WIELKA BRYTANIA
I. Zagadnienia wstępne
1. Zarys Historyczny
Wielka Brytania jest monarchią dziedziczną o systemie rządów parlamentarno gabinetowym
proces tworzenia tegoż ustroju trwał stosunkowo długo, bowiem sięga on początków wieku XII.
charakterystyczną cechą systemu politycznego Wlk. Brytanii jest nieprzerwana ciągłość rozwoju
rozwój ustroju politycznego Wlk. Brytanii można podzielić na różne okresy opierające się na kształtowaniu i ewolucji systemu parlamentarnego
1.1. Okres pierwszy: oddzielenie się parlamentu od władzy królewskiej - okres reprezentacji ogólnonarodowej
za początek rozwoju parlamentu w Wlk. Brytanii przyjmuje się wiek XII.
wprowadzono wówczas zgromadzenie wasali przy boku królewskim, które dzieliło się na Radę Zwykłą czyli najbliższych doradców króla, oraz Wielką Radę w składzie króla i baronów królestwa
od roku 1215 w Wielkiej Radzie zasiadali również biskupi, opaci, hrabiowie a z czasem rycerstwo oraz przedstawiciele miast i wsi, dając początek późniejszej reprezentacji narodu czyli parlamentowi
głównym osiągnięciem Wielkiej Rady było podpisanie w 1215 roku przez ówczesnego króla Jana Bez Ziemi Wielkiej Karty Swobód, która wprowadzała m.in. szereg praw i swobód dla obywateli oraz znacznie ograniczyła władzę monarszą w kraju (m.in. prawo oporu przeciwko królowi w razie naruszenia przez niego praw w niej zawartych); Wielka Karta Swobód stanowiła pierwsze w Anglii sformułowanie praw i wolności człowieka, a zarazem stałą się fundamentem ustroju parlamentarnego; postrzegana jest też jako element współczesnego prawa konstytucyjnego
następnym etapem ewolucji parlamentu była reakcja baronów na wprowadzenie w 1257 roku dodatkowych podatków przez króla Henryka III;
baronowie chcieli głębokich reform dotyczących króla i jego najbliższego toczenia w tym celu stworzono 24 osobową komisję, zwaną Prowizją Oksfordzką, która miała za zadanie opracować szereg reform
system wprowadzony przez Prowizję znacznie ograniczał władzę królewską:
władca miał współrządzić z 15-osobową Tajną Radą (Privy Council) wybieraną przez baronów, która w okresie nieobecności króla stawała się faktycznie najwyższym organem władzy
wszyscy urzędnicy królestwa mieli składać przysięgę wierności nie tylko królowi, ale również Radzie
specjalna 12-osobowa komisja miała nadzorować lokalną administrację i pobór podatków
ustalono regularne (3 razy w roku) odbywanie zgromadzenia składającego się z królewskiej Rady Zwykłej oraz Wielkiej Rady; owe zgromadzenia nazywano coraz częściej parliamentum; był to początek Izby Lordów, w skład której wchodzili baronowie, lennicy królewscy, arcybiskupi, biskupi, hrabiowie czy też opaci
Henryk III nie chciał zaakceptować Prowizji, co doprowadziło do wybuchu wojny domowej; jej efektem tego było wprowadzenie po dwóch reprezentantów z każdego hrabstwa i miasta do parlamentu; w ten sposób powstała Izba niższa nazywana Izbą Gmin, w której skład wchodzili rycerstwo i mieszczanie mający wspólne cele polityczne
obok monarchy powstały dwa inne organy z którymi musiał się liczyć.
Izba Lordów oraz Izba Gmin była swoistym odpowiednikiem ówczesnego podziału w Europie na trzy stany mieszczaństwo, duchowieństwo i szlachtę
do wieku XVI formalnie król przeważał swoją władzą nad parlamentem; posiadał on w wielu dziedzinach tzw. prerogatywy, czyli uprawnienia wykonywane bez udziału parlamentu; podejmował je w większości po zaczerpnięciu opinii swoich doradców czyli Rady Zwykłej, których dobierał w oparciu o zaufanie i kompetencje
do głównych zadań Rady należało udzielanie rad w zakresie administracji, finansów lub prawa
węższy krąg doradców zrzeszający królewskich dygnitarzy oraz osoby z bliskiego otoczenia króla nosił miano Stałej Rady
istniała również Tajna Rada, której członkowie musieli złożyć przysięgę dochowania wierności i zachowania tajemnicy, rada da stała się w późniejszym czasie głównym organem, przy której pomocy król sprawował rządy .
