ROZDZ. I

ORGANIZACJE SAMORZĄDÓW GOSPODARCZYCH W ROZWOJU REGIONÓW I SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH 1

Marian G. Brodziński

Określenie „organizacje pozarządowe” często jest stosowane zamiennie jako „organizacje społeczne” nazywane też trzecim sektorem obok sektora publicznego (tj. władz i administracji publicznej) i rynkowego (biznesu, przedsiębiorczości). Organizacje pozarządowe - jako organizacje obywatelskie (założone przez obywateli lub ich organizacje) - działają z inicjatywy własnej na rzecz wybranego interesu publicznego. Należy nadmienić, że w prawie międzynarodowym, w odróżnieniu od organizacji międzyrządowych, organizacje pozarządowe grupują nie państwa, lecz osoby fizyczne lub prawne i to z reguły z różnych krajów (minimum z trzech). Działają one w oparciu o prawo krajowe siedziby organizacji, a powstają nie w wyniku umowy międzynarodowej, ale umowy cywilno-prawnej. Organizacje pozarządowe (w odróżnieniu od organów publicznych) podobnie jak biznes są jednostkami prywatnymi i powstają z inicjatywy ich założycieli (prywatnych osób), ale (w odróżnieniu od biznesu, podobnie jak władze publiczne) działają w interesie publicznym, nie zaś prywatnym.

Organizacje pozarządowe, fundacje i stowarzyszenia pojawiły się w Polsce mniej więcej w tym samym czasie co w państwach Europy Zachodniej. Początkowo zajmowały się przede wszystkim działalnością charytatywną, później podjęły również działalność korporacyjną, kulturalną, edukacyjną i naukową oraz działalność związaną z propagowaniem idei rozwoju społecznego i społecznej solidarności. Niektóre mają charakter wyznaniowy, inne zaś całkowicie świecki.

W Polsce w okresie II Rzeczpospolitej organizacje pozarządowe rozwijały się w szybkim tempie. Okres II wojny światowej i istnienia PRL spowodował spadek społecznej

1 Ponieważ niniejsze opracowanie jedynie sygnalizuje wybrane problemy dotyczące organizacji pozarządowych, należy pamiętać, że „organizacje pozarządowe stanowią istotny element w różnych sferach życia społecznego, tworząc ten typ sektora społecznego, którego rola wydaje się systematycznie wzrastać. Przybliżenie zatem portretu tych organizacji to ważny czynnik poznania mechanizmu zjawisk i procesów społecznych w każdej dziedzinie współczesnego społeczeństwa. Ponadto (…) uwaga została skoncentrowana na problematyce obszarów wiejskich, na wykorzystaniu i wytwarzaniu jednocześnie kapitału społecznego. Ten typ problematyki należy obecnie do dominującego nurtu badań i analiz podejmowanych przez socjologów wsi, przede wszystkim w Europie, ale także w Stanach Zjednoczonych i innych regionach współczesnego świata” (fragment z recenzji wydawniczej prof. K. Gorlacha do opracowania M. Halamskiej (red. nauk.) pt. Wiejskie organizacje pozarządowe (IRWiR PAN, Warszawa 2008).

4

aktywności. Część organizacji pozarządowych została zlikwidowana (ich majątek przejęło państwo), część włączono do różnych struktur społecznych, niektórym tylko pozwolono działać, lecz poddano je ścisłej kontroli partyjno-państwowej (np. PCK).

2 Więcej na ten temat: http://www. pozytek.gov.pl/Współpraca,z samorządem,383.html

3 Otóż najważniejszymi cechami tych form działalności, tj. organizacji społecznych, w szczególności fundacji działających na podstawie unormowań zawartych w ustawie o fundacjach ( Ustawa z dnia 06-04- 1984 r. , Dz. U. z 1991r. Nr 46, poz. 203) jak i stowarzyszeń funkcjonujących na podstawie ustawy Prawo o stowarzyszeniach (Ustawa z dnia 07-04-1989 r. , Dz. U. Nr 20, poz. 104, z późn. zm.), pomimo różnic natury legislacyjnej nie są nastawione na zysk i nie przynależą do sektora publicznego. Należą one więc do grupy organizacji definiowanych jako nie komercyjne i tworzą III sektor, który wraz z państwem (I sektor) i sferą biznesu (II sektor) współtworzą otoczenie w gospodarce narodowej. Stanowią one źródło doświadczonych kadr, rekrutujących się ze społeczników, którzy interesują się sprawami publicznymi. Zaangażowanie się takich osób czyni, że organizacje pozarządowe są wolne od obciążeń, jakie niestety wciąż towarzyszą przedstawicielom I sektora, mimo że działalność organizacji musi być zgodna z priorytetami prowadzonej polityki społeczno - ekonomicznej. Istotne staje się, aby działalności sektora non profit wyznaczone były ramy prawne, w których

Po 1989 r. organizacje pozarządowe zaczęły ponownie organizować się dzięki przywróconej swobodzie zrzeszania się i zakładania stowarzyszeń. Część organizacji, z tradycjami sięgającymi okresu przedwojennego, została restytuowana i podjęła swoją statutową działalność (np. Caritas Polska, YMCA). Powstało wiele nowych fundacji i stowarzyszeń, wychodzących naprzeciw problemom i potrzebom nowoczesnego społeczeństwa. Pojawiły się organizacje, których głównym zadaniem jest przeciwdziałanie skutkom plag społecznych2. Część organizacji pozarządowych przekształciła się w samorządy zawodowe, których autonomię gwarantują oddzielne ustawy. W korporacjach zawodowych zrzeszają się obowiązkowo np. lekarze, adwokaci, architekci. Organizacje te mają charakter obligatoryjny, tzn. każdy wykonujący określony zawód podlega prawom korporacyjnym, a więc musi spełniać warunki określone przez korporację. W tym przypadku państwo przekazało organizacjom pozarządowym część swoich uprawnień. Rozwiązanie to ma tę zaletę, że jest tańsze niż utworzenie specjalnej administracji rządowej i - zgodnie ze standardami przyjętymi w demokratycznych państwach - przekazuje samym zainteresowanym prawo do decydowania o warunkach wykonywania tzw. wolnych zawodów.

