na bodźce negatywne.

• Zależność od nagrody (ZN) - związana z niskim poziomem noradrenaliny:

- przejawia się w podtrzymywaniu zachowania w odpowiedzi na pozytywne wzmocnienia. Zależność od nagrody

• Poszukiwanie nowości (PN) - cecha związana z niskim poziomem dopaminy:

jedna z pierwszych, która stanowiła przedmiot badań genetycznych molekularnych. Gł w genie receptora dopaminy.

- tendencja do aktywnego reagowania na nowe bodźce. Związana z ekspozycją na nowe bodźce/ poszukiwaniem ich. Cecha ta powiązana z poszukiwaniem doznań.

* Wytrwałość (W) - niejasny marker biologiczny:

• dodana w 1993 roku przez Cloningera, Svrakicia, Przybecka.

• zdolność do samodzielnego podtrzymywania danego rodzaju aktywności.

Cechy charakteru wg Cloningera

charakter wg Cloningera (nabywany w ciągu rozwoju ontogenetycznego)

• samokierowanie - ukierunkowanie Ja, zdolność kierowania własnym zachowaniem;

• skłonność do współpracy - skłonność do współdziałania, zdolność identyfikacji i akceptacji zachowań innych ludzi, rozumienie inności i odmienności innych;

• autotranscendencja - transcendencja Ja, poczucie przynależności do wszechświata. Wymiar związany z duchowością. Najczęściej rozważana w odniesieniu do religijności, nie charakterem czy temperamentem.

Współczynniki korelacji cech temperamentu wg Cloningera i PEN. Kwestionariusz TCI. Hornowska 2003.

Zaobserwowano związek z trzema wymiarami Eysencka.

PN najsilniej z ekstrawersją, silnie z psychotyczności.

US wysoko skorelowany z neurotycznością (bo: wysoki poziom lęku); ujemnie b wysoko z ekstrawersją.

ZN ujemnie skorelowany z psychotycznością; 0,21 z neurotycznością.

W - ogólnie niskie korelacje.

Pięcioczynnikowa Teoria Osobowości (PTO) Roberta R. McCrae i Paula T. Costy

(Wielka Piątka, PMO)

teoria psychometryczna

autorzy traktują wyróżnione cechy osobowości jako cechy temperamentalne.

Aby uznać cechę za temperamentalną, trzeba ukazać jej biologiczne podłoże.

Wykazanie podłoża genetycznego nie jest trudne, trudniej jest z ukazaniem mechanizmów biologicznych, w których cechy się przejawiają

Do pewnego stopnia teoria ta powstała w opozycji do Eysencka; spór o ilość czynników. Stworzono również model 6-czynnikowy, ale nie jest on często używany.

Główne czynniki:

1. neurotyczność, NEU;

2. Ekstrawersja, EKS;

3. Otwartość na doświadczenie, OTW;

4. Ugodowość

5. Sumienność

podejścia w badaniach nad osobowością prowadzących do wyodrębnienia 5 czynników:

1. leksykalne

2. oparte na swobodnych opisach zachowania.

3. Psychometryczne (kwestionariusze) - głównie to podejście wykorzystywali autorzy. Podstawą dla analizy czynnikowej były wyniki badań kwestionariuszowych.

Założenia, na których oparta jest PTO:

1. natura człowieka jest poznawalna (osobowość może być przedmiotem badań nie tylko eksperymentalnych, ale również podczas analizy sposobów opisywania przez ludzi innych ludzi);

2. człowiek jest racjonalny (zdolny rozumieć siebie i innych);

3. ludzie charakteryzują się zmiennością(różnią się pod względem ważnych cech osobowości);

4. do natury człowieka odnosi się proaktywność (źródła zachowania tkwią w jednostce mimo, że środowisko ma istotne znaczenie dla zachowania się człowieka).

Krótka historia PTO

• w 1976 Costa i McCrae opublikowali pracę, prezentującą 3 czynniki (NEU, EKS, OTW) wyodrębnione dzięki redukcji 16 czynników mierzonych kwestionariuszem 16-PF Raymonda Cattella.

• Każdy z tych czynników opisany był przez 6 składników stanowiących różne aspekty zachowania reprezentujące niższy poziom czynników.

• Następnie dodali 2 czynniki (UGD i SUM) na podstawie teorii leksykalnej Goldberga.

Definicje Pięciu (Zawadzki 1998).

Neurotyczność

Ekstrawersja - opisywany hedonistycznie

Ugodowość - można opisywać na wymiarze altruizm vs antagonizm. Wg Kotarbińskiego najbliższa ugodowości jest spolegliwość.

Sumienność - podstawowa cecha doboru pracowniczego.

Każdy z tych czynników obejmuje 6 subskładników ( za: Strelau 2006; modyfikacja Siuta 2009).

Odniesienia PTO do PEN Eysencka

• NEU -> Neurotyczność (PEN)

• EKS -> Ekstrawersja

• UGD -> Psychotyczność

• SUM -> Psychotyczność

• OTW -> brak odpowiednika

Uwagi krytyczne

Przeciw:

• arbitralnie ustalona liczba subskładników;

• niektóre czynniki nie są w pełni ortogonalne (niezależne od siebie), ponieważ ich subskładniki koreluję ze sobą;

• model ogranicza poznanie osobowości, stanowiąc tylko jej opis;

• statyczny model nie nadający się do wyjaśniania zmian osobowości oraz poznania dynamicznych procesów i mechanizmów związanych z osobowością.

• Badanie oparte na modelu ignorujące sytuacyjne i kontekstowe czynniki oddziałujące na zachowanie.

Argumenty za:

• czynniki ujawniają się niezależnie od stosowanego kwestionariusza osobowości (istnieje wiele kwestionariuszy do ich badania, np NEO-FFI, NEO-PIR, FFFPI) i jego wersji: samoopis vs szacowanie.

• Struktura 5-czynnikowa ujawnia się niezależnie od płci, rasy i kultury.

• Prosty i uniwersalny model porządkujący teorię cech;

• stanowi teoretyczną podstawę do dalszych badań psychometrycznych i leksykalnych nad strukturalną organizacją osobowości.

• Integruje naukę o osobowości i inspiruje badania nad RI. Ostatnio również nad przynależnością (bądź brakiem przynależności) RI do cech temperamentalnych (?)

udział czynników... (Oniszczenko 2002).

istnieje odziedziczalność

Wykład XIV

model leksykalny, model 6-czynnikowy, ciemna triada

podstawy biologiczne czynników

• istnieją dane potwierdzające odziedziczalność czynników wyodrębnionych w PTO, ale nie jest możliwa dotychczas identyfikacja podstaw anatomicznych i fizjologicznych tych czynników.

(a żeby uznać cechę za temperamentalną, trzeba zidentyfikować te podstawy, należy wykazać, że była obecna w okresie niemowlęctwa. Problem z cechą sumienności.)

Tradycja anglosaska traktuje temperament jako podstawę do budowy osobowości w dalszym rozwoju.

EPQ-R - kwestionariusz eysenckowski.

Wpływ genotypu/środowiska w wariancję czynników osobowości;

Ugodowość - 30% geny (21 addytywne), 70 środowisko;

Sumienność - 27 addytywne, 12 nieaddytywne, 0,06 i 0,55 środowisko;

Otwartość - geny 38%, środowisko 0,62%;

mniejszy udział czynników genetycznych.

w/w dane przemawiają za uznanie cech jako temperamentalne (bo: odziedziczalność).

Hipotezy leksykalne

nad modelem PTO

w Polsce zajmuje się takimi badaniami tylko Piotr Szarota.

2. Cattell (1943) - wszystkie aspekty ludzkiej osobowości, które były lub są istotne, interesujące lub pożyteczne zostały utrwalone w treści języka.

3. Goldberg (1981) różnice indywidualne między ludźmi mają swój wyraz w języku. Im większe znaczenie mają te różnice, tym częściej ludzie będą na nie zwracali uwagę i tym częściej będą o nich rozmawiać, aż w końcu wynajdą opisujące je terminy.

Założenia: osobowość może być opisywana słowami; słowa mogą służyć do opisywania różnic.

Przesłanki, na których opierają się badania odwołujące się do języka naturalnego:

• spontaniczne opisy osobowości z punktu widzenia dokonujących ich osób mają istotne znaczenie dla charakterystyki osobowości;

• im ważniejsza określona cecha, tym częściej wymieniona w opisie;

• swobodne opisy dokonywane w różnych językach odzwierciedlają wpływ czynników kulturowych na kształt osobowości.

Lewis R. Goldberg

• autor terminu „Wielka Piątka”.

Zaproponował listę 100 przymiotników - identyfikatorów (dwubiegunowych) jako prototypowy opis pięciu czynników osobowości:

• ekstrawersja/surgencja:

np. rozmowny - nierozmowny; asertywny - nieasertywny.

• Ugodowość:

np sympatyczny - niesympatyczny; ciepły - chłodny.

• Sumienność:

np zorganizowany - niezorganizowany, dokładny - niedokładny.

• Stałość emocjonalna (nazwa dla neurotyczności):

np. zrelaksowany - podniecony. Niezazdrosny - zazdrosny.

• Intelekt (nazwa dla otwartości na doświadczenie):

np twórczy - nietwórczy, inteligentny - nieinteligentny.

Polska Lista Przymiotnikowa (PLP) w opracowaniu Piotra Szaroty.

6. ugodowość: wielkoduszny, uczynny, ufny, wyrozumiały, dobroduszny, szczery, szlachetny, czuły.

7. Sumienność: staranny, skrupulatny, pilny, obowiązkowy, rozważny...

8. dynamiczność: (odpowiednik ekstrawersji): szybki, obronny, śmiały, zwinny, operatywny, odważny, dynamiczny, energiczny, aktywny, zręczny...

9. pobudliwość: (odpowiednik neurotyczności): wybuchowy, impulsywny, pobudliwy, porywczy, zapalczywy, nieopanowany, choleryczny...

10. intelekt: (odpowiednik otwartości na doświadczenie): bystry, odkrywczy, utalentowany, inteligentny, myślący...