po wieku XVI zobowiązywał się w przysiędze koronacyjnej do przestrzegania praw ustanowionych przez parlament
1.2. Okres drugi (wiek XVI-XVII): ukształtowanie się podstaw systemu parlamentarnego
przypada na okres panowania dynastii Stuartów obejmujący lata 1603-1714
niezgodna z interesem większości społeczeństwa polityka wewnętrzna jak i zagraniczna tej dynastii doprowadziła szybko do konfliktu z Izbą Gmin, która miała już wystarczająco wysoką pozycję, a by móc się przeciwstawić prowadzonej polityce dynastii oraz strzec swoich przywilejów
w 1628 roku parlament doprowadził do podpisania przez monarchę Petycji o prawa, w której zarzuca bezprawne złamanie zakazów m.in.: pobieranie dodatkowych podatków bez wiedzy parlamentu czy wtrącanie niewinnych obywateli do więzień
Petycja miała na celu ograniczenie samowoli królewskiej oraz była rodzajem sprzeciwu wobec manifestowanie przez Jakuba I poglądu o boskim pochodzeniu władzy
uchwalenie Petycji było kolejnym etapem po Wielkiej Karcie Swobód, walki o prawa parlamentu i wolności obywatelskie
konflikt między monarchą a parlamentem nazwany później „Chwalebną rewolucją” zakończył się podpisaniem Deklaracji praw w latach 1688-89
Deklaracja Praw z 1689 roku utrwalała w Anglii ustrój parlamentarny:
król zachowywał prawo łaski, ale utracił kwestionowanie uchwał parlamentu
do obowiązków parlamentu należało wyłącznie prawo nakładania podatków oraz kwot na utrzymanie armii
ogromnym osiągnięciem tego okresu było rozpowszechnienie opinii, że król podlega prawu, a jego władza nie pochodzi od boga a jedynie jest wynikiem umowy zawartej z obywatelami; władca ma prawo wykonywania przekazanej mu władzy jednak jej nadużywanie może doprowadzić do pozbawienia go tronu przez lud
Tajna Rada straciła swoje znaczenie a w jej miejsce powstał w XVI wieku znacznie uszczuplony krąg doradców zwanym gabinetem; początkowo pozostawał on w konflikcie z izbami, jednak z biegiem czasu uzyskał poparcie i stał się zależny od parlamentu
na okres ten przypada również pojawienie się stronnictw politycznych Torysów i Wigów (Torysi, zwani stronnictwem dworskim, grupowali wielkich właścicieli ziemskich i duchownych; łączył ich anglikanizm i monarchizm, popierali dążenia absolutystyczne; Wigowie natomiast tworzyli opozycję do Torysów i skupiali przedstawicieli nowej szlachty i bogatego kupiectwa; w większości opowiadali się za monarchią parlamentarną); król na stanowisku ministrów zaczął mianować przedstawicieli tego ugrupowania, która miała większość w parlamencie
1.3. Okres trzeci (wiek XVIII i XIX): umacnianie się systemu parlamentarnego
przypada na czasy dynastii hanowerskiej
towarzyszy mu ugruntowanie się systemu parlamentarno gabinetowego
z racji nieznajomości prawa i zwyczajów angielskich pierwsi władcy czyli Jerzy I i Jerzy II nie zasiadali na radach gabinetu
spowodowało to odbywanie się obrad bez króla, a przewodnictwo obejmował pierwszy Lord Skarbu zwany również pierwszym ministrem
wykształca się zasada, że Lord Skarbu musi mieć poparcie Izby Gmin, zaś ministrowie, wybierani spośród większości parlamentu, są odpowiedzialni przed nim za działalność Korony
owe założenia stają się podstawą funkcjonowania systemu parlamentarno-gabinetowego
1.4. Okres czwarty: czasy współczesne czyli dominacja egzekutywy (gabinetu i premiera) nad legislatywą
w 1832 roku przeprowadzono reformę, która rozszerzała prawa wyborcze klasę średnią
była to swoista rewolucja, która przełamuje wyższość arystokracji w parlamencie oraz zapoczątkowuje nowy okres w parlamentaryzmie angielskim
dalsze reformy wprowadzają prawo wyborcze dla kobiet oraz rozszerzenie zasady powszechności, ugruntowanie systemu dwupartyjnego przy wzroście znaczenia partii
Izba Gmin staję się w większym stopniu pośrednikiem między wyborcami a gabinetem niż jego równorzędnym partnerem;