Organizacje pozarządowe w swej zbiorowości muszą być niezależne od kogokolwiek (np. władzy państwowej i jednostek samorządu terytorialnego, organizacji politycznych, kościelnych itp.), gdyż w przeciwnym razie zatracą swój pierwotny charakter. Niestety w praktyce ten imperatyw jest naruszany. Przez to wątpliwa staje się ich niezależność, zwłaszcza kiedy te organizacje są zakładane lub finansowane przez państwo lub kapitał. Podstawową cechą organizacji pozarządowych jest to, że działają one w formule non profit, prowadzą działalność bez realizacji zysku ekonomicznego, bądź przeznaczają uzyskiwane dochody (nadwyżki bilansowe) na cele statutowe organizacji.3

5

może funkcjonować, co jest domeną państwa. Państwo w niewielkim zakresie wspiera finansowo organizacje pozarządowe (głównie w formie dotacji).

4 Zwróćmy uwagę, że wyróżnia się trzy typy organizacji wchodzących w skład lokalnej grupy działania, a mianowicie; społeczne, gospodarcze i publiczne. Zob. R. Śpiewak, Czy organizacje pozarządowe są wsi potrzebne?, w: M. Halamska (red. nauk.). Wiejskie organizacje pozarządowe, dz. cyt., s. 136-161.

W Polsce członkiem samorządu można stać się z mocy ustawy. Istnieje też obowiązek należenia do samorządu jako warunku wykonywania określonych działań lub zawodów. Samorząd ma osobowość prawną, nadzór nad nim sprawują organy administracji państwowej. W zależności od kryterium można wyodrębnić następujące formy samorządów: terytorialny, gospodarczy, zawodowy.

Ponadto wyodrębnia się samorząd zakładowy, gdy na zasadach decentralizacji działają zakłady wykonujące funkcje publiczne. My będziemy analizować zagadnienia samorządów gospodarczych4. Reprezentują one różne środowiska przedsiębiorców i poprzez działanie, m.in. na rzecz przedsiębiorczości, wpływają na rozwój gospodarczy całego kraju, jego regionów i społeczności lokalnych.

W Polsce występuje szereg instytucji samorządu gospodarczego. Wymienimy niektóre z nich najważniejsze:

2.1. Krajowa Izba Gospodarcza (dalej: KIG ). Jest największą ogólnokrajową instytucją samorządu gospodarczego w Polsce, zrzeszającą ok.145 organizacji gospodarczych których ok. 0,4 mln przedsiębiorstw różnych branż. Proces rozbudowy działalności KIG rozpoczął się od uchwalenia ustawy o izbach gospodarczych z dania 30 maja 1989 r.(z późn. zm.). Misją KIG jest budowa i rozwój silnego samorządu gospodarczego w Polsce, aktywne uczestnictwo w procesie umacniania wolnorynkowej gospodarki oraz wspieranie polskich przedsiębiorców na zintegrowanym rynku UE.

KIG organizuje i wspiera wszelkie działania na rzecz rozwoju i podnoszenia konkurencyjności polskiej gospodarki i pod tym kątem ocenia działania podejmowane przez władze państwowe i samorządowe. Reprezentuje interesy przedsiębiorców w stosunkach z Prezydentem RP, parlamentem, rządem i jednostkami samorządu terytorialnego. Integruje środowisko przedsiębiorców wokół wspólnych celów, reprezentuje interesy członków, m.in. poprzez monitorowanie prawa gospodarczego, opiniowanie projektów ustaw, przygotowywanie ekspertyz, zgłaszanie opinii i stanowisk w kwestiach istotnych dla tego środowiska. Nadrzędnym celem wszystkich tych działań jest tworzenie dogodnych warunków dla rozwoju przedsiębiorczości.

W działalności eksperckiej KIG w znacznym stopniu korzysta z wiedzy i doświadczeń pracowników nauki, a także praktyków współpracujących z izbami

6

5 R. Kmieciak, Samorząd gospodarczy w Polsce. Rozważania na temat modelu ustrojowego. UAM Poznań 2004, s. 148 i dalsze.

6 Strategia rozwoju Krajowej Izby Gospodarczej (maszynopis powielany), Warszawa 2005, s. 5.

7 Ustawa z 22.03.1989 o rzemiośle (tekst pierwotny: Dz.U. 1989, Nr 17, poz. 92, tekst jednolity: Dz.U. 2002, Nr 112, poz. 979).

8 Ustawa z 22.03.1989 o rzemiośle (Dz.U. 1989, Nr 17, poz. 92) oraz Ustawa z 06.09.2001 o zmianie ustawy o rzemiośle (Dz.U. 2001, Nr 129, poz. 1445).

regionalnymi, lokalnymi i branżowymi. Przy KIG działa 18 komitetów problemowych funkcjonujących na zasadach społecznych oraz jednostka badawcza - Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym 5.

Należy stwierdzić, że brak powszechnego członkostwa sprawia, że KIG jest co prawda wpływową organizacją, ale tak na dobrą sprawę jest jedynie stowarzyszeniem. Fakt ten istotnie ogranicza możliwości skutecznego oddziaływania na środowisko gospodarcze i pozbawia ją atrybutów instytucji prawa publicznego6.

Wspomniane Komitety pełnią dwie podstawowe funkcje: doradczą dla prezydium KIG oraz integracyjną - środowisk branżowych w celu rozwiązywania wspólnych problemów gospodarczych. Przy KIG działa też Sąd Administracyjny - uznawany przez przedsiębiorców za sąd polubowny, powołany do rozstrzygania sporów o prawa majątkowe o charakterze międzynarodowym i krajowym oraz do prowadzenia postępowań mediacyjnych.