Specyficzne właściwości wyników badań leksykalnych:

4. osoby opisują osobowość innych ludzi na takich samych wymiarach, na jakich opisują własną osobowość; (np. Goldberg 1990)

5. nasilenie ocen na poszczególnych skalach przymiotnikowych ulega zmianom w zależności od osoby i stopnia znajomości osoby ocenianej. Niezmienną natomiast pozostaje struktura spostrzegania - osoby nadal posługują się tymi samymi wymiarami/kategoriami.

6. Niektóre wymiary, np. neurotyczność/stabilność emocjonalne nie są tak wyraźne w opisie innych ludzi jak w przypadku samoopisu.

7. Badania wykazują, że oceny cech w mniejszym lub większym stopniu odzwierciedlają aktualne różnice indywidualne w zachowaniu i nie stanowią fikcji poznawczej pozbawionej podstaw w rzeczywistości.

Model osobowości HEXACO

bardzo rzadko używany

5. badania leksykalne struktury osobowości wykorzystujące listy w różnych językach wykazały inną niż 5-czynnikową strukturę obejmującą 6 czynników (później (Ashton, Lee, 2000) potwierdzoną też na danych angielskojęzycznych)

6. nowym czynnikiem była Uczciwość-Pokora (Honesty-Humility) tworzącą znaczącą cechę w tej strukturze. Odpowiednikiem Stabilności Emocjonalnej jest Emocjonalność.

7. Honesty - Humility (H), Emotionality (E), eXtraversion (X), Agreeableness (A), Conscientiousness (C), Openness to Experience (O).

Specyficzne wymiary osobowości: „Ciemna triada” (Dark Triad):

• od 2001 roku w literaturze przedmiotu wskazuje się na obecność trzech tzw. „awersyjnych społecznie” wymiarów osobowości.

• Są one diagnozowane zarówno u osób z populacji klinicznych, jak też z populacji ogólnej.

• Wymiary te, skorelowane ze sobą to makiawelizm, narcyzm i psychopatia.

Definicje składników Ciemnej Triady:

• Makiawelizm - tendencja do zachowywania się chłodno emocjonalnie i w sposób manipulacyjny w warunkach rzeczywistych i laboratoryjnych.

• Narcyzm („nie-kliniczny”, normalny) - tendencja do przejawiania poczucia ważności, władzy, dominacji i wyższości. Związana z silnym egocentryzmem.

• Psychopatia (j/w) - skłonność do dużej impulsywności i poszukiwania grozy, przy jednoczesnej małej empatii i niskim lęku.

Korelacje (Oaulhus, Williams 2002)

Narcyzm - makiawelizm: 0,25

Psychopatia - narcyzm: 0,5

Psychopatia - makiawelizm:

Wspólne właściwości Ciemnej Triady:

• niezależnie od swych źródeł, wszystkie trzy składniki Triady, choć w różnym stopniu, mają społecznie nieprzyjazny charakter, z tendencją w zachowaniu do samopromowania siebie, chłodu emocjonalnego, dwoistości oraz agresywności.

• Istnieją empiryczne dowody nakładanie się na siebie (wspólnej wariancji) składników Triady: makiawelizmu i psychopatii, narcyzmu i psychopatii oraz makiawelizmu i narcyzmu.

Genetyka psychiatryczna

rg - korelacja genetyczna; r - korelacja fenotypowa

Makiawelizm - narcyzm -0,00, r: 0,12

psychopatia - narcyzm: rg = 0,46, r = 0,28

psychopatia - makiawelizm: rg = 0,51

duży wpływ środowiska rodzinnego na cechę makiawelizmu (39%)

(czy środowisko rodzinne nie ma wpływu na inne cechy??)

tabele Paulhus, Williams, 2002).

Hexaco a Ciemna Triada

• Uczciwość - Pokora jako czynnik jest charakteryzowany następującymi cechami: szczerość, rzetelność i skromność vs chytrość, pretensjonalność, chciwość. (Ashton, 2004)

• zakres tego czynnika jest równie szeroki, jak opisany Ciemną Triadą, a zatem można przypuszczać, że istnieje silna korelacja między Uczciowością - Pokorą a Ciemną Triadą.

Uczciwość - Pokora jest ujemnie skorelowany z całą Wielką Triadą -0,53, -0,57, -0,72

Ekstrawersja 0,49 z narcyzmem.

Współczynniki korelacji dla subskładników uczciwości - pokory z ciemną triadą są ujemnie skorelowane stosunkowo wysoko.

(z badań:)

Style humoru vg Roda Martina:

pozytywne:

afiliacyjne (służy poprawianiu relacji, rozładowywaniu napięć

wzmacniające „ja” (podkreśla wartość osób, do któych humor jest skierowany

negatywne:

agresywny (złośliwy)

poniżający „ja” (ośmieszający daną osobę)

Ciemna Triada umiarkowanie dodatnio skorelowana z negatywnymi stylami humoru (psychopatia i makiawelizm). Narcyzm nie ma korelacji (0,06, -0,10). brak korelacji lub ujemna z pozytywnymi.

Strategie

Socjoseksualność (łatwość wchodzenia w relacje seksualne).

Osoby z Ciemną Triadą nie poszukują partnerów na stałe.

„kłusownictwo”, badania korelacji z Ciemną Triadą Jonason, Li i Buss, 2010 - jedyni dotychczasowi badacze Ciemnej Trady

korelacji z sposobami zatrzymywanie partnerów: Ciemna Triada próbuje zatrzymać partnera, stosują kary za groźby niewierności, przekupują („ujawnianie zasobów własnych”)

Wyniki z badań Jonasona, Li i Bussa (2010):

• Cechy Ciemnej triady mogą stanowić istotny czynnik w adaptacji, nawet jeśli strategie towarzyszące temu zespołowi są niepożądane społecznie.

• Ponoszony koszt tej adaptacji (w poszukiwaniu partnerów), to liczba porzuconych dotychczasowych partnerów dla nowych (liczba zerwanych związków).

Podsumowanie:

• model pięciu czynników osobowości w ujęciu Costy i McCrae jest uznaną i cenioną koncepcją osobowości, choć przyjmowaną nie bez krytyki przez psychologów.

• Jest to koncepcja, która ma szerokie zastosowania praktyczne m.in. W selekcji i doborze zawodowych, w ocenie stanu zdrowia psychicznego i somatycznego oraz w ocenie statusu życiowego człowieka (jego sytuacji społecznej i satysfakcji życiowej).

Wykład XV

Regulacyjna Teoria Temperamentu (RTT)

• Jan Strelau, ur. 1931

pytanie o metody badań, konieczność badania biologicznych podstaw.

Na podstawie RTT badamy związek cechy temperamentu - wskaźniki PTSD; badania nad endofenotypami zaburzeń psychicznych.

Geneza:

podstawowe właściwości układu nerwowego wyodrębnione przez I. P. Pawłowa:

4. siła procesu pobudzenia

5. siła proces hamowania

6. ruchliwość procesów nerwowych

później Pawłow wprowadził 4. cechę, będącą cechą wtórną:

• równowaga procesów nerwowych (stosunek siły procesów pobudzenia do hamowania)

Podstawowe właściwości układu nerwowego w ujęciu Pawłowa:

siła procesu pobudzenia, SPP (=siła układu nerwowego) - zdolność komórek korowych do aktywności, przejawia się w tym, że komórka nerwowa jest zdolna pracować przy długotrwałym lub krótkotrwałym, ale silnym pobudzeniu, bez przejścia w stan hamowania ochronnego.

właściwości tych dwóch procesów miało wyjaśnić różnicę w szybkości uczenia się.

Siła procesu hamowania, SPH - siła układu nerwowego w zakresie hamowania warunkowego (wygaszania, różnicowania, odraczania). Przejawia się w odraczaniu reakcji, różnicowaniu bodźców.

Ruchliwość procesów nerwowych, RLN - zdolność układu nerwowego do szybkiej zmiany pobudzenia w hamowania i odwrotnie (przykładem jest ruchliwość na poziomie zachowań).

Równowaga procesów nerwowych, RWN - wtórna cecha oznaczająca stosunek siły procesu pobudzenia od siły procesu hamowania.

Konfiguracja tych czterech właściwości tworzy typ układu nerwowego (silny vs słaby):

typologia układu nerwowego wg Pawłowa i jej związki z typologią Hipokratesa - Galena

TYP SILNY TYP SŁABY

zrównoważony niezrównoważony

(choleryk

Ruchliwy powolny

(sangwinik) (flegmatyk)

Typ układu nerwowego wg Pawłowa stanowi odpowiednik temperamentu u człowieka.

Cechy układu nerwowego wyodrębnione przez kontynuatorów Pawłowa.

• Dynamiczność układu nerwowego (łatwość i szybkość powstawania procesów pobudzenia i hamowania w trakcie tworzenia reakcji warunkowych).

• Labilność układu nerwowego (szybkość powstawania i zanikania procesów nerwowych)

• Aktywowalność (opisuje stałe i genetycznie uwarunkowane różnice indywidualne w poziomie aktywacji). Tłumaczy, dlaczego ludzie są zróżnicowani; (lub?) odpowiada za indywidualny poziom aktywacji.

Biologicznie uwarunkowane cechy osobowości związane z typologią Pawłowa

• ekstrawersja

• neurotyczność

• lęk

• cechy RTT (żwawość <obejmująca szybkość, tempo i ruchliwość zachowania>, wytrzymałość <jako zdolność do długotrwałego wysiłku; nawiązuje do koncepcji siły procesów pobudzenia>, wrażliwość sensoryczna).

Założenia RTT:

źródłami teorii są:

• Pawłow, szczególnie koncepcje wrażliwości, wydolności (koncepcja podstawowych właściwości układu nerwowego)

• koncepcja aktywacji jako procesu.

• Koncepcja aktywacji wg Donalda Hebba i Leuby: dla każdej jednostki można określić szczególny poziom aktywacji, przy którym jednostka ta będzie najsprawniej funkcjonowała. Jest to poziom działania, przy którym jednostka podejmuje najmniejsze psychofizyczne koszta.

Temperament:

Cechy osobowości ujawniające się w okresie wczesnego dzieciństwa i posiadające genetyczne uwarunkowanie. Charakteryzują się też względną stałością i niezmiennością oraz dostępnością bezpośredniej obserwacji w zachowaniu.