premier, będąc przywódcą partii, która wygrała wybory, i tym samym liderem większości parlamentarnej, staje się w rzeczywistości przełożonym członków gabinetu
działania te zrodziły konsekwencje dla kształtu obecnego systemu parlamentarno-gabinetowego Wielkiej Brytanii
pozycja Izby Gmin, szczególnie gabinetu i premiera uległa wzmocnieniu, a rola króla stała symboliczna
w drodze ewolucji systemu politycznego najpierw władzę przejął od króla parlament, następnie nastąpiło koncentracja w gabinecie
II. Konstytucja i zasady ustrojowe
1. Konstytucja
Wielka Brytania nie posiada konstytucji w sensie kontynentalnym
oznacza to, że nieznane jest Wielkiej Brytanii posiadanie jednego aktu normatywnego wyposażonego w najwyższą moc prawną, będącą ustawą zasadniczą
w Zjednoczonym Królestwie istnieje natomiast konstytucja w sensie materialnym, ponieważ instytucje i zasady ustroju są regulowane przez prawo
brak konstytucji pisanej nie pozbawia Wielkiej Brytanii charakteru państwa konstytucyjnego
Konstytucje brytyjska tworzy całokształt norm o różnym pochodzeniu, odnoszących się do podstaw politycznego ustroju państwa; wynika to z faktu, że powstały one w różnych okresach powstawania konstytucjonalizmu brytyjskiego i z różnorodności sposobów ich powstawania
na system źródeł prawa konstytucyjnego składają się:
prawo pisane (stanowione)
prawo powszechne (common law) mające w zdecydowanej większości charakter precedensowy
konwenanse konstytucyjne
opinie wybitnych autorytetów zawarte w dziełach, traktatach i podręcznikach prawniczych
1.1. Prawo pisane
w zbiorze aktów prawnych znajdują się dokumenty wielu epok historycznych, m.in.:
Wielka Karta Swobód 1215
Bill of Rights 1688
ustawy regulujące prawo wyborcze (1872, 1918, 1949)
ustawy ustalające zasady regencji (1937, 1953)
ustawy ograniczające kompetencje i skład Izby Lordów (1911, 1949, 1958, 199)
w katalogu ustaw regulujących organizację władzy publicznej żadna nie ma większej mocy prawnej od innych
1.2. Prawo powszechne (common law)
obejmuje zasady prawa powszechnego, tworzonego przez królewskich urzędników w miejsce i na podstawie różnych lokalnych praw i zwyczajów (powszechne - czyli wspólne, jednolite dla całego państwa)
obejmuje również normy tworzone w orzecznictwie sądów (prawo precedensowe) dotyczące konkretnych spraw rozstrzyganych na gruncie przepisów prawa powszechnego
1.3. Konwenanse konstytucyjne
nie mają charakteru norm prawnych - nie są sankcjonowane przymusem państwowym, a konsekwencje ich naruszenia mają wyłącznie charakter konstytucyjny
ich szczególne znaczenie wynika z faktu, iż odwrotnie jak ma to miejsce w innych krajach, gdzie zwyczaje co najwyżej uzupełniają normy prawa konstytucyjnego, w Wielkiej Brytanii to normy prawa pisanego są uzupełnieniem zasad i reguł o charakterze zwyczaju
najistotniejsze konwenanse konstytucyjne:
obowiązek rezygnacji rządu, który stracił zaufanie Izby Gmin
kolegialna odpowiedzialność gabinetu przed Izbą Gmin
desygnowanie przez monarchię na premiera lidera partii, która uzyskała większość mandatów w Izbie Gmin
dymisja wszystkich członków rządu po rezygnacji premiera
zasada, że premier musi być członkiem Izby Gmin, czyli musi zostać wybrany
rezygnacja premiera i ministrów, jeżeli partia w wyborach utraciła większość w Izbie Gmin
zmiany w prawie wyborczym oraz ustroju parlamentu mogą być uzgadniane przez obie partie polityczne ma konferencji pod przewodnictwem spikera
powstanie instytucji premiera, gabinetu, opozycji Jej Królewskiej Mości (JKM)
coroczne zwoływanie sesji parlamentu
1.4. Opinie wybitnych autorytetów zawarte w dziełach, traktatach i podręcznikach prawniczych
mają charakter nakazów i dyrektyw interpretacyjnych w procesie wykładni i stosowania prawa
ich znaczenie wypływa z faktu, iż treść ustroju państwa brytyjskiego rysowana jest głównie konwenansami, a o ich istnieniu rzadko rozstrzygają sądy