Przy KIG działa również Biuro Współpracy z Zagranicą, które organizuje wyjazdowe misje handlowe do różnych krajów. Organizuje także sympozja, seminaria i szkolenia ułatwiające nawiązywanie współpracy gospodarczej z zagranicą oraz koordynuje współdziałanie z międzynarodowymi organizacjami samorządami i gospodarczymi, których KIG jest członkiem.

KIG realizuje również niektóre zagadnienia publiczno-administracyjne. Dotyczą one legalizacji dokumentów, które obejmują np. faktury handlowe, oświadczenia eksporterów o pochodzeniu towarów, świadectwa pochodzenia wystawione przez urzędy celne i dodatkowo potwierdzone przez Izbę celem prezentacji w bankach, zaświadczenia polskiego pochodzenia towarów obowiązujące w eksporcie do USA, Kanady i Japonii, warunkujące m.in. preferencyjne traktowanie polskich produktów.

2.2. Samorząd gospodarczy rzemiosła. W rzemiośle polskim dokonały się zasadnicze zmiany, w oparciu o ustawę o rzemiośle7. Ustawa uregulowała takie kwestie jak: definicja rzemiosła, określiła kwalifikacje zawodowe rzemieślników oraz ich podstawowe prawa i obowiązki, a także działalność samorządu rzemiosła. Zmieniono nazwę na Związek Rzemiosła Polskiego. Ustawa stwierdza w art. 7 pkt. 4, że „Organizacje samorządu rzemiosła tworzone są z inicjatywy członków na zasadzie dobrowolnej przynależności”8. Oznacza to

7

9 Z. Lioński, Zarys prawa administracyjnego, Lexis Nexis, Warszawa 2006, s. 221.

członkostwo w nich jedynie tych cechów i spółdzielni rzemieślniczych, które wyrażą taką wolę.

Samorząd gospodarczy rzemiosła tworzą obecnie cechy, izby rzemieślnicze i Związek Rzemiosła Polskiego9. Wszystkie wymienione podmioty mają osobowość prawną. Do zadań samorządu rzemieślniczego należą w szczególności:

• •

promocja działalności gospodarczej i społeczno-zawodowej rzemiosła,

•

nadzór nad organizacją i przebiegiem procesu przygotowania zawodowego w rzemiośle,

•

udzielanie pomocy rzemieślnikom i innym przedsiębiorcom zrzeszonym w organizacjach samorządu gospodarczego rzemiosła,

•

reprezentowanie interesów środowiska rzemieślniczego wobec organów administracji publicznej,

•

uczestniczenie w realizacji zadań z zakresu oświaty i wychowania w celu zapewnienia wykwalifikowanych kadr dla gospodarki.

Podstawowymi organizacjami samorządu gospodarczego rzemiosła są cechy. Zrzeszają one rzemieślników według kryterium lub według rodzaju działalności gospodarczej. Głównym zadaniem cechu jest utrwalanie więzi środowiskowych, postaw zgodnych z zasadami etyki i godności zawodu, a także prowadzenie na rzecz członków działalności społeczno-organizacyjnej, kulturalnej, oświatowej i gospodarczej, a także reprezentowanie interesów członków wobec organów administracji i sądów.

Najważniejszymi organizmami samorządu rzemieślniczego w Polsce są izby rzemieślnicze, społeczno-zawodowe organizacje samorządowe działające na podstawie wspomnianej ustawy o rzemiośle. W izbach zrzeszone są na zasadzie dobrowolności cechy, spółdzielnie rzemieślnicze, rzemieślnicy nie należący do cechów, a także inne jednostki organizacyjne, jeżeli ich celem jest wspieranie rozwoju gospodarczego rzemiosła, udzielanie pomocy instruktażowej i doradczej oraz przeprowadzanie egzaminów kwalifikacyjnych.

Samorząd rzemieślniczy nie posiada jednak kompetencji administracyjnych. Jest tylko stowarzyszeniem, którego kompetencje zamykają się wyłącznie w zakresie prawa prywatnego.

2.3. Samorząd rolniczy. W marcu 1945 r. wznowiły działalność przedwojenne izby rolnicze np: wielkopolska, białostocka, warszawska, kielecka. Ich pracę zakłócały jednak

8

10 K. Pawłowski, Izby rolnicze (samorząd rolniczy), materiały wewnętrzne Katedry Polityki Ekonomicznej ALMAMER, s. 8.

11 Dz.U. 1996, Nr 1, poz. 3.

12 Polskie Izby Rolnicze. Szansą dla wsi, Warszawa 2006, s. 7 - 8. Zob. uzupełniająco: Statut Krajowej Rady Izb Rolniczych. Informacje o działalności Zarządu Krajowej Rady Izb Rolniczych, Warszawa 2006, i wcześniejsze.

13 Interesy producentów rolnych krajów UE reprezentowane są przede wszystkim przez: Komitet Zawodowy Organizacji Rolniczych (COPA) oraz Generalną Konfederację Spółdzielczości Rolniczej (COGECA). Więcej na ten temat: Reprezentacja interesów polskich producentów rolnych w ponadnarodowych organizacjach

różne przeszkody głównie natury politycznej. Nowa władza zarzucała samorządowi rolniczemu m.in. to, że w przeszłości popierał gospodarstwa obszarnicze, a zaniedbywał drobne obszarowo gospodarstwa chłopskie. W związku z parcelacją folwarków samorządy te straciły rację bytu, chociaż samorząd rolniczy zajmował się dość aktywnie wdrażaniem szeroko rozumianego postępu wśród ludności rolniczej, podnosząc tym samym prestiż i rangę zawodu rolnika. Ostatecznie izby zostały zlikwidowane dekretem z 1946 o zniesieniu izb rolniczych, a zadania izb rolniczych zostały przekazane spółdzielczości „Samopomoc Chłopska”, która przejęła również majątek izb rolniczych10.