(czy wystarczy wykazanie genetycznego uwarunkowania? Powinno się wskazać biologiczne mechanizmy funkcjonowania np struktury odpowiedzialne itp.)

biologiczne podstawy temperamentu w ujęciu RTT:

• biologiczną podstawę cech temperamentu stanowią mechanizmy biochemiczne i fizjologiczne związane z funkcjonowaniem ośrodkowego i wegetatywnego układu nerwowego (indywidualność neurohormonalna),

• mechanizmy biologiczne odpowiadają za regulację indywidualnego poziomu aktywacji funkcjonalnie powiązanego z cechami temperamentu,

• biologiczne mechanizmy cech temperamentu kształtują się w okresie życia płodowego na bazie wyposażenia genetycznego jednostki i w okresie postnatalnym, kiedy działając jako „blok” kształtują rozwój cech temperamentu w interakcji ze środowiskiem.

Nie jesteśmy w stanie badać dzieci młodszych niż 5-6 lat.

• mechanizmy te podlegają procesowi dojrzewania. Cechy temperamentalne mogą się więc zmieniać, ale w sposób rozwojowy.

Istotą tej teorii jest odniesienie temperamentu do formalnej charakterystyki zachowania.

Temperament -> poziom energetyczny (intensywność reakcji)

-> aspekt czasowy

niezależnie od tego, jakie to są zachowania, w jakim celu, ro zawsze możemy wyróżnić te formalne charakterystyki

poziom energetyczny zachowania: cechy temperamentu (dzisiaj zmieniona)

• reaktywność (odpowiednik siły układu nerwowego w zakresie pobudzenia). Ujawnia się w zakresie siły reakcji w odpowiedzi na określoną sytuację. Bieguny: wrażliwość, wydolność. a) Na poziomie psychologicznym ujawnia się w różnicach indywidualnych w sile (wielkości) reakcji na ten sam bodziec lub sytuację;

b) rozróżnienie pomiędzy reaktywnością jako cechą i stanem.

8. mechanizm fizjologiczny reaktywności. Pojęcie WPEB (Współczynnika Przetwarzania Energii Bodźca).

Wskazuje na relacje między wielkością bodźca a wielkością odpowiadająca na reakcję. Trudności z przełożeniem na populację ludzką.

Schemat „prawa siły”

im silniejsza aktywacja, tym silniejsza reakcja.

WYSOKA --> DUŻA SIŁA REAKCJI

AKTYWACJA NISKA --> MAŁA SIŁA REAKCJI

ta zależność wydaje się być prawdziwa, ale tylko dla stymulacji w przedziale umiarkowanym, optymalnym dla jednostki. Dla poziomu podprogowego.

8. aktywność jako cecha związana z regulacją ilości i poziomu dopływającej do organizmu stymulacji

• aktywność jako regulator optimum aktywacji wynikającego z biologicznego mechanizmu reaktywności

• odwrotna zależność między reaktywnością i aktywnością zachowania. Im wyższa reaktywność tym niższa aktywność.

• Funkcją aktywności jest zaspokojenie indywidualnej potrzeby stymulacji (Eliasz)

optimum pobudzenia (aktywacji) wg Donalna Hebba

Wysoki poziom aktywacji: Sn -> przetwarzanie -> Wn+x

• wysoki poziom reaktywności (oraz WPEB)

• niski poziom aktywności

Niski poziom aktywacji: Sn -> przetwarzanie -> Wn+x

• niski poziom reaktywności (oraz WPEB)

• wysoki poziom aktywności

Szereg nie do końca wyjaśnionych założeń. Powstała zmodyfikowana wersja.

Wykład XVI

RTT - jej istotą jest przekonanie, że regulacyjna funkcja polega na tym, że mechanizmy biologiczne pośredniczą w przetwarzanie/poszukiwaniu stymulacji; w ten sposób modyfikowany jest poziom pobudzenia.

cechy temperamentalne uczestniczą w regulacji indywidualnego poziomu pobudzenia/aktywacji; poziom ten przekłada się na wielkość/intensywność reakcji, aktywność człowieka w otoczeniu

Zmodyfikowana RTT

Najważniejsze postulaty RTT

• temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania, które można opisać w kategoriach energetycznych i czasowych.

• Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją względnie stałe RI mające status cech.

• RI w temperamencie są powszechne, występują od początku życia neonatalnego i są obecne zarówno u człowieka, jak i u zwierząt.

Ale nie można badać u dzieci młodszych niż 6-letnie.

• Temperament, który jest wynikiem ewolucji biologicznej, ulega w ontogenezie powolnym zmianom.

• temperament pełni funkcję regulacyjną, która ujawnia się przede wszystkim w sytuacjach trudnych lub w zachowaniach ekstremalnych.

Jeśli temperament reguluje pobudzenie, to powinien odgrywać istotna rolę w kierowaniu zachowaniem człowieka.

Regulacyjna funkcja temperamentu

7. modyfikowanie wartości stymulacyjnej (energetycznej) i czasowej sytuacji i zachowań;

8. wartość stymulacyjna sytuacji może być u człowieka oceniona na podstawie wielkości pobudzenia emocjonalnego, który powoduje.

Funkcje regulacyjne

Temperament determinuje:

a) styl zachowania (działania),

b) zapotrzebowanie na stymulację,

• psychofizjologiczne koszty wyboru form zachowania. (ile „kosztowało” nas dane zachowanie)

Koncepcja Eliasza

• mogą występować zmiany temperamentu, jeżeli sytuacja (i związany z nią poziom stymulacji) jest znacząco niezgodna z tymi cechami.

Toteż ludzie o dużej wrażliwości na bodźce nie powinni mieszkać w głośnym, pełnym bodźców miejscu

• Ludzie mogą poszukiwać stymulacji jednego rodzaju, a unikać drugiego.

Najważniejsze modyfikacje RTT

• reaktywność rozdzielono na niezależne wymiary: wrażliwość i odporność.

• wrażliwość rozdzielono na: sensoryczną i emocjonalną.

• Odporność rozdzielono na: związaną ze zmęczeniem i z obecnością dystraktorów.

Dystraktory - czynniki zakłócające przebieg działania.

• wprowadzono charakterystyki zachowania odnoszące się do reagowania na bodźce: szybkość i tempo.

• Wprowadzono charakterystyki pojawiające się po zaprzestaniu działania bodźca: powtarzanie i utrzymywanie zachowania.

Definicje cech temperamentu w ujęciu RTT Jana Strelau

np. Strelau 2001

Żwawość

Perseweratywność - najczęściej związana z zespołem pourazowym PTSD

Wrażliwość sensoryczna

Reaktywność emocjonalna

Wytrzymałość

Aktywność

zwiększono liczbę cech i podkreślono ich znaczenie

wysoki poziom aktywacji:

• wysoki poziom reaktywności emocjonalnej

• małą wytrzymałość

• mała żwawość

• mała aktywność

niski poziom aktywacji

• niski poziom reaktywności emocjonalnej

• duża wytrzymałość

• duża żwawość

• duża aktywność.

Hipoteza - to nie poszczególne cechy wyjaśniają zachowania, ale ich układ, konfiguracja.

Struktury temperamentu

wersja skrócona

Zharmonizowana struktura temperamentu

• o dużych możliwościach przetwarzania stymulacji: osoby wytrzymałe, mało reaktywne emocjonalne, bardzo aktywne.

• O małych możliwościach przetwarzania stymulacji: osoby wysoki reaktywne emocjonalnie, o niskim poziomie aktywności i wytrzymałości.

Niezharmonizowana struktura temperamentu (oparta na nieefektywnym przetwarzaniu stymulacji):

11. osoby wytrzymałe, nisko reaktywne emocjonalnie, ale nie poszukujące stymulacji (mało aktywne).

12. osoby wysoko reaktywne emocjonalnie, mało wytrzymałe, ale poszukujące stymulacji (bardzo aktywne).

Odziedziczalność cech: perseweratywność i wrażliwość sensoryczna ok 80 % u dzieci.

Funkcjonalne znaczenie temperamentu

relacje interpersonalne funkcjonowanie zawodowe

wybór partnera funkcjonowanie szkolne

funkcjonowanie seksualne

(bad tylko poszukiwania doznań) TEMPERAMENT narażenie na stres

zdrowie i dobrostan postawy

psychopatologia rozwój

Gerrig, Zimbardo, 2006, s.400 model powstawania stresu, psychologia i życie.

źródła RI w badaniach nad stresem

9. spostrzeganie stresorów (historia zycia jednostki, doświadczenia ze stresorami, wrażliwość receptorów, stan jednostki). Różne stresory mogą w zróżnicowany sposób wpływać na różne osoby.

10. Reakcje na stresory. Różnie reagujemy na te same bodźce (preferencje aktywności w odpowiedzi na stres, różnice w zachowaniu, stanach psychicznych i reakcjach fizjologicznych)

11. radzenie sobie ze stresem. Ludzie stosują różne strategie i style radzenia sobie.

12. Osobowość jako źródło różnic indywidualnych w stresie. Bo osobowość i temperament mogą współwyznaczać odporność/tolerancję na stres. Struktura temperamentu może wywoływać stres.

Temperamentalny Czynnik Ryzyka (TCR)

TCR to jakakolwiek cecha lub układ cech temperamentu, które w interakcji z innymi czynnikami silnie lub długo działającymi zwiększają ryzyko powstawania zaburzeń zachowania, stanu zdrowia albo rozwoju źle przystosowanej osobowości.

Wymagania, możliwości i stres.

jeśli pojawia się rozbieżność między wymaganiami a możliwościami człowieka (zdolności, temperament), wtedy pojawia się stres.

Stres może się pojawić też wtedy, gdy wymagania są poniżej możliwości,

Przyczyny, czynniki moderujące i następstwa stresu zawoddowego u kierowców autobusów (Tse, Flin, Mearns, 2006)

STRESORY		mediatory
- Czynniki ergonomiczne - agresja otoczenia - nasilenie ruchu - presja czasu - izolacja społeczna - ograniczona decyzyjność - zmianowosć		Płeć - Typ A/B LOC Neurotyczność Odporność

Osobowość a skłonność do ryzykownej jazdy, Oltedal i Rundmo, 2006

pobudliwość, poszukiwanie pobudzenia koreluje pozytywnie z ryzykowną jazdą.

