Witaminy, substancje organiczne katalizujące rozmaite przemiany metaboliczne w żywych organizmach, zbliżone w swych właściwościach do enzymów i do hormonów. Pochodzą głównie z pożywienia, niektóre tworzone są w samym ustroju przez bakterie przebywające w przewodzie pokarmowym.

Witaminy dzielą się na dwie grupy w zależności od rozpuszczalności w wodzie (witaminy z grupy B, witamina C, PP) lub w tłuszczach (witaminy A, D, E, K, F).

Brak lub niedostatek witamin w ustroju powoduje powstanie stanów chorobowych, zwanych awitaminozami albo hipowitaminozami. Nazwy witamina użył po raz pierwszy polski biochemik K. Funk (1912) na oznaczenie substancji wyodrębnionej z łusek ryżowych (witamina B₁).

Witamina A

Witamina A, akseroftol, alkohol diterpenowy, substancja oleista, rozpuszczalna w tłuszczach, nazywana nieraz witaminą młodości. W pokarmie znajduje się jej substrat, prowitamina A czyli karoten, przekształcany w organizmie w aktywną witaminę.

Rola:

- jest niezbędna do prawidłowego wzrostu i rozwoju nabłonka;

-podwyższa odporność błon śluzowych (np. na zakażenia), odgrywa ważną rolę w adaptowaniu wzroku do widzenia przy słabym oświetleniu;

- należy również stosować na skutek nadmiernej suchości skóry, zaburzeń rogowacenia oraz chorób włosów i paznokci związanych z ich nieprawidłowym i zwolnionym wzrostem;

Niedobór lub nadmiar witaminy A powoduje:

- nadmierne i nieprawidłowe rogowacenie naskórka, wyraźnie widoczne w okolicy mieszków włosowych;

- zanikanie gruczołów łojowych i potowych, wobec czego skóra staje się sucha i szorstka;

- niedowidzeniem o zmierzchu (tzw. kurza ślepota), pieczeniem spojówek oczu na skutek ich wysychania i rogowacenia, a w cięższych stanach rozmiękaniem rogówki i jej owrzodzeniami;

- wypadaniem włosów;

- uszkodzenia wątroby, bóle głowy, osłabienie, biegunki, zaburzenia miesiączkowania, wysypkę, bóle kostno-stawowe;

Źródło witaminy A:

- roślinne: marchew, jarmuż, pomidory, papryka, morele, pomarańcze, dynia;

- zwierzęce: żółtko jaj, tran rybi, wątroba, mleko masło, ser;

Dzienne zapotrzebowanie człowieka na witaminę A wynosi ok. 1-2,5 mg.

Witamina B₁

Witamina B₁, tiamina, aneuryna, substancja rozpuszczalna w wodzie. Bierze udział w przemianie węglowodanów i tłuszczów w ustroju. Rozkłada się pod wpływem wysokiej temperatury i enzymów utleniających. Jest także syntetyzowana w przewodzie pokarmowym człowieka przez bakterie.

Rola:

- regulacja gospodarki węglowodanowej, wodnej i białkowej;

- stosowanie witaminy w dużych dawkach jako lek przeciwko zapaleniu nerwów;

Niedobór witaminy B₁ może wystąpić w przebiegu długotrwałych chorób: biegunek, chorób gorączkowych, chorób wątroby, przy nadczynności gruczołu tarczowego, w alkoholizmie lub też przy jednostronnym odżywianiu.
Niedobór witaminy B₁ powoduje:

- powstawanie zapaleń i innych nieprawidłowości skórnych;

- powoduje nadmierną produkcję łoju;

- zapalenie nerwów;

- powstają stany zapalne w kącikach ust oraz wargach;

- chorobę beri-beri (cechuje się ona głównie dolegliwościami neurastenicznymi, zaburzeniami czucia, osłabieniem mięśni kończyn dolnych, uogólnionymi obrzękami i przesiękami do jam ciała);

Źródło witaminy B₁:

- roślinne: ziarna zbóż, orzechy, żółtko jaj, nasiona roślin strączkowych;
- zwierzęce: mięso wieprzowe, wątroba, produkty mleczne;

Dzienne zapotrzebowanie na witaminę B₁ wynosi ok. 2 mg.

Witamina B₂

Witamina B₂, ryboflawina, laktoflawina, owoflawina, witamina z grupy B, rozpuszczalna w wodzie, żółty barwnik występujący zarówno u roślin, jak i u zwierząt.
W organizmie człowieka wchodzi w skład mononukleotydu flawinowego (FMN) i dinukleotydu flawino-adeninowego (FAD) - koenzymów wchodzących w skład enzymów. Witamina nie rozkłada się w czasie gotowania, traci aktywność pod wpływem światła.

Rola:

- odgrywa ważną rolę w biochemicznych przemianach w siatkówce oka;
- bierze udział w przemianie glukozy i aminokwasów w procesach utleniania komórkowego;
- stosowana w leczeniu niektórych typów niedokrwistości.