Przemiany ustrojowe, które dokonały się w Polsce po 1989 r. stworzyły podstawy do wznowienia działalności samorządu rolniczego. W 1996 r. uchwalono ustawę o izbach rolniczych11. Z ustawy tej wynika, że izba rolnicza powstaje na terenie województwa. Izby rolnicze to najszersza obecnie reprezentacja środowiska rolniczego, stanowiąca, z mocy prawa, samorząd rolniczy. Do ich głównych zadań należy:

• a)

reprezentowanie interesów producentów rolnych;

b)

działanie na rzecz rozwiązywania problemów rolniczych;

c)

wykonywanie określonych zadań z zakresu administracji publicznej, przez co wpływa na kształt polityki rolnej i uczestniczy w jej realizacji.

Do samorządu rolniczego mogą należeć:

a)

osoby fizyczne i prawne będące płatnikami podatku rolnego, podatku dochodowego od osób fizycznych i od osób prawnych z działów specjalnych produkcji rolnej;

b)

członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych posiadających wkłady gruntowe w tych spółdzielniach.

Zakres działania izb rolniczych jest szeroki. Obejmuje zagadnienia, których realizacja ma istotne znaczenie dla społeczno-ekonomicznego rozwoju wsi i rolnictwa.12

Warte podkreślenia jest to, że Izby Rolnicze od 2006 r. są członkami unijnych organizacji COPA i COGECA, tj. central związkowych rolników i organizacji spółdzielczych reprezentujących też polskie rolnictwo na forum UE13.

9

rolniczych Unii Europejskiej, w: Organizacja i funkcjonowanie grup producentów rolnych, KRS, Warszawa 2008, s. 149-160.

14 W trakcie prac regulujących polski rynek ubezpieczeniowych oparto się na następujących dyrektywach Komisji Europejskiej: o koordynacji przepisów dotyczących podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej z wyjątkiem ubezpieczeń na życie z 24.03.1973 (73/239/EWG); o koordynacji przepisów dotyczących podejmowania i prowadzenia działalności w zakresie ubezpieczeń na życie z 05.03.1979 (79/267/EWG). Zob. R. Kmieciak, Samorząd gospodarczy w Polsce, dz. cyt., s. 167.

15 Polska Izba Ubezpieczeń X-lecie 1990-2000, s. 10; zob. R. Jakubowski, Samorząd ubezpieczeniowy - korporacja prawa publicznego czy grupa interesu?, w: B. Klimczok (red.), Samorząd gospodarczy i zawodowy w procesie powstawania ładu rynkowego w Polsce, Wrocław 2001, s. 300.

16 Ustawa z 20.09.1984 o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych (Dz.U. 1984, Nr 45, poz. 242).

17 Ustawa z 17.05.1989 - zmiana ustawy o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych (Dz.U. 1989, Nr 30, poz. 160).

18 Ustawa z 28.07.1990 o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. 1990, Nr 59, poz. 344).

Nadzór nad działalnością KZIR sprawowany jest na podstawie kryterium zgodności z prawem przez ministra właściwego do spraw rolnictwa, a nad działalnością izb - przez właściwych wojewodów.

2.4. Ubezpieczeniowy samorząd gospodarczy. Polska ma dobrą pozycję na rynku ubezpieczeniowym, co wynika m.in. z faktu, że jego organizacja odpowiada w dużym stopniu modelowi w państwach członkowskich UE.14 Po II wojnie światowej w Polsce kontynuowały działalność dwa towarzystwa tj. Państwowy Zakład Ubezpieczeń (PZU), który powstał z przekształcenia Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych. Drugim towarzystwem ubezpieczeniowym była WARTA S.A., która dominowała w zakresie ubezpieczeń majątkowych i osobowych, zwieranych i prowadzonych w walutach obcych oraz reasekuracji15.

Odejście od zmonopolizowanego rynku ubezpieczeniowego w Polsce umożliwiła ustawa o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych16. Dopuszczała ona tworzenie nowych towarzystw ubezpieczeniowych, ale musiały mieć one status zakładu państwowego, spółdzielczego lub spółki akcyjnej z większościowym udziałem Skarbu Państwa.

W maju 1989 r. dokonano nowelizacji wspomnianej ustawy17. Zniosła ona wszelkie ograniczenia (związane ze strukturą własności) wobec powstających towarzystw ubezpieczeniowych, pozostawiając jednak bez zmian. generalne zasady regulacji rynku ubezpieczeniowego.

Zasadnicze zmiany wprowadziła jednak ustawa o działalności ubezpieczeniowej z 1990 r.18, która uwzględniając dyrektywy UE, wprowadziła demonopolizację polskiego rynku ubezpieczeniowego, a także określiła ogólne zasady podejmowania i prowadzenia działalności w zakresie ubezpieczeń majątkowych i osobowych.

10

19 Obligatoryjny charakter Polskiej Izby Ubezpieczeń wyróżnia ją spośród stowarzyszeń działających w sferze rynku ubezpieczeniowego, takich jak: Polska Izba Pośredników Ubezpieczeniowych i Finansowych; Izba Gospodarcza Ubezpieczeń i Obsługi Ryzyka: Polska Izba Brokerów Ubezpieczeniowych i Reasekuracyjnych; Polskie Towarzystwo Ubezpieczeniowe; Stowarzyszenie Ubezpieczeniowców Polskich itp.

20 W dniu 22.05.2003 została uchwalona nowa ustawa o działalności ubezpieczeniowej, która nie zmieniła jednak zasad funkcjonowania Polskiej Izby Ubezpieczeń (Dz.U. 2003, Nr 124, poz. 1151).

21 Regulamin Sądu Polubownego Polskiej Izby Ubezpieczeń, w: Regulaminy - Polska Izba Ubezpieczeń, Warszawa 2002, s. 13-16.