Lęk koreluje ujemnie.

Związek Trzech Superczynników z liczbą wypadków drogowych i wypadków w pracy, Lajunen, 2001.

najsilniej koreluje ekstrawersja z wypadkami pracy

neurotyczność koreluje ujemnie

im wyższe PKB tym mniej wypadków.

Skłonność do reagowania złością i potrzeba doznań korelują pozytywnie z ryzykowną jazdą.

Temperament

Wykład XVII

Temperament w ujęciu RTT jako endofenotyp zaburzeń psychicznych

-koncepcja endofenotypów została wprowadzona w nurcie psychiatrii biologicznej

-Pojęcie endofenotypu odnosi się do konstruktu prostszego niż zaburzenie (może nim być cecha osobowości), który jest uwarunkowany genetycznie i powiązany z danym zaburzeniem.

-Konstrukt taki może posłużyć do wykazania genetycznego wpływu na zaburzenie, nawet tych genów, których wpływ jest stosunkowo słaby i trudny do zaobserwowania.

-im bardziej złożone zaburzenie tym więcej genów uczestniczy w jego powstawaniu

-Endofenotyp może stanowić ogniwo pośredniczące pomiędzy genami a złożonym zaburzeniem.

-Endofenotypy mogą też służyć do badań nad interakcją genotypu i środowiska w powstawaniu zaburzeń zachowania.

Kryteria endofenotypu:

-Musi być powiązana z danym zaburzeniem w określonej populacji.

-Musi charakteryzować się odziedziczalnością (udziałem czynników genetycznych z jego zmienności).

-Powinien ujawniać się niezależnie od stanu zdrowia jednostki oraz być współdziedziczony z chorobą w rodzinie.

-Endofenotypy powinny być związane z przyczynami zaburzenia oraz ryzykiem jego wystąpienia (niekoniecznie ryzyko to musi być związane tylko z określonym zaburzeniem).

-Endofenotypy powinny mieć rozkład zbliżony do normalnego, a narzędzia służące do ich pomiaru charakteryzować się dobrymi własnościami psychometrycznymi.

Związek reaktywności emocjonalnej z innymi cechami ważnymi dla zaburzeń psychicznych…

US 0,72

ZN 0,28

NEU(NEO) 0,64

NEU(EPQR) 0,73

OTW -0,13

LĘK(Cecha) 0,75

Związki cech temperamentu RTT ze wskaźnikami zdrowia psychicznego: Kwestionariusz MHI Veita i Ware'a; N=2314

Ogólny wskaźnik zdrowia psychicznego: (korelacja)

ZW 0,28

PE -0,29

WS 0,14

RE -0,46

WT 0,3

AK 0,2

-wysoki poziom perseweratywności i reaktywności emocjonalnej charakteryzuje depresyjne osoby

Zaburzenie po stresie traumatycznym, PTSD. Nowy kierunek badań

-PTSD to jedna z możliwych konsekwencji narażenia człowieka na zdarzenie traumatyczne

-Dane z badań nad PTSD wspierają hipotezę o znaczeniu temperamentu RTT jako endofenotypu zaburzeń psychicznych.

- badania na górnikach po katastrofie pokazują korelacje dla perseweratywności 0,39 i reaktywności 0,57

PODSUMOWANIE

-Istnieją podstawy, aby sądzić, że cechy temperamentu postulowane przez RTT mogą stanowić endofenotyp dla zaburzeń psychicznych, szczególnie o charakterze lękowym.

-Istotną rolę wydaje się odgrywać reaktywność emocjonalna (RE). Hipotezę o jej znaczeniu wspierają badania oparte na modelu zwierzęcym (Meyza i in. 2009) wskazujące, że znaczenie RE ujawnia się wyłącznie w sytuacjach wzbudzających lęk.

-Istnieje potrzeba kumulacji danych na temat związku temperamentu RTT z innymi zaburzeniami psychicznymi.

-cechy tempera mentalne mogą działać jako czynniki ryzyka(reaktywność, perseweratywność) ale również czynniki ochraniające (wytrzymałość, aktywność)

Koncepcje temperamentów odnoszące się do dzieci

Interakcyjna koncepcja temperamentu Alexander Thomas (1914-2003) i Stella Chess (1914-2007)

-znani są z nowojorskich badań podłużnych… przez 25 lat badali tą samą grupę osób

- Koncepcja powstała w opozycji do przekonania, że to rodzice są odpowiedzialni za problemy swoich dzieci.

- Temperament jako cechy stylistyczne, odnoszące się do charakterystyki zachowania.

-Opis cech dokonywany w oparciu o wyniki badań podłużnych (projekt NYLS rozpoczęty w 1956 i zakończony w początkach lat 80.). Obserwacja wywiady z rodzicami.

-Kategorie temperamentu:

aktywność, - aktywność fizyczna

rytmiczność, - dotyczy funkcji biologicznych np. zasypianie o stałych porach, karmienie, wydalanie

zbliżanie się- wycofanie, - odnosi się do reakcji na nowe osoby

łatwość przystosowania, - sposób reagowania na polecenia z otoczenia np. czy przerywa zabawę od razu czy reagują z opóźnieniem.

próg reagowania, - wrażliwość itp

siła reakcji, - stosunek wielkości reakcji do bodźca

jakość nastroju, - proporcja emocji pozytywnych do negatywnych

roztargnienie, - odnosi się do zdolności rozproszenia uwagi dziecka np. dziecko nie reaguje na to co dzieje się w otoczeniu.

zasięg uwagi, - zakres podzielności uwagi i zdolności do zajmowania się określoną czynnością

wytrwałość.

- Stałość charakterystyk tempera mentalnych i zmienność ich przejawów na przestrzeni życia jednostki.

- Niektóre charakterystyki temperamentu dziecka nie są istotne dla postaw i zachowań rodziców wobec niego. Inne tak.

-Obserwacyjne i poparte analizą czynnikową występowanie układów (konstelacji) cech temperamentu:

temperamentu łatwego (40% badanej próby),

temperamentu wolno rozgrzewającego się (15%)

i temperamentu trudnego (10%)

Wykład XVIII

Charakterystyka „trudnego temperamentu” wg Thomasa i Chess

Endofenotyp

Thomas, Chess - interakcyjna teoria temperamentu.

Badania z zastosowaniem wywiadu i obserwacji - swobodnych technik diagnostycznych.

Charakterystyki temperamentane mogą być tworzone przez konfiguracje, cechy.

'Trudny temperament' - temperament trudnego dziecka

temperament łatwy, wolnorozgrzewający się, trudny

(wg Thomasa i Chess rodzice nie odpowiadają w 100% za trudne cechy dzieci.).

W swojej teorii Thomas i Chess odwołują się głównie do energetyczności

• brak rytmiczności funkcji biologicznych

• tendencja do wycofywania się (unikanie nowych osób)

• małe zdolności przystosowawcze (reagowanie z opóźnieniem/ brak reakcji na polecenia wydawane przez otoczenie)

• duża siła (poziom energetyczny) reakcji, gł. Reakcji emocjonalnych;

• wysoki poziom energetyczny w reakcji;

• przewaga negatywnych reakcji emocjonalnych (zły nastrój)

• słabiej nasilone: mała aktywność, większe roztargnienie;

relacje dotyczą nie tylko relacji dzieci z rodzicami ale też ze środowiskiem.

całość zmusza rodziców do większego wysiłku wychowawczego; ostracyzm pośród rówieśników

trudny temperament przesądza o tym, jak dziecko przystosowuje się do otoczenia.

pojęcie dobroci dopasowania (goodness-of-fit)

9. najlepsze dopasowanie (podmiot-otoczenie) uzyskuje się wtedy, kiedy zdolności dziecka, jego motywacja i temperament są adekwatne do wymagać, oczekiwań i możliwości środowiska.

Wg Thomasa, Chessa nie można zmienić dziecka, bo nie można zmienić temperamentu. Problemy dziecka wynikają z niedopasowania się, niedostosowania, nie są winą rodziców

Arnold H. Buss (ur. 1924), Robert Plomin (ur. 1948)

Teoria Temperamentów EAS A.H. Bussa i R. Plomina

każda cecha w tej teorii jest nazywana temperamentem

• koncepcja wielowymiarowana znana też pod nazwą Genetycznej Teorii Temperamentu

obejmuje wymiary emocjonalny, motoryczny i społeczny.

• temperament to zespół genetycznie uwarunkowanych cech osobowości, które ujawniają się we wczesnym okresie życia jednostki (najpóźniej w ciągu 2 pierwszych lat jej życia.

• genetyczna determinacja i obecność we wczesnej ontogenezie odróżniają cechy temperamentalne od innych cech osobowości (kryteria definicyjne)

• temperament stanowi podstawę kształtowania się i dalszego rozwoju osobowości.

Nawiązanie do Thomasa i Chess.

Najważniejsze cechy Genetycznej Teorii Temperamentu

• wyjaśniająca (różnice w cechach temperamentalnych wpływem czynników genetycznych)

• wielowymiarowa

• odnosi się głównie do populacji dziecięcej, ale ma także odniesienie do temperamentu osób dorosłych (rozwój traktuje szeroko)

w oparciu o tę koncepcję można opis

• trzy zasadnicze cechy określające struktury temperamentu, to emocjonalność, aktywność i towarzyskość. Pierwotnie wyodrębniono także impulsywność, której genetycznego uwarunkowania jednak nie potwierdzono.

Nieśmiałość - wynika z małej towarzyskości, dużej emocjonalności. Strach przed obcymi. Ujawnia się w kontaktach dziecka z nowo poznanymi osobami. Tak rozumiana nieśmiałość jest nawiązaniem do koncepcji Eysencka. U osób dorosłych ta cecha nie jest diagnozowana. U dorosłych pojawia się tzw nieśmiałość poznawcza (poczucie, że jestem obserwowany i oceniany przez innych jest przyczyną kształtowania się tego typu nieśmiałości)

Emocjonalność

złożona cecha obejmująca trzy składniki:

• niezadowolenie (negatywna emocjonalność)

• strach - pojawia się ok 2-3 m-ca życia. Główne przejawy to nasilenie reakcji mimicznej, płacz, krzyk, napady złego humoru.