- bierze udział w procesach rogowacenia

Niedobór witaminy B₂ powoduje:

- wypadanie włosów;

- niektóre postacie zapalenia skóry i błon śluzowych;

- zmiany łojotokowe w fałdzie nosowo-policzkowym na twarzy;

- stany zapalne warg z licznymi pęknięciami, z łuszczeniem i skłonnością do krwawień; (niekiedy sprawa chorobowa ogranicza się do kącików ust, powodując powstawanie głębokich, niegojących się zmian typu zajadów);

- niedokrwistość;

- zahamowanie wzrostu;

- zmiany w obrębie rogówki;

Źródło witaminy B₂:

- roślinne: warzywa liściaste zielone, pieczywo z mąki razowej,
- zwierzęce: wątroba; mleko, jaja, ser, serce,

Dzienne zapotrzebowanie człowieka na witaminę B₂ wynosi ok. 1-2 mg.

Witamina B₆

Witamina B₆, pirydoksyna, adermina, pirydoksal, pirydoksamina, substancja rozpuszczalna w wodzie, odporna na wysoką temperaturę.

Rola:
- bierze udział w procesach syntez komórkowych układu krwiotwórczego, układu nerwowego i skóry;

Niedobór witaminy B₆ powoduje:

- zmiany na odsłoniętej skórze kończyn;

- zapalenie warg i języka;

- niedokrwistość niedobarwliwą;
- zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym (drgawki);

Źródło witaminy B₆:

- roślinne: kiełki pszenicy, pieczywo razowe, orzeszki ziemne, kukurydza,

- zwierzęce: mięso, wątroba, nerki,

Dzienne zapotrzebowanie na witaminę B₆ wynosi ok. 2 mg.

Witamina B₁₂

Witamina B₁₂, kobalamina, cyjanokobalamina, witamina z grupy B, rozpuszczalna w wodzie. Cząsteczka jej składa się z pierścienia porfirynowego zawierającego m.in. jon kobaltowy i rybozę. Witamina B₁₂ jest syntezowana tylko przez bakterie.

Rola:
- w organizmie bierze udział w syntezie aminokwasów i kwasów nukleinowych, pobudzając wzrost komórek i przyczyniając się do tworzenia i dojrzewania erytrocytów, a także leukocytów;

- pełni funkcje w przemianie kwasów organicznych, np. bursztynowego i metylojabłkowego koenzymu;
- stosowana w leczeniu leukopenii;

Niedobór witaminy B₁₂ powoduje:

- niedokrwistość i anemię złośliwą;

- niedokrwistości toksyczne;

- zapalenia wielonerwowe;

- schorzenia wątroby;
- zmiany chorobowe w skórze (łojotok, zajady),

Źródło witaminy B₁₂:

- roślinne: −

- zwierzęce: wątroba, nerki, wołowina, cielęcina, drób, mleko, sery, jaja,

Dzienne zapotrzebowanie człowieka na witaminę B₁₂ wynosi ok. 0,002 mg.

Kwas foliowy

Kwas foliowy, kwas pteroiloglutaminowy, składnik witaminy B-kompleks (witamina B₁₁). Proszek krystaliczny, w temperaturze 100⁰C rozkłada się w 90%. Jest też produkowany przez bakterie m.in. florę jelitową.

Rola:

- ma działanie krwiotwórcze - stosowana w niektórych typach niedokrwistości (niedokrwistość złośliwa);

- stosowana w leczeniu biegunki tłuszczowej;

- udział w transporcie reszt jednowęglowych;

- bierze udział w wytwarzaniu krwinek czerwonych i DNA;

Niedobór kwasu foliowego powoduje:

- zahamowanie syntezy kwasów nukleinowych, wzrostu tkanek i organizmu;

- wypadanie włosów;

- powstawanie ognisk martwicy w mięśniach;

Źródło kwasu foliowego:

- roślinne: ciemnozielone warzywa liściaste, warzywa strączkowe, pełne zboża,

- zwierzęce: wątroba,

Dzienne zapotrzebowanie człowieka na kwas foliowy wynosi 180-200 mcg.

Witamina PP

Witamina PP, niacyna, amid kwasu nikotynowego, nikotynamid, substancja rozpuszczalna w wodzie, odporna na działanie temperatury i tlenu. Witamina z grupy B.

Rola:
- bierze udział w procesach utleniania komórkowego;

- bierze udział w przemianie węglowodanów, tłuszczów i białek;

- wpływa na przemianę wodną w skórze;

- rozszerza naczynia krwionośne;

- ma działanie światłochronne;

Niedobór witaminy PP powoduje:

- pelagrę, objawiającą się zmianami pęcherzowymi na skórze (w miejscach, na które działa światło słoneczne);

- zapalenie skóry;

- otępienie umysłowe (degeneracja komórek mózgu);

- wymioty i biegunki;

- wystąpienie zmian typu uczulenia na światło;

Źródło witaminy PP:

- roślinne: pełnoziarnisty chleb, orzeszki ziemne, nasiona,

- zwierzęce: mleko, jaja, drób, wątroba,

Zapotrzebowanie dzienne witaminy PP wynosi 15-35 mg.