22 Uchwała nr 11 Zwyczajnego Zebrania Przedstawicieli Polskiej Izby Ubezpieczeń z 07.05.1996 w sprawie powołania stałych Komisji problemowych i ustalenia zakresu ich działania (Tekst ujednolicony, w którym uwzględnione zostały zmiany uchwały, dokonane Uchwałą nr 9 Zwyczajnego Zebrania Przedstawicieli z dnia 17.05.2000 i Uchwałą nr 5 Nadzwyczajnego Zebrania Przedstawicieli z dnia 20.12.2001), w: Regulamin - Polska Izba Ubezpieczeń, Warszawa 2002, s. 21.

23 R. Kmieciak, Samorząd gospodarczy w Polsce, dz. cyt., s. 167-175.

Obecnie polski rynek ubezpieczeniowy składa się z zakładów ubezpieczeń, odbiorców usług ubezpieczeniowych (osoby fizyczne i prawne), instytucji kontrolujących oraz usługowych i współpracujących. Dla poprawy świadczonych usług ubezpieczeniowych wprowadzono pośrednictwo ubezpieczeniowe. Zajmują się nim brokerzy i agenci ubezpieczeniowi.

Wszystkie działające w Polsce organizacje ubezpieczeniowe należą obligatoryjnie do Polskiej Izby Ubezpieczeń, która reprezentuje interesy całego środowiska ubezpieczeniowego.19

Polska Izba Ubezpieczeń została utworzona na podstawie ustawy o działalności ubezpieczeniowej, która określiła warunki i zasady prowadzenia, za zezwoleniem ministra finansów, działalności w zakresie ubezpieczeń majątkowych i osobowych.20.

Przy Polskiej Izbie Ubezpieczeń działa Sąd Polubowny, powoływany każdorazowo do rozstrzygnięcia sporów między jej członkami. Od wyroku sądu nie przysługuje odwołanie, natomiast może on zostać zaskarżony21.

Komisje problemowe są powołane przez zebranie przedstawicieli Izby22. Zadaniem komisji jest głównie przedkładanie zarządowi wniosków i propozycji podejmowania inicjatyw legislacyjnych oraz rozwiązań prawnych i organizacyjnych.

Polska Izba Ubezpieczeń jest też członkiem Europejskiego Komitetu Ubezpieczeń (CEA), który jest federacją zrzeszającą narodowe stowarzyszenia zakładów ubezpieczeń w Europie.

Głównym celem tej organizacji jest reprezentowanie interesów europejskich ubezpieczycieli wobec organizacji międzynarodowych, zachęcanie do współpracy członków stowarzyszeń narodowych, prowadzenie wymiany informacji i upowszechnianie doświadczeń mających na celu poprawę jakości usług świadczonych ubezpieczonym.23

11

24 Tekst jednolity Ustawy Prawo Spółdzielcze (Dz.U. 2003, Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.). Zob. Uchwała Nr 16/2003 Zgromadzenia Ogólnego KRS z 09.12.2003 w sprawie zasad i trybu wyboru delegatów na III Kongres Spółdzielczości.

25 Ustawa z 07.07.1994 o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 1994, Nr 90, poz. 419).

26 Ustawa z dnia 21.05.1948 o Centralnym Związku Spółdzielczym i Centralach Spółdzielczych (Dz.U. 1948, Nr 30, poz. 199).

2.5. Krajowy Samorząd Spółdzielczy

Najwyższym organem samorządu spółdzielczego w Polsce jest Kongres Spółdzielczy zwoływany co 4 lata24 przez Krajową Radę Spółdzielczą (KRS). Kongres wybiera Zgromadzenie Ogólne, które dokonuje wyboru Zarządu jako organu wykonawczego KRS ( 3 do 5 osób).

KRS jest reprezentacją polskiego ruchu spółdzielczego wobec naczelnych organów państwowych oraz instytucji i organizacji zagranicznych.

KRS to kontynuatorka działalności Naczelnej Rady Spółdzielczej, powstałej w okresie międzywojennym i działającej do 1995 r.25.

Idea zrzeszania się spółdzielni podstawowych w związki spółdzielcze powstała już wkrótce po utworzeniu pierwszych spółdzielni.. Pierwsze spółdzielnie oszczędnościowo - kredytowe w Wielkopolsce powstały w 1861 r., a już w 1871 r. spółdzielnie utworzyły Związek Spółek Zarobkowych i Gospodarczych, spełniający funkcje patronackie i gospodarcze. W 1914 r. Związek ten zrzeszał ok. 300 spółdzielni różnych branż w tym ponad 200 spółdzielni kredytowych.

Na początku 1918 r. na ziemiach polskich istniało ponad 20 organizacji spółdzielczych będących powszechnymi bądź branżowymi związkami rewizyjnymi lub centralami gospodarczymi (finansowymi lub handlowymi). Stopniowo następowała konsolidacja ruchu spółdzielczego. Tuż przed wojną II wojną światową w Polsce działały: Związek Spółdzielni Rolniczych i Zarobkowo-Gospodarczych z oddziałami okręgowymi i centralami handlowymi oraz finansowymi, „Społem” Związek Spółdzielni Spożywców, Związek Spółdzielni i Zrzeszeń Pracowniczych oraz Związek Spółdzielni Wojskowych. Najwyższym organem całej spółdzielczości była Rada Spółdzielcza.

W pierwszych latach II wojny światowej istniał jeden związek rewizyjny, tj. Związek Rewizyjny Spółdzielni RP i jeden związek gospodarczy, tj. „Społem” Związek Gospodarczy Spółdzielni RP. W 1948 r. wyodrębniono ze Związku Gospodarczego „Społem” centrale spółdzielcze.26

12

27 Ustawa z 20.01.1990 o zmianach w organizacji i działalności spółdzielni (Dz.U. 1990, Nr 6, poz. 36).

Spółdzielnie zrzeszały się również we właściwych branżowo związkach pośrednich (wojewódzkich, regionalnych bądź okręgowych).

Według stanu na koniec 1989 r. w Polsce istniało 15236 spółdzielni zrzeszonych w 17 centralnych związkach spółdzielczych i w 397 związkach pośrednich.