• Złość - pojawia się ok. 6 m-ca życia, przejawia się głównie skłonnością do łatwego reagowania silnym pobudzeniem i agresją. Tendencja do reagowania (nie emocja).

Aktywność

• cecha powiązana z poziomem energii i preferencjami dla aktywności fizycznej (jest to cecha stylistyczna - nawiązanie do Thomasa i Chess).

• Cecha ujawnia się w tempie i wigorze (intensywność, siła) zachowania.

Towarzyskość (wyprowadzona z koncepcji ekstrawersji)

13. cecha przejawiająca się w poszukiwaniu i przebywaniu w towarzystwie innych ludzi. (niekoniecznie muszą być aktywne formy interakcji (np rozmowa), wystarczy bycie w towarzystwie)

14. osoby o wysokim poziomie tej cechy preferują zajęcia grupowe, sporty zespołowe a także zyskiwania komfortu w interakcjach społecznych

15. przy minimalnym natężeniu cech temperamentu EAS, to środowisko wpływa na temperament, a nie odwrotnie. To może oznaczać, że cechy temperamentalne ulegają modyfikacji przez środowisko.

Zachowania człowieka to często wynik interakcji temperament-środowisko.

Jeśli cechy temperamentu są mało natężone, to jesteśmy bardziej narażeni na środowisko.

Badania nad stresem powypadkowym. Jeśli ludzie słabo radzą sobie w warunkach przeżytej traumy, poziom reaktywności emocjonalnej jest większy, co powoduje większe narażenie na zaburzenia emocjonalne.

Również ma wpływ poczucie umiejscowienia kontroli. Osoby z poczuciem własnej kontroli nad sytuacją, mają mniejszy poziom reaktywności emocjonalnej.

U dzieci bada się również NIEŚMIAŁOŚĆ (lęk przed obcymi)

Współczynniki korelacji (r-Pearsona) cech temperamentu mierzonych EAS w 225 parach matka-dziecko i ojciec-dziecko.

Cechy są wyżej skorelowane w parach matka-dziecko (cecha matki/ojca -> dziecka) w wypadku:

niezadowolenie -> emocjonalność

strach -> emocjonalność

aktywność -> aktywność

oraz w parach ojciec-dziecko w wypadku:

złość -> emocjonalność

towarzyskość -> towarzyskość

brak towarzyskości -> nieśmiałość

cechy EAS w najnowszych badaniach

13. Hintsanen, 2009: wysoki poziom niezadowolenia oraz niski poziom aktywności i towarzyskości stanowią najlepsze predyktory długości czasu pozostawania bez pracy wśród fińskich dorosłych 24-39 lat;

14. Lindhout, 2009: wysoki poziom niezadowolenia i nieśmiałości u dzieci w interakcji z negatywnych afektem u rodziców i brakiem zachęty do niezależności dziecka wnoszą największy wkład w rozwój zaburzeń lękowych u holenderskich dzieci w wieku 8-13 lat. Przykład badania z nurtu interakcyjnego. Cecha działa w interakcji z innymi czynnikami.

15. De Pauw, Mervielde, Leeuwen, 2009: towarzyskość, aktywność i emocjonalność, to jedne z cech temperamentu najsilniej powiązane z problemami zachowania (m.in. Lękowymi, nadpobudliwością z deficytem uwagi) oraz ze złym przystosowaniem u belgijskich przedszkolaków w wieku 4-5 lat;

16. Tipples, 2008: niezadowolenie jest cechą sprzyjającą przeszacowaniu czasu trwania ekspozycji wzorców mimicznych negatywnych emocji (gniewu i strachu) u brytyjskich dorosłych w wieku 18-39. niezadowoleni szacowali, że ekspozycja była dłuższa.

Jerome Kagan (ur. 1929)

koncepcja zahamowanego i niezahamowanego temperamentu

9. temperament odnosi się do stałych reakcji behawioralnych i emocjonalnych, które ujawniają się we wczesnym okresie życia człowieka i podlegają w części wpływowi konstytucji genetycznej.

Podstawowe założenia koncepcji zahamowanego i niezahamowanego temperamentu wg Kagana (szczegóły w podręczniku).

• jedyną niezmienna cecha w trakcie rozwoju to: nieśmiałość/lękliwość vs śmiałość/towarzyskość (nawiązanie do koncepcji I/E Eysencka);

• Temperament zahamowany (10% dzieci): nieśmiałe reakcje, ostrożność, brak okazywania emocji, lękliwość, niezadowolenie (także ucieczka).

• Temperament niezahamowany (25%): spontaniczność, nawiązywanie kontaktu, rozmawianie, okazywanie emocji.

• W większości przypadków cechy te nie ulegają zmianie aż do późnego dzieciństwa. Te dwa rodzaje temperamentów można badać tylko obserwując w warunkach laboratoryjnych.

Założenia cd.

• różnice w profilach temperamentu ujawniają się w reakcji na niepewność (stres) związany z nieznanymi lub nowymi bodźcami.

• Profil temperamentu (zahamowany - niezahamowany) można przewidzieć na podstawie wysokiej lub niskiej reaktywności u niemowląt (siła reagowania na bodźce).

• Rozróżnienie dwóch profili temperamentu stanowi analogię do różnic indywidualnych u zwierząt w tendencji do zbliżania się i unikania.

Podstawy biologiczne temperamentu wg Kagana

• reaktywność układu limbicznego (ciała migdałowatego i podwzgórza) oraz układu siatkowatego i części współczulnej układu autonomicznego.

• Większa reaktywność tych układów charakteryzuje dzieci z temperamentem zahamowanych (mniejsza towarzyszy temperamentowi niezahamowanemu).

Model zahamowanego i niezahamowanego temperamentu wg Kagana

zahamowany temperament +zachęcanie dziecka -> dobrze przystosowana osobowość

zahamowany temperament + nadopiekuńczość -> osobowość nieasertywna i depresyjna

niezahamowany+silna dyscyplina -> dobrze rozwinieta

niezahamowany + brak dyscypliny -> osobowość agresywna

Wykład XIX

Różnice strukturalne w budowie mózgu przewidywane na podstawie temperamentu niemowląt

• Schwartz i in. (2010) badali, czy niska i wysoka reaktywność jako cecha temperamentu 4-miesięcznych niemowląt jest związana z różnicami w strukturze mózgu w obrębie kory oczodołowej i okolicy brzuszno - przyśrodkowej kory przedczołowej u osób dorosłych.

• Pomiaru dokonano metodą rezonansu magnetycznego na grupie 76, badania podłużne po 17(?) latach

a) Kora okołooczodołowa

10. Dorośli o niskiej reaktywności w okresie niemowlęctwa (w porównaniu do osób o wysokiej reaktywności) charakteryzowali się większą gęstością lewej kory okołooczodołowej.

b) Okolica brzuszno - przyśrodkowa kory przedczołowej

• dorośli o wysokiej reaktywności w okresie niemowlęctwa charakteryzowali się większą gęstością prawej części okolicy rzuszno - przysrodkowej kory przedczołowej.

Wnioski

• różnice cech temperamentu w okresie niemowlęcym (w 4 miesiącu życia) mogą mieć znaczenie dla architektury kory mózgowej człowieka obecnej w okresie dorosłości.

• Poznanie mechanizmów, które kształtują te różnice może odtworzyć drogę do zrozumienia zaburzeń nastroju i lękowych oraz kształtowania się ludzkiej osobowości

Osobowość a inteligencja

• jeden czy dwa czynniki?

(pytanie Eysencka, który odpowiedział, że w zależności od tego, czy osobowość rozumiemy szeroko, czy wąsko inteligencja albo mieści się w osobowości, albo jest czymś odrębnym).

• Według Eysencka szerokie rozumienie osobowości obejmuje aspekty poznawcze (inteligencja) i pozapoznawcze (temperament) funkcjonowanie jednostki. W wąskim rozumieniu, pojęcie osobowości obejmuje tylko inne niż poznawcze sfery ludzkiej psychiki.

Dominujące jest przekonanie, że inteligencja jest pewną własnością człowieka, która przenika wszystkie rodzaje aktywności człowieka; w związku z tym powinno się ją rozumieć inaczej niż osobowość

podstawowe różnice (Zajenkowski, 2009)

Inteligencja	Osobowość
Ujęcie w kategorii nasilenia	Ujęcie w kategoriach (zwykle) dwubiegunowych cech;
Ocena na podstawie maksymalnego wyniku	Ocena na podstawie opisu typowych zachowań
Nie podlega kontroli, trudniej zmienić	Ekspresja cech podlega kontroli, łatwiej je zmienić
Interpretacja wyniku pomiaru bardziej jednoznaczna (ludzie nie mają motywacji, ochoty, żeby fałszować)	Interpretacja mniej jednoznaczna, łatwiej też 'zafałszować' wynik
Zastosowanie jako predyktora osiągnięć,	Zastosowanie kliniczne i w selekcji zawodowej

Podobieństwa

• Uwarunkowanie: biologiczne i środowiskowe.

• Wspólne zjawiska: pobudzenie (aktywacja) i czas reakcji.

• Podejście (łączące) do związku inteligencji i osobowości: psychometryczne (korelacje) i eksperymentalne (wpływ cech osobowości na wykonanie zadań poznawczych.

Ad. 2: Czas reakcji może być zarówno składową temperamentu, jak i wskaźnikiem inteligencji.

Ad. 3: Podejście psychometryczne opiera się na analizie korelacji między cechami osobowości a wskaźnikami inteligencji

Podejście eksperymentalne zakłada, że niektóre cechy osobwości mogą sprzyjać w wykonywaniu zadań poznawczych.

Współczynnik korelacji cech osobowości i inteligencji (Ackermann, Heggestad, 1997)

np lęk koreluje na poziomie (-0,33) z inteligencją ogólną, (-0,24) z inteligencją skrystalizowaną i (-0,25) z inteligencją płynną.

Otwartość na doświadczenia 0,33 z IO i 0,30 z IS.

Ogólnie korelacje są albo niskie, albo umiarkowane.

Współczynniki korelacji cech osobowości NEO i inteligencji (Judge i in., 1999)

neurotyczność (-0,3)

otwartość na doświadczenie (0,51)

sumienność (0,53)

Zdolności/Inteligencja

mnożenie rodzajów inteligencji utrudnia definiowanie

jest multum sposobów rozumienia inteligencji.