Witamina C

Witamina C, kwas askorbinowy, pochodna cukrów prostych, witamina rozpuszczalna w wodzie, jest substancją nietrwałą, rozkładającą się częściowo w czasie gotowania.

Rola:

- wzmaga odporność organizmu;

- jest niezbędna do utrzymania prawidłowego stanu tkanki łącznej, m.in. włosowatych naczyń krwionośnych;

- ułatwia wchłanianie żelaza;

- odgrywa dużą rolę w utlenianiu komórkowym;

- uszczelnia naczynia krwionośne;

- jest niezbędna do wytwarzania kolagenu;

- uczestniczy w oddychaniu komórkowym;

Niedobór witaminy C powoduje:

- szkorbut;

- zaburzenia odporności;

- choroby tkanki łącznej;

- znaczne wzdęcia, biegunki;

- pieczenie pęcherza;

- podrażnienia śluzówki jamy ustnej i jelit;

- uszkadza w zębach szkliwo;

Źródło witaminy C:

- roślinne: owoce cytrusowe, jagody, czarna porzeczka, pomidory, ziemniaki,

- zwierzęce: −

Dzienne zapotrzebowanie człowieka na witaminę C wynosi 75-100 mg.

Kwas pantotenowy

Kwas pantotenowy, witamina B₅, dipeptyd, oleista ciecz barwy jasnożółtej, łatwo miesza się z wodą, nierozpuszczalna w benzenie. Aktywność biologiczną wykazuje tylko izomer prawoskrętny. Pod wpływem światła ulega degradacji.

Rola:

- uczestniczy w metabolicznych przemianach białek, tłuszczów, cukrów;

- uczestniczy w przenoszeniu energii;

- uczestniczy w skórnej przemianie materii;

- wpływa na wzrost i kolor włosów;

Niedobór kwasu pantenowego powoduje:

- niewydolność nadnerczy;

- zapalenie jelit;

- zapalenia skóry;

- zakłócenia wzrostu włosów;

- przedwczesną siwiznę;

Źródło kwasu pantenowego:

- roślinne: warzywa, orzeszki ziemne,

- zwierzęce: nerki, wątroba, jaja,

Dzienne zapotrzebowanie kwasu pantenowego wynosi 5-10 mg.

Witamina D

Witamina D, kalcyferol, grupa witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Występują w organizmach w postaci tzw. prowitamin, będących pochodnymi cholesterolu, i pod wpływem promieniowania ultrafioletowego przekształcających się we właściwą witaminę. Nazwa witamina D jest nazwą kilku związków: witaminy D₁ (kalcyferolu), D₂ (ergokalcyferolu), D₃ (cholekalcyferolu). Witamina D jest związkiem sterydowym.

Rola:

- reguluje gospodarkę wapniową i fosforową organizmu;

- ułatwia wchłanianie i obniżanie wydalania wapnia i fosforu z moczem;

- wzrost kości;

- wpływa na procesy wzrostu;

Niedobór witaminy D powoduje:

- krzywicę;

- rozmiękanie kości;
- łamliwość kości;

- nadmiar powoduje odkładanie wapnia w tkankach miękkich;

- utratę zębów;

Źródło witaminy D:

- roślinne: −

- zwierzęce: wątroba, żółtko jaja kurzego, tran rybi, mleko,

Dzienne zapotrzebowanie witaminy D wynosi 10 mcg.

Witamina E

Witamina E, tokoferol, witamina rozpuszczalna w tłuszczach, antyutleniacz.

Rola:

- odgrywa pewną rolę w przenoszeniu elektronów w utlenianiu biologicznym;
- wpływa na stan narządów płciowych (rozwój macicy, jajników);

- ma znaczenie w leczeniu trądziku pospolitego;
- unieszkodliwia trucizny wchłaniane ze środowiska;

- usprawnia przepływ krwi;

- wzmacnia tkankę łączną;

- bierze udział w wytwarzaniu krwinek czerwonych;

Niedobór witaminy E powoduje:

- postępujące osłabienie;

- paraliż mięśni;

- zaburzenia płodności, obumieranie płodów;

- skóra staje się mniej elastyczna, mniej sprężysta, mniej świeża, osłabiona;

Źródło witaminy E:

- roślinne: zielone warzywa liściaste, orzechy, ojej z kiełków pszenicy,

- zwierzęce: wątroba, jaja,

Dzienne zapotrzebowanie człowieka na witaminę E wynosi 10-30 mg.

Witamina K

Witamina K, filochinon, pochodna naftochinonu, rozpuszczalna w tłuszczach. Dla człowieka źródłem witaminy K jest flora bakteryjna jelit, skąd przy obecności kwasów żółciowych jest wchłaniana do krwi i wychwytywana w wątrobie.

Rola:

- jest niezbędna do syntezy protrombiny w wątrobie;

Niedobór witaminy K powoduje:

- opóźnienie krzepnięcia krwi;

- skaza krwotoczna z krwawieniami w różnych narządach i tkankach;

Źródło witaminy E:

- roślinne: zielone warzywa liściaste (kapusta, szpinak), kalafior, soja,

- zwierzęce: wątroba,

Dzienne zapotrzebowanie witaminy K wynosi 1 mg.

---