Ogólnokrajową reprezentację całego polskiego ruchu spółdzielczego pełniła Naczelna Rada Spółdzielcza. Faktycznie była to federacja central spółdzielczych powołana do:

• -

organizowania i koordynowania współdziałania i współpracy międzyspółdzielczej, tak w kraju, jak i z zagranicznymi organizacjami spółdzielczymi;

-

reprezentowania wobec organów władzy i administracji państwowej całego polskiego ruchu spółdzielczego,

-

wykonywania funkcji reprezentacji polskiej spółdzielczości w stosunku do międzynarodowych organizacji spółdzielczych;

-

organizowania i prowadzenia prac naukowo-badawczych i współpracy z ośrodkami naukowymi.

NRS spełniała też funkcje związku rewizyjnego w stosunku do małej grupy spółdzielni, które z różnych względów nie były zrzeszone w związkach spółdzielczych.

Przemiany społeczno-gospodarcze i ustrojowe w Polsce w ostatniej dekadzie ub. w. będące rezultatem powstania ruchu „Solidarność” i wyborów parlamentarnych w 1989 r., zapoczątkowały proces transformacji ustrojowej gospodarki. W procesie tym spółdzielczość potraktowana została jako relikt ustroju socjalistycznego, czego potwierdzeniem było ustawowe postawienie w styczniu 1990 r. w stan likwidacji struktur ponad podstawowych spółdzielczości.27

Część spółdzielni mających rozpoczęte inwestycje finansowane z kredytów bankowych popadła w pułapkę kredytową wywołaną olbrzymim wzrostem oprocentowania kredytów. Wystąpiły także procesy likwidacji spółdzielni w skali uprzednio niespotykanej, a w części kierownictw spółdzielni dążenia do przekształcenia ich w spółki.

Ustawa z 20 stycznia 1990 r. o zmianach w organizacji i działalności spółdzielczości wprowadziła także zakaz zrzeszania się spółdzielni w związki i zawiesiła funkcjonowanie lustracji spółdzielczej. Część spółdzielni w obronie interesów spółdzielczości zrzeszała się jednak w różne struktury, tworzone na zasadach ogólnie obowiązującego prawa. Tworzone były spółdzielcze izby gospodarcze, fundacje, unie spółdzielcze i inne zrzeszenia. Miały one

13

28 Tamże.

charakter przejściowy, bowiem po powstaniu nowych związków, część z nich uległa likwidacji. Dopiero ustawa z 30 sierpnia 1991 r. o waloryzacji udziałów członkowskich w spółdzielniach i zmianie niektórych ustaw przywróciła ponownie prawo do zrzeszania się spółdzielni w związki rewizyjne. Jednocześnie trwały procesy likwidacyjne „starych” związków. Powołane nowe związki, przejęły część majątku związków w likwidacji, jednak część powstających związków rewizyjnych z szansy tej jednak nie skorzystała.

Oddolny proces tworzenia związków rewizyjnych był wspierany organizacyjnie, a częściowo i finansowo przez Naczelną Radę Spółdzielczą, przekształconą w czerwcu 1995 r. w Krajową Radę Spółdzielczą.28 Liczbę spółdzielni wg branż i liczbę spółdzielczych związków rewizyjnych regionalnych i o zasięgu krajowym w 2008 r. ilustrują dane tab. 1.

Należy podkreślić, że jednym z podstawowych obowiązków samorządów spółdzielczych jest działalność z j.s.t. na rzecz rozwoju regionów i społeczności lokalnych.

Tabela 1. Spółdzielnie w Polsce wg branż w 2008 r.

Branża spółdzielcza Liczba spółdzielni Liczba związków rewizyjnych

1. Spółdzielczość Spożywców „Społem” 393 1

2. Gminne Spółdzielnie „Samopomoc Chłopska” 1617 9

3. Spółdzielnie Mleczarskie 218 5

4. Spółdzielnie Ogrodniczo-Pszczelarskie 131 1

5. Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne 1175 10

6. Spółdzielnie Kółek Rolniczych 1070 6

7. Banki Spółdzielcze 594 3

8. Spółdzielnie Mieszkaniowe 4306 17

9. Spółdzielnie Pracy i Usług i Spółdzielnie

Budowlane 1398 2

10. Spółdzielnie Inwalidów i Niewidomych 335 3

11. Spółdzielnie „Cepelia” 39 3

12. Spółdzielnie Rzemiosła 289 1

13. Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo - Kredytowych 85 1

14. Spółdzielnie Socjalne 96 1

15. Spółdzielcze Grupy Producentów Rolnych 56 -

Ogółem 11802 61

14

29 W literaturze naukowej, dokumentach administracji publicznej i w języku potocznym często spotyka się również określenie „ekonomia społeczna”. Zob. np. A. Piechowski, Gospodarka społeczna, w: S. Zięba, M. Mazurkiewicz, (red.), Polityka gospodarcza Polski po akcesji do Unii Europejskiej, ALMAMER Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2007, s. 129-132.

30 Bardziej szczegółowo zob.: E. Leś, Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne. Przegląd koncepcji i dobrych praktyk, w: E. Leś (red.), Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne. Wprowadzenie do problematyki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008, s. 37.

31 Centre Internatinal de Recherche et d'Innformation sur l'Ekonomie Publigue, Social et Cooperative.

Źródło: Sprawozdanie z działalności Krajowej Rady Spółdzielczej za lata 2005-2008, Warszawa 2008, s. 62-63.

3. Gospodarka społeczna w rozwoju regionów i społeczności lokalnych

(Adam Piechowski)

Spółdzielczość, wspólnie z innymi organizacjami „trzeciego sektora” prowadzącymi działalność gospodarczą, zaliczana jest coraz powszechniej do sektora gospodarki społecznej29. Obejmuje on te organizacje, które nie należą ani do sektora publicznego ani rynkowego, gdyż łączą cele gospodarcze i społeczne. W popularnych schematach umieszcza się często gospodarkę społeczną w środku trójkąta, którego wierzchołki stanowią państwo, rynek i społeczność30.