To, co jest interesujące, jest rozpoznawanie zdolności a nie rozważanie nad tym, czym one są.

Ważne pytanie dotyczące inteligencji

• jakie jest biologiczne (genetyczne i neurofizjologiczne) podłoże inteligencji? Czy jest to określony gen, czy struktura mózgu, czy...

• Ile jest różnych inteligencji?: jedna czy wiele?

• Jakie są inteligencje? Czym jest IE, czym jest inteligencja społeczna, praktyczna, ogólna...

• Czynniki równorzędne czy hierarchia? Pytanie o strukturę inteligencji

Synonimy opisujące inteligencję

• zdolności ogólne,

• zdolności umysłowe,

• czynnik g.

• Zdolności poznawcze (ale to pojęcie ma już węższe znaczenie, bo odnoszą się do zdolności uczestniczących w procesach poznawczych).

Czym inteligencja nie jest?

• Dla zrozumienia, czym jest inteligencja konieczne jest wskazanie, czym inteligencja nie jest.

• Pojęcie to nie obejmuje wszystkich umiejętności i zdolności, które człowiek posiada.

Np można być geniuszem muzycznym, sportowym, nie znaczy to jednak, że jest się geniuszem inteligencji.

Definicja robocza inteligencji (wg Strelaua).

Inteligencja to konstrukt teoretyczny odnoszący się do względnie stałych warunków wewnętrznych człowieka, determinujących efektywność działań wymagających udziału typowo ludzkich procesów poznawczych. Warunki te kształtują się w wyniku interakcji genotypu, środowiska i własnej aktywności podmiotu.

Celem powstania definicji Strelaua było (m.in) rozstrzygnięcie, czy inteligencja jest właściwością typowo ludzką

Definicja inteligencji zgodna z deklaracją Mainstream science on intelligence opublikowaną w 1994.

powstała w odpowiedzi na powstanie książki „Piękna krzywa” )The Bell Curve) Herrnsteina i Murraya. Poglądy zawarte tam okazały się społecznie niebezpiecznie, dotykały bowiem m. in. różnic klasowych.

16. w odpowiedzi na tę książkę 52 uznanych w skali światowej badaczy inteligencji i genetyki zachowania (m. in. Bouchard Jr, Carroll, Cattell, Eysenck, Jensen, Loehlin, Lykken, Plomin, Rowe, Rushton, Scarr, Vernon i in.) opublikowało własną definicję inteligencji.

17. Deklaracja 52 określa inteligencję jako bardzo ogólną zdolność (capability) umysłową, która obejmuje m. in. Zdolność rozumowania, planowania, rozwiązywania problemów, myślenie abstrakcyjne, rozumienie złożonych idei, szybkość uczenia się i korzystania z doświadczeń.

ps. Nie ma jednoznacznych danych dotyczących różnic między rasami.

The Bell Curve (poglądy Herrnsteina i Murraya).

17. istnieje coś takiego, jak ogólny czynnik zdolności poznawczych różnicujących ludzi. Inteligencja jest kryterium doboru partnerów i określa status społeczny ludzi.

(„ewolucja pożądania” - dla kobiet inteligencja mężczyzn jest kryterium)

10. Wszystkie standaryzowane testy zdolności czy osiągnięć szkolnych mierzą ten czynnik ogólny z określoną dokładnością; testy inteligencji natomiast, specjalnie w tym celu stworzone, mierzą go w sposób najbardziej dokładny.

11. Iloraz inteligencji (IQ) doskonale odzwierciedla to, co ludzie mają na myśli mówiąc potocznie o kimś, ze jest „inteligentny” albo „bystry”.

(autorzy nie zakładają możliwych zakłóceń wywoływanych innymi czynnikami

• Wielkość ilorazu inteligencji (IQ) praktycznie nie zmienia się przez większość życia jednostki (możliwe są jedynie niewielkie odchylenia).

• Właściwie stosowane testy inteligencji nie są - w sposób dający się udowodnić - stronnicze w stosunku do żadnych grup społecznych, ekonomicznych, etnicznych czy rasowych

• zdolności poznawcze są w zasadniczym stopniu dziedziczne, ewidentnie w nie mniej niż w 40 i nie więcej niż w 80 procentach

Definicje inteligencji (1)

• inteligencja to czynnik g: energia umysłowa zlokalizowana w mózgu przejawiająca się w zdolności rozumowania i wnioskowania (Spearman).

• Inteligencja to zdolność adaptacji do nowych warunków i do wykonywania nowych zadań (Stern).

• Inteligencja to właściwość psychiczna, która przejawia się w względnie stałej, charakterystycznej dla jednostki efektywności wykonywania zadań (Tiepłow)

Wykład XX

Definicje inteligencji (2)

• Inteligencja to zdolność uczenia się (Ferguson). (ta definicja to głos w dyskusji nt tego, czy inteligencja jest właściwością typowo ludzką czy też również dotyczącą zwierząt).

• Inteligencja to zdolność rozwiązywania problemów (Piaget).

• Inteligencja jest tym, co mierzą testy inteligencji (Boring). Takie podejście jest krytyką testów inteligencji (argumenty: na wynik w teście inteligencji ma wpływ szereg różnych czynników, w tym też pozaintelektualnych. Iloraz inteligencji nie odzwierciedla rzeczywistego potencjału intelektualnego, bo te zadania różnią się od tych, które mamy w życiu. Trzeba analizować proces dochodzenia do wyniku, nie sam wynik. Pl - E. Nęcka).

• Istnieją dwa rodzaje inteligencji - A i B (Hebb)

11. inteligencja A to podstawowy potencjał organizmu zdeterminowany przez genotyp

12. inteligencja B (fenotypowa) to zdolności intelektualne, które przejawiają się w zachowaniu. Są one wynikiem interakcji inteligencji A i środowiska.

Koncepcja ta zainspirowała Cattella.

• Inteligencja C (psychometryczna), która ujawnia się w badaniach na podstawie testów inteligencji (Vernon).

• Inteligencja to zdolność przejawiająca się w szybkości przetwarzania informacji (Hurt). Badany jest czas inspekcji też.

• Inteligencja jest to zdolność przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami poznawczymi (Nęcka).

Szczególną rolę odgrywa pobudzenie emocjonalne. Procesualny charakter inteligencji.

Czynnikowe koncepcje inteligencji: hierarchiczne i czynników równorzędnych.

Pytanie o relacje między czynnikami.

• dwuczynnikowa teoria zdolności. Charles Spearman (1863-1945)

• czynnik g (general) - utożsamiany ze zdolnościami ogólnymi. Ich hipotetyczny mechanizm, to energia umysłowa zlokalizowana w mózgu.

• Czynnik s (specific) - niezależny od czynnika g, identyfikowany ze zdolnościami specjalnymi.

• Wynik każdego działania stanowi interakcję wpływu każdego z tych czynników:
  g X s
  poziom rozwoju tych czynników niekoniecznie musi być jednakowy.
  Zadania matematyczne są w większym stopniu nasycone czynnikiem g niż s.

Zasady funkcjonowania intelektu według Spearmana

• Zrozumienie własnego doświadczenia.

• Ujmowanie stosunku pomiędzy dwoma lub więcej znanymi elementami (edukcja relacji)..

• Odkrywanie brakującego elementu, do którego odnosi się znana relacji (edukcja korelatu).

Edukcja np Słońce + Ziemia = ?

• Philip E. Vernon

• Schemat ukazujący hierarchiczną koncepcję czynników uzdolnień wg Vernona

G = werbalno szkolne i przestrzenno:mechaniczne (główne czynniki)

w:sz; p:m dzielą się na drugorzędne czynniki grupowe.
Drugorzędne czynniki grupowe składają się z specyficznych

Czynnik g składa się z werbalno szkolnych (składających się z werbalnych i liczbowych) oraz przestrzenno mechanicznych (składających się z przestrzennych i manualnych). Drugorzędne czynniki składają się z dużej liczby specyficznych.

Raymond B. Cattell (1905-1998)

18. Amerykański badacz osobowości, temperamentu i inteligencji.

18. koncepcja czynnika g według Cattella:

Czynnik gf (płynna) - uwarunkowany właściwościami mózgu i silnie genetycznie zdeterminowany - zdolność myślenia, rozumowania i przyswajania wiedzy.

Triadowa (triadic) teoria struktury zdolności Cattella jako próba przyczynowego wyjaśniania zjawiska inteligencji.

12. teoria zakłada istnienie trzech głównych składników zdolności:

• Możliwości (capacity) umysłowe, na które składa się szybkość i płynność procesów umysłowych, pamięć i inteligencja płynna. Stanowią funkcję masy asocjacyjnej mózgu i są biologicznie ograniczone.

• Zdolności lokalne, występujące obok gf i gc. U ich podstawy leży organizacja strukturalna pól sensorycznych i motorycznych. W ich skład wchodzą zdolności wzrokowe, słuchowe i motoryczne.

• Zdolności pośredniczące (instrumentalne). Stanowią one narzędzie za pomocą którego wyraża się ludzi umysł. Należą tu zdolności podstawowe w ująciu Thurstone'a oraz inteligencja skrystalizowana.

Poziom gf spada z wiekiem, poziom gc rozwija się wolniej, ale może utrzymać się na wysokim poziomie z wiekiem, wzrastać z wiekiem.

• Louis L. Thurstone (1887 - 1995)

• amerykański psychometra, badacz inteligencji.

• Posługiwał się analizą czynnikową, ale czynnikom nadał status równorzędnych.

Podstawowe zdolności umysłowe wg Thurstone'a. Model czynników równorzędnych.

• płynność słowna (word fluency, W) - łatwość i szybkość generowania słów i właściwego ich użycia.

• Zdolności licznowe (number, N)

• Rozumienie słów

• Zdolności przestrzenne (space, S) -

• Zdolności rozumowania - rozumowanie indukcyjne

• Szybkość spostrzegania (perceptual speed, P).

• Joy P. Guilford

Morfologiczna struktura inteligencji

Model struktury intelektu według Guilforda

• każdą zdolność można opisać odwołując się do trzech następujących aspektów: operacja, treść (materiał) i wytwór.