Mimo coraz częstszego posługiwania się pojęciem gospodarki społecznej, brak jest w gruncie rzeczy jej ścisłej, „naukowej” definicji. Jedną z najnowszych definicji, jednak o charakterze strukturalno-operacyjnym jest sformułowanie przyjęte w raporcie przygotowanym dla Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego przez Międzynarodowe Centrum Badań i Informacji nt. Gospodarki Publicznej, Społecznej i Spółdzielczej (CIRIEC)31.

Gospodarka społeczna to „zespół prywatnych, zorganizowanych formalnie przedsiębiorstw, posiadających autonomię podejmowania decyzji i dobrowolność członkostwa, powołanych w celu zaspokojenia potrzeb swoich członków za pośrednictwem rynku, poprzez produkcję dóbr i dostarczanie usług, ubezpieczeń i finansów, w których podejmowanie decyzji i wszelki podział zysku bądź nadwyżek pomiędzy członków nie są bezpośrednio powiązane z kapitałem bądź opłatami wniesionymi przez członków, z których każdy dysponuje jednym głosem. Gospodarka społeczna obejmuje również prywatne, zorganizowane formalnie organizacje, posiadające autonomię podejmowania decyzji i dobrowolność członkostwa, wytwarzające nie-rynkowe usługi dla gospodarstw domowych, a

15

32 The Social Economy in the European Union, European Economic and Social Committee, Bruxelles 2007, s. 9.

33 Zob.: A. Piechowski, dz. cyt., s. 131; CEP - CMAF: Conference Europeenne Permanentne des Cooperatives, Mutuualites, Associations et Fonddations (Stała Konferencja Europejska Spółdzielni, Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych, Stowarzyszeń i Fundacji). Obecnie pod nazwą Social Economy Europe.

34 The Social Economy…, dz. cyt., s. 9-10.

których nadwyżki, jeśli takie występują, nie mogą być przywłaszczane przez podmioty gospodarcze, które je tworzą, kontrolują lub finansują”32.

Definicja ta jest zbieżna z innymi, powszechnie stosowanymi, w tym z popularnym ujęciem CEP-CMAF z 2002 r.33 W badaniach statystycznych wyróżnia się zwykle dwie części składowe gospodarki społecznej: sub-sektor rynkowy bądź „biznesowy” oraz sub-sektor nierynkowy, przy czym zysk, z zainwestowanego kapitału, nie jest pierwszoplanowym celem - jest nim zaspokajanie potrzeb ludzkich. Dlatego dla pierwszej grupy używa się nieraz angielskiego określenia organizacje „not-for-profit” (nie nastawione na zysk), a dla drugiej „non-profit” (nie dające zysku).

Mówi się również często o trzech filarach gospodarki społecznej:

- spółdzielczości,

- organizacjach wzajemnościowych,

- stowarzyszeniach wraz z fundacjami.

Pierwsze dwa filary należą do sub-sektora rynkowego; są to spółdzielnie różnych typów przedsiębiorstwa spółdzielcze. Są jednak wśród nich takie, w których eksponuje się zdecydowanie cel społeczny, np. spółdzielnie inwalidów czy socjalne) oraz towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, które są w Polsce stosunkowo mało rozpowszechnione..

Wspólnymi cechami wszystkich przedsiębiorstw gospodarki społecznej34 są:

• -

charakter prywatny, to znaczy nie należą one do sektora publicznego, ani nie są przezeń kontrolowane (choć mogą np. realizować zlecane przez niego zadania);

-

charakter organizacji formalnych, czyli posiadanie określonego statusu prawnego (co wyłącza np. powołane ad hoc grupy dla jednostkowych zadań);

-

autonomię podejmowania decyzji, czyli samorządny charakter - mogą one w pełni powoływać i odwoływać swoje organa zarządzające, samodzielnie ustalać zakres swojej działalności i kontrolować sposób jej realizacji;

-

dobrowolność członkostwa, to znaczy nie można nikogo zmusić do wstąpienia do nich (z wyjątkiem organizacji samorządu zawodowego, do których przynależność jest obligatoryjna);

-

podział zysku odmienny niż w spółkach kapitałowych; jeżeli w ogóle dochodzi w nich do wypracowania zysku, czy (w przypadku spółdzielni) nadwyżki bilansowej, dzielone

16

35 Więcej o zasadach spółdzielczych np. w: A. Piechowski: Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne w Polsce. Tradycje i współczesność, w: E. Leś (red.), dz. cyt., s. 35.

36 Więcej na ten temat: E. Leś, dz. cyt., s. 39.

są one pomiędzy członków użytkowników bądź pracowników nieproporcjonalnie do wielkości zainwestowanego kapitału lub wniesionych wkładów, lecz proporcjonalnie do ich wkładu pracy, wielkości transakcji czy też korzystania z usług przedsiębiorstwa. Często preferowane jest przeznaczanie całego lub części zysku/nadwyżki na cele wzmocnienia działalności przedsiębiorstwa, inwestycji, różną inną działalność (np. edukacyjną, kulturalną) na rzecz członków lub na cele całej społeczności, wreszcie przedsiębiorstwach stowarzyszeń i fundacji - na cele statutowe tych ostatnich;

-

spełnienie charakteru organizacji ludzi, a nie kapitału; do ich pracy potrzebny jest kapitał i inne zasoby nie-pieniężne, lecz celem nie jest powiększanie tego kapitału; działają w celu zaspokojenia potrzeb osób, gospodarstw domowych, rodzin, całych społeczności;

-

charakter demokratyczny; stosowana jest w nich zwykle zasada „jeden członek - jeden głos”, to znaczy prawa podejmowania decyzji nie są uzależnione od liczby udziałów czy wielkości zainwestowanego kapitału, jak to ma miejsce w spółkach kapitałowych;

Cechy te odpowiadają niemal w zupełności Międzynarodowym Zasadom Spółdzielczym, przyjętym jako swoiste wytyczne działania przez ruch spółdzielczy na całym świecie35.