• Operacje - dotyczą procesów przetwarzania informacji. Obejmują 5 kaegorii: poznawanie, pamięć, myślenie dywergencyjne, myślenie konwergencyjne i ocenianie.

• Treści - odnoszą się do treści informacji i obejmują 4 następujące kategorie: figuralną, symboliczną, semantyczna i behawioralną.

• Wytwory - odnoszą się do formalnego aspektu informacji. Składa się na nie 6 następujących kategorii: jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia i implikacje.

Razem 120.

6. Howard Gardner (ur. 1949)

• amerykański psycholog, twórca teorii inteligencji wielorakiej.

• Przysłużyła się do badania kierowców.

Teoria wielu inteligencji wg Gardnera

Inteligencja - zdolności do rozwiązywania problemów lub do tworzenia produktów cenionych w określonym środowisku kulturowym lub w społeczności (1993, s.7).

• inteligencja językowa - polega na umiejętności werbalnego porozumiewania się.

• Inteligencja logiczno-matematyczna - polega na rozumieniu abstrakcyjnych relacji i posługiwanie się nimi. Ujawnia się głównie w rozumowaniu indukcyjnym.

• Inteligencja przestrzenna - zdolność polegająca na spostrzeganiu informacji wzrokowych i przestrzennych.

• Inteligencja muzyczna - pozwala tworzyć, przekazywać i rozumieć znaczenie, jakie niesie dźwięk. Ważna w świecie zwierząt, jeśli chodzi o ludzie, jej waga budzi kontrowersje.

• Inteligencja kinestetyczna - kontrolowanie własnej motoryki i zdolność manipulowania przedmiotami. Ma podłoże biologiczne (apraksja, zaburzenie celowych ruchów).

• Inteligencja interpersonalna - zdolność rozpoznawania i odróżniania uczuć, przekonań i intencji innych ludzi.

• inteligencja intrapersonalna - skierowanie do wewnątrz. Zdolność samoobserwacji, głównie rozróżniania własnych uczuć.

Młodsi kierowcy mają większe zdolności przestrzenne niż starsi.

Krytyka teorii strukturalnych

• Problem utożsamienia czynników wynikających z analizy z bytami realnymi.
  Jaka jest pewność, że to, co ujawnia się w analizie odzwierciedla rzeczywiste zdolności?

• Problem arbitralności analizy czynnikowej.

• Opisowy charakter teorii strukturalnych.
  Opisują, ale nie wyjaśniają natury, pochodzenia, rozwoju inteligencji.

• Niedostateczne uwzględnianie czynników rozwojowych.

Inteligencja: podejście poznawcze.

Istota podejścia poznawczego:

• inteligencja rozumiana jest jako sposób przetwarzania informacji obejmujący szereg mechanizmów poznawczych, takich jak uczenie się, zasoby uwagi, pamięć robocza, strategie poznawcze i kontrola poznawcza.

• Poznanie tych mechanizmów wymaga przejścia na elementarny poziom analizy (wprowadzenie nowego paradygmatu badawczego - propozycja Hunta 1980). zamiast stosowania metod statystycznych. (okazało się, że taki elementarny poziom nie jest wystarczająco złożony dla badania inteligencji).

• Nowy paradygmat obejmuje proste zadania, nie wymagające wiedzy ani szczególnych umiejętności, dostępne ludziom bez względy na ich wykształcenie czy pochodzenie kulturowe, takie jak zadania mierzące czas reakcji prostej, czas reakcji z wyborem albo czas inspekcji.

Wykład XXI

koncepcje czynnikowe - traktują inteligencję jako złożoną z równoważnych czynników bądź zhierarchizowanych

Trójwarstwowa koncepcja inteligencji Carrolla.

John B. Carroll (1916-2003)

• autor trójwarstwowej teorii zdolności poznawczej.

Koncepcja inteligencji Carrolla

13. oparta na analizie ponad 400 zbiorów danych obejmujących wyniki testów służących do badania zdolności poznawczych. Badania prowadzone na przestrzeni 50-60 lat.

14. W oparciu o wyniki analiz korelacyjnych i czynnikowych Carroll przedstawił w 1993 roku Trójwarstwowy Model Ludzkich Zdolności Poznawczych.

• Warstwa III - poziom ogólny (a'la czynnik g); ogólne zdolności intelektualne.

• Warstwa II - ogólny poziom obejmujący 8 czynników, takich jak inteligencja płynna, inteligencja skrystalizowana, ogólna pamięć i uczenie się, ogólna percepcja wzrokowa, ogólna percepcja słuchowa, ogólna zdolność wydobywania z pamięci, ogólna szybkość umysłowa (poznawcza) i szybkość przetwarzania informacji. Najsilniej nasycona czynnikiem g jest inteligencja płynna, najmniej szybkość przetwarzania informacji.

kolejność zależy od stopnia nasycenia czynnikiem ogólnym

• Warstwa I - najbardziej specyficzny poziom obejmujący „ukierunkowane” zdolności ujawniające się w trakcie wykonywania różnych zadań.

Model - Strelau 2006, s. 82.

każda ze zdolności z warstwy drugiej jest zdolnością złożoną, np.:

• 2Y - ogólna pamięć i zdolność uczenia się:

a) Czynnik mocy*

* pojemność pamięci

b) Czynniki szybkości **:

• pamięć skojarzeniowa

• odtwarzanie materiału z pamięci

• pamięć sensoryczna

• wzrokowa

• zdolności uczenia się

*dotyczy trudności, stopnia złożoności i trafności wykonywania zadań;

**dotyczą czasu zainwestowanego w prawidłowe lub nieprawidłowe rozwiązywanie zadania.

Czynniki są zbliżone do charakterystyki temperamentalnej, co potwierdza, że zdolności, inteligencja, temperament mogą mieć własności wspólne.

• 2T szybkość przetwarzania informacji

a) Czynniki szybkości:

• prosty czas reakcji,

• złożony czas reakcji (z wyborem)

• szybkość przetwarzania informacji semantycznej

• szybkość różnicowania informacji.

Tylko aspekt czasowy jest tutaj istotny.

Koncepcja Carrolla

• trójwarstwowa teoria zdolności poznawczych wg Carrolla stanowi poszerzenie i rozbudowanie poprzednich teorii. Jest koncepcją porządkującą.

• Wg autora określa ona, jakie rodzaju różnice indywidualne w zdolnościach poznawczych występują i jakie są ich wzajemne relacje.

• Koncepcja zakłada obecność dość dużej liczny odrębnych zdolności poznawczych (całkowita liczba czynników w warstwie II i I nie jest określona), a relacje pomiędzy zdolnościami można ustalić klasyfikując je w 3 odmienne warstwy: „wąsko” rozumiane zdolności (warstwa I), „szerokie” zdolności (warstwa II) i „pojedyncza „ogólna” zdolność (III warstwa).

Nurty w badaniach nad inteligencją

Akademicka - koncentracja na zdolnościach poznawczych i procesach poznawczych

Praktyczna - związana z przejawami inteligencji w codziennej działalności człowieka. Inteligencja społeczna, emocjonalna, przestrzenna, twórcza.

Zdolności społeczne tworzące inteligencję społeczną

19. zdolność rozpoznawania emocji, myśli, pragnień i intencji innych ludzi. W oparciu o czynniki behawioralne.

20. Zdolność określania cech osobowości na podstawie zachowania.

21. Zdolność rozpoznawania typu związków pomiędzy ludźmi.

22. Zdolność interpretowania sytuacji społecznej jako elementu ciągu wydarzeń.

23. Rozumienie norm i reguł społecznych.

24. Zdolność odpowiedniego zachowania się w sytuacjach społecznych.

Zdolności te są powiązane funkcjonalne.

Inteligencja społeczna jest traktowana jako odrębny rodzaj inteligencji; badania pokazują, że nie jest ona skorelowana z inteligencją ogólną.

Inteligencja praktyczna

19. Zdolność do radzenia sobie w rzeczywistym świecie i codziennym życiu.

20. Umiejętność osiągania bliskich i odległych celów w zmieniających się warunkach (elastyczność).

21. Podstawę inteligencji praktycznej stanowi tzw. „wiedza ukryta”. Doświadczenie, intuicja.

Struktura uzdolnień matematycznych

nauczyciele typowali uczniów uzdolnionych i nieuzdolnionych i badano jak wygląda ich działanie matematyczne i jak radzą sobie w innych dziedzinach życia/nauki.

13. odbiór informacji matematycznej (sposób odbierania, reagowania, czy rozumieją).

14. Specyficzne przetwarzanie materiału matematycznego,

15. zdolność szybkiego i szerokiego uogólniania na materiale matematycznym

16. zdolność „streszczania” procesu rozumowania mat (tylko tyle operacji ile konieczne).

17. Plastyczność procesów myślowych (potrafią pokazać, jak doszli do wyniku).

18. Dążenie do prostych i ekonomicznych rozwiązań.

19. Zdolność dowolnej i szybkiej zmiany kierunku procesu myślenia.

20. Pamięć matematyczna (potrafią przechowywać w pamięci nie konkretne dane, ale symbole).

21. Ogólny składnik syntetyczny (matematyczne ukierunkowanie umysłu).

Uczniowie uzdolnieni matematycznie mają na ogół niższe oceny z innych przedmiotów.

Badacz: Grotecki?

Biologiczne podejście do inteligencji.

Badania nad biologią inteligencji

• genetyczne uwarunkowanie.

(słabiej się rozwijają niż badania genetycznego uwarunkowania osobowości. Pierwszym problemem jest fakt, że nie ma jednolitej definicji inteligencji - czym jest, jakie mechanizmy się za nią kryją, jakie zdolności. Poza tym wielu autorów przypuszcza, że geny odpowiedzialne za upośledzenie umysłowe to są te same geny, które są odpowiedzialne za normalny rozwój umysłowy (propagatorzy Plomin z współpracownicą). Jeśli teza ta byłaby prawdziwa, ograniczyłoby to lub nawet zamknęło badania genetyczne nad inteligencją. Zamknęło by to bowiem możliwość empirycznych badań. Badania bliźniąt są prowadzone, ale nic nowego się nie odkrywa).

• Analiza czasów reakcji i czasu inspekcji (IT).

Czas inspekcji to czas potrzebny na zapoznanie się z bodźcem (do momentu rozpoznania bodźca właściwego). Przy założeniu, że osoby bardziej inteligentne reagują szybciej.

• analiza EEG i potencjałów wywołanych (Hendricksonowie, 1980, tzw. Metoda sznurkowa).

• Badania z użyciem tomografii pozytonowej PET. Ta metoda pozwala na określenie aktywności metabolicznej, tomograf wychwytuje obszary, w których glukoza jest absorbowana.

• Neuroobrazowanie: badania z zastosowaniem rezonansu magnetycznego MRI (badanie objętości struktur mózgowych, istoty szarej i białej) oraz fMRI (badanie zmian w mózgu przy jakiejś aktywności).

• Badania objętości mózgu w relacji do inteligencji. (im większy mózg, im więcej połączeń neuronalnej tym większa inteligencja - hipoteza podważona)

Wkład czynników genetycznych i środowiskowych w wariancję czynnika g w różnych grupach wiekowych

Średnie wyniki w populacji dzieci: większość środowisko specyficzne i wspólne, później geny, później wynik błędu.

Średnie wyniki w populacji dorosłych. Większość geny, później ok. 40% (na oko) specyficzne środowisko, później błąd.

Średnie wyniki dla całej populacji: ok. 50% geny, ok. 40 % środowisko wspólne (więcej) i specyficzne (mniej), później błąd.

U dorosłych udział czynników genetycznych w zróżnicowanie inteligencji jest większy. Wynika z tego, że to, co jest warunkowane genetycznie nie jest stałe i niezmienne. Czynniki genetyczne mogą być odpowiedzialne zarówno za stałość jak i za zmienność inteligencji.

Nie do końca wiadomo, na czym ten wpływ genetyczny polega; prawdopodobnie podtrzymuje potencjał inteligencji.

Metoda sznurkowa - polega na założeniu, że długość potencjału wywołanego ma znaczenie, a nie sam potencjał. Naiwne myślenie, bardziej znaczący jest czas latencji (od ekspozycji bodźca do reakcji) i wielkość reakcji.

Wykład XXII

ostatni miał dotyczyć relacji różnice indywidualne a problemy społeczne (jest opisane w podręczniku Strelau).

Edward Nęcka

• Polski psycholog zajmujący się teorią twórczości i inteligencji.

Formalna teoria inteligencji Edwarda Nęcki.

Odchodzi od statycznego modelu inteligencji. Rozumie inteligencję jako proces.

15. ważne dla zrozumienia procesu myślenia jest nie tyle jego treść, co sposób przebiegu procesów myślowych (Newell, Simon 1972).

16. Ważne składniki inteligencji to zasoby uwagi i pamięć robocza.

17. Zasoby uwagi stanowią swego rodzaju energię uczestniczącą w kontrolowaniu procesów poznawczych (Hunt).

18. W pamięci roboczej dokonują się ważne operacje umysłowe (m. in. wnioskowanie, rozumowanie) stąd znana jest także jako pamięć operacyjna. (Baddeley)

Zasoby uwagi charakteryzowane w kategorii energii niezbędnej do kontrolowania procesów, koncentrowania świadomości, wysiłku poznawczego.

• pobudzenie jako moderator zasobów uwagi i pamięci roboczej. Pobudzenie energetyczne zwiększa zasoby obu procesów (uwagi i pamięci) zaś pobudzenie napięciowe (np. lęk) zmniejsza ich zasoby.

Pobudzenie napięciowe jest związane z niepewnością co do wyników, utrudnia funkcjonowanie uwagi i pamięci.

• Proces inteligencji - oscylowanie w granicach pobudzenia, które są akceptowalne dla osoby rozwiązującej konkretne zadania w konkretnej sytuacji.

Pasmo pobudzenia zawsze odnosi się do konkretnej sytuacji, konkretnego zadania.

• inteligentne zachowanie (pojęcie pierwotne) - kompetencje konkretnej osoby w zakresie rozwiązywania pewnej klasy zadań; jest to cecha latentna.

Najprawdopodobniej chodzi tutaj o różne rodzaje inteligencji.

• „Różnice w zakresie zasobów uwagi i pojemności pamięci roboczej traktujemy jako trwałe, strukturalne podłoże inteligencji, determinujące jej rzeczywisty poziom (Nęcka, 2000)

Style poznawcze

inteligencja to są pewne właściwości człowieka, wyznaczające górną granicę możliwości w zakresie jego funkcjonowania. W obrębie tych właściwości ludzie wybierają dostępny dla nich sposób zachowania.

Zdolności a preferencje

• Zdolności (możliwości) poznawcze określają maksymalny dostępny jednostce poziom funkcjonowania poznawczego, podczas gdy preferencje oznaczają poziom, które najbardziej jednostce odpowiada i który wybiera w sytuacjach, pozwalających na taki wybór.

• Zdolności wyznaczają zakres, sposób funkcjonowania poznawczego dostępny preferencjom, które skłaniając do określonej formy aktywności poznawczej mogą być czynnikiem rozwoju odpowiednich zdolności.

Zachodzi sytuacja sprzężenia zwrotnego między zdolnościami a preferencjami.

• preferowane przez jednostkę sposoby funkcjonowania poznawczego określane są przez style poznawcze.

Rozwój poznawczy człowieka

• niejednakowe tempo rozwoju. Istnieją RI w tempie rozwoju.

• Doskonalenie się sposobów funkcjonowania poznawczego.

• Rozszerzanie się repertuaru dostępnych środków poznawczych.

• Najwyższy rozwojowo sposób funkcjonowania poznawczego dostępny jednostce, to jej możliwości poznawcze.

• Ten najwyższy rozwojowo sposób funkcjonowania poznawczego jednostki nie jest ani jedyny, ani bezwzględnie najlepszy.

Poprzednie sposoby funkcjonowania nie zanikają.

Możliwości poznawcze

• określają górną granicę funkcjonowania poznawczego jednostki w określonym momencie jej rozwoju.

• Rzeczywiste funkcjonowanie poznawcze jest mniej lub bardziej odległe od tej granicy

• Różnica, o której mowa wynika z zasady rozwojowej, zgodnie z którą osiągnięcie wyższego poziomu nie oznacza zaniku możliwości funkcjonowania na niższych poziomach (oznacza to możliwość działania na wszystkich poziomach, które jednostka dotychczas osiągnęła).

• Wybór rzeczywistego poziomu funkcjonowania poznawczego zależy m. in. od wymagań sytuacji, rodzaju zadania, itp.

Preferencje indywidualne

25. w sytuacjach, w których brak jakichkolwiek wymagań, co do sposobu funkcjonowania poznawczego albo wymagania te nie są dla człowieka wyraźne i oczywiste ujawniają się preferencje indywidualne w tym zakresie.

26. Preferencje indywidualne odnoszą się do wyboru tych sposobów funkcjonowania poznawczego, które leżą w granicach możliwości, a jednocześnie odpowiadają preferencjom jednostki.

Pojęcie stylu poznawczego

22. Charakterystyczne dla poszczególnych ludzi i stałe dla nich sposoby funkcjonowania w zakresie czynności poznawczych i intelektualnych (Witkin).

23. Stała preferencja indywidualna dotycząca sposobu spostrzeżeniowego organizowania i kategoryzowania świata zewnętrznego (Kagan).

24. Indywidualny sposób funkcjonowania poznawczego pośredniczący między stanem wewnętrznym jednostki a sytuacją zewnętrzną (Gardner).

Kategorie służące do opisu stylów poznawczych

22. Zależność - niezależność od pola percepcyjnego

Siła tendencji jednostki do przełamywania zorganizowanego pola percepcyjnego w celu wyodrębnienia w niej części lub stopień, w jakim jednostka kieruje się zewnętrznymi vs wewnętrznymi wskazówkami w spostrzeganiu otoczenia.

Niezależnością od pola jest np umiejętność wyodrębniania jednostek z tłumu, składowych z jednolitego obrazu.

Też zależność przejawia się przez kierowanie się przesłankami zewnętrznymi (np opinią innych).

• Refleksyjność - Impulsywność

Stopień, w jakim jednostka skłonna jest - przy rozwiązywaniu problemów poznawczych - do zastanawiania się nad trafnością swoich hipotez.

Impulsywne nie zastanawiają się nad odpowiedziami; refleksyjne odwrotnie. Osoby refleksyjne funkcjonują lepiej (popełniają mniej błędów).

Tu widoczny jest związek stylu poznawczego z temperamentem.

• Abstrakcyjność - konkretność

stopień oderwania wewnętrznego obrazu spostrzeganych bodźców od ich konkretnej, jednostkowej postaci, w jakiej ujawniają się w spostrzeżeniu.

Mniej znane:

• Szerokość kategoryzacji

rozległość grup pojęciowych służących jednostce do ujmowania świata.

• Analityczność

stopień rozkładania odbieranych bodźców złożonych na części składowe i stopień wykorzystania wyników takiej analizy w kategoryzacji.

• Ekstensywność eksploracji

Równomierność rozkładu uwagi na poszczególne części pola percepcyjnego.

Np dostrzeganie wszystkiego wokól w trakcie prowadzenia samochodu.

• Stopień asymilacyjnej integracji spostrzeżeń ze śladami pamięciowymi

stopień odnoszenia informacji nowych do dawnych.

7. Twórczość

liczba i rodzaj skojarzeń.

wysoki

niski

Poziom aktywacji

wysoki

Poziom wykonania

Zahamowany

temperament

Niski poziom NA, mała

Aktywacja ciała migałowatego

I układu współczulnego

Czynniki genetyczne

Nieasertywna i

Depresyjna osob

Wysoki poziom NA, wysoka

aktywacja ciała migdałowatego

i układu współczulnego

Niezahamowany t., mały

Strach przed karą

Dobrze przystos

osobowość

Silna dyscyplina

Zachęta do badania środ

Osobowość agresywna

antyspołęczna

Czynnik g

Inteligencja g_c (skrystalizowana):

- powstaje jako wynik uczenia

Się i doświadczenia, które

Nakładają się na czynnik g.

- wiedza i zdolność pojmowania

Nabyte przez jednostkę

inteligencja

Akademicka (Spearman, Vernon

Cattell)

Praktyczna (Sternber, Gardner,

Salovey)

---