Popularyzuje się również tzw. nową gospodarkę społeczną, jeszcze ściśle nie zdefiniowaną. Instytucje „nowej gospodarki społecznej” łączą w sobie cechy przedsiębiorstw rynkowych, sprzedając na rynku wytworzone przez siebie dobra bądź usługi i organizacji non-profit, pozyskując środki ze źródeł publicznych (dotacje, subsydia) i innych źródeł pozarynkowych (darowizny itp.). W znacznej części opierają się o pracę wolontariatu36.

Obok tradycyjnie rozumianych przedsiębiorstw społecznych, wyróżnia się niekiedy „przedsiębiorstwa o orientacji społecznej” (social-purpose enterprises), prywatne firmy o charakterze mniej lub bardziej non-profit, świadczące różnego rodzaju usługi, zwłaszcza socjalne, edukacyjne, kulturalne itp. dla swoich społeczności. Należą one również do szeroko rozumianego sektora gospodarki społecznej.

W koncepcjach europejskich uwzględnia się także w większym stopniu demokratyczny charakter przedsiębiorstw społecznych oraz umiejscawia się je bliżej sektora publicznego, jako, że w związku z wycofywaniem się państwa i samorządów terytorialnych z

17

37 Zob. www.socualeconomy.eu.org. Liczby te odnoszą się tylko do podmiotów gospodarki społecznej zrzeszonych poprzez swoje struktury ponadpodstawowe w europejskiej organizacji Social Economy Europe.

bezpośredniej realizacji wielu zadań społecznych (służba zdrowia, opieka nad dziećmi i osobami starszymi, kultura itp.) wiele z nich zlecanych bywa podmiotom gospodarki społecznej, co ma też odbicie w instytucjonalizacji struktur tej gospodarki.

• -

Wszystko to wskazuje na bardzo istotną rolę gospodarki społecznej w rozwoju regionalnym i lokalnym. Wpisuje się ona zwłaszcza w zadania prowadzonej w Unii Europejskiej polityki spójności, będącej ważnym instrumentem zrównoważonego rozwoju ekonomicznego, społecznego i terytorialnego w Europie.

Generalnie, gospodarka społeczna przyczynia się do tworzenia i wzmacniania kapitału społecznego, rozumianego jako suma istniejących i potencjalnych związków, jakie jednostki tworzą ze swoim społecznym otoczeniem, w społecznościach lokalnych i przyczyniając się do nadania im większej autonomii w określaniu swego własnego modelu rozwoju.

Szacuje się, ze w Unii działa ok. 250 tys. przedsiębiorstw spółdzielczych liczących 163 miliony członków i zatrudniających 5,4 mln osób. Dla towarzystw ubezpieczeń wzajemnych liczby te wynoszą odpowiednio 2700, 100 milionów członków i 320 tys. pracowników. Stowarzyszeń jest przeszło 50 tys., zaś ich członków ponad 9 milionów37.

Tworzenie nowych miejsc pracy przez poszczególne filary gospodarki społecznej, są podstawową funkcję w rozwoju lokalnym ( tabeli 2).

Tabela 2. Miejsca pracy utworzone przez gospodarkę społeczną w wybranych krajach Unii Europejskiej w latach 2002-2003

Kraj	OGÓŁEM	Spółdzielnie	Towarzystwa wzajemnościowe	Stowarzyszenia i fundacje
Niemcy	2 031 837	466 900	150 000	1 414 937
Francja	1 985 150	439 720	110 100	1 435 330
Wielka Brytania	1 711 276	190 458	47 818	1 473 000
Włochy*	1 336 413	837 024	-	499 389
Hiszpania	872 214	488 606	3 548	380 060
Holandia	772 110	110 710	b. d.	661 400
Polska	529 179	469 179	b. d.	60 000
Belgia	279 611	17 047	12 864	249 700
Austria	260 145	62 145	8 000	190 000

18

Portugalia**	210 950	51 000	-	159 950
Szwecja	205 697	99 500	11 000	95 197
Ogółem UE	11 142 883	3 663 534	351 291	7 128 058

* Dane dotyczące towarzystw wzajemnościowych włączone są do spółdzielni.

** Dane dotyczące towarzystw wzajemnościowych włączone są do stowarzyszeń i fundacji.

Źródło: The Social Economy in the European Union, European Economic and Social Committee, Bruxelles 2007, s. 9.

Szczególnie istotne jest zatrudnienie osób mających utrudniony dostęp do rynku pracy. Dla Polski informacje zebrane zostały w trakcie badań projektu „Tu jest praca” Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL realizowanego przez partnerstwo z udziałem m. in. Instytutu Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutu Studiów Politycznych PAN, Głównego Urzędu Statystycznego i Krajowej Rady Spółdzielczej, będących pierwszymi tak szeroko zaprogramowanymi badaniami statystycznymi nad polską gospodarką społeczną (tabela 3).

Tabela 3. Socjalny charakter zatrudnienia etatowego gospodarki społecznej na tle gospodarki narodowej (2005 r.)

Pracujący ogółem	Kobiety	Niepełno-sprawni		Osoby w wieku produkcyjnym niemobilnym		Osoby w wieku popro-dukcyjnym
Pracujący w gospodarce narodowej	12 753 800	45%	4%		34%	3%
Personel etatowy gospodarki społecznej	432 800	59%	10%		43%	7%
- spółdzielnie	331 600	59%	12%		46%	7%
- organizacje wzajemnościowe	800	61%	3%		31%	3%
- stowarzyszenia, fundacje itp.	100 400	58%	5%		34%	5%

19 20

Źródło: S. Nałęcz, Polska gospodarka społeczna w ujęciu tradycyjnym - synteza, w: S. Nałęcz, (red.), Gospodarka społeczna w Polsce. Wyniki badań 2005-2007, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2008, s. 16 i 28.

---