2. Zasady ustrojowe (konstytucyjne)
2.1. Zasada rządów prawa (rule of law)
stanowi przeciwieństwo rządów arbitralnych
wszystkie czynniki publiczne w swej działalności związane są prawem oraz poddane kontroli i ocenie sądów powszechnych
w ocenie sądów stanowisko wszystkich podmiotów (obywateli korporacji prywatnych, publicznych i Korony) jest takie samo, co stanowi wyraz zasady równości wobec prawa
2.2. Zasada podziału władzy
w aspekcie organizacyjnym oznacza konieczność funkcjonowania odrębnych organów władzy ustawodawczej (parlament), władzy wykonawczej (rząd) i władzy sądowniczej (sądy)
w praktyce jednak w ustroju brytyjskim nie ma zachowanej odrębności funkcjonalnej ani personalnej
brak odrębności funkcjonalnej wyraża się w dopuszczalności wykonywania określonych funkcji państwowych przypisanych określonemu organowi przez inny organ władzy
brak odrębności personalnej oznacza dopuszczalność zajmowania przez te same osoby stanowisk w dwu lub trzech władzach (np. Lord Kanclerz jest członkiem Izby Lordów, Przewodniczącym Trybunałem Apelacyjnego i członkiem gabinetu)
2.3. Zasada zwierzchnictwa parlamentu (supremacji i suwerenności)
oznacza ograniczenie pozycji i roli monarchy oraz Izby Lordów w procesie stanowienia prawa
żaden organ nie może podważać woli parlamentu i ogłaszać ustaw za nieważne (choć sądy mogą odmówić ich stosowania)
parlament jest jedynym i najważniejszym źródłem władzy w systemie organów państwa
II. Parlament
1. Struktura i kompetencje
Parlament Wielkiej Brytanii składa się z dwóch izb: Izby Gmin oraz z Izby Lordów
w gestii parlamentu leży:
władza ustawodawcza - teoretycznie, wszystkie trzy człony parlamentu muszą zgodzić się na wprowadzenie nowego prawa; natomiast Izba Lordów posiada jedynie prawo veta zawieszającego, które w dodatku nie ma zastosowania przy uchwalaniu budżetu
nadzór nad pracą rządu - Izba Gmin oraz Izba Lordów nadzorują prace rządu poprzez system debat, interpelacji oraz powoływanie specjalnych komisji
kontrola finansów państwa - Ustalanie podatków oraz stanowienie budżetu należy do obowiązków Izby Gmin
obrona praw jednostki - Każdy obywatel, który czuje, że został potraktowany niesprawiedliwie może zwrócić się o pomoc do swojego przedstawiciela w Izbie Gmin lub sądu apelacyjnego
wdrażanie dyrektyw Unii Europejskiej - w obydwu Izbach działają specjalne komisje, których zadaniem jest dokładne badanie unijnych dyrektyw przed wprowadzeniem ich jako praw
parlament wprowadza również niezbędne zmiany w przepisach prawnych dostosowując je do wymogów prawa europejskiego
dyskusja nad aktualnymi problemami - obydwie izby parlamentu debatują nad kwestiami o istotnym znaczeniu dla społeczeństwa brytyjskiego oraz nad ważnymi wydarzeniami międzynarodowymi; tematyka tego rodzaju debat nie jest niczym ograniczona
2. Izba niższa: Izba Gmin
2.1. Wybory, kadencja
aktualnie Izba Gmin liczy 659 deputowanych (Anglia - 528, Szkocja - 72, Walia - 40 oraz Północna Irlandia - 18)
wybory przeprowadzane są w okręgach jednomandatowych; co 8 - 10 lat są one kontrolowane przez Komisje Rozgraniczające w celu stwierdzenia poprawności i dokonania korekt
Izba Gmin nie posiada określonej kadencji, jednakże ustawa o parlamencie wprowadza czas trwania pełnomocnictwa izb na maksymalnie pięć lat;
rozwiązanie parlamentu oraz ogłoszenie daty wyborów formalnie zależy od panującego; przyjmuje ona formę proklamacji; faktycznie jednak decyzja taka należy do premiera; na przedłużenie kadencji Izby Gmin niezbędna jest zgoda Izby Lordów
czynne prawo wyborcze przysługuje osobom, które ukończyły 21 lat; do zgłoszenia własnej kandydatury wystarczy poparcie 10 wyborców oraz wpłacenie kaucji w wysokości 500 funtów; kaucja przepada wraz z brakiem uzyskania 5% poparcia w okręgu; biernego prawa wyborczego pozbawiony jest kler, bankruci oraz osoby skazane na ponad rok pozbawienia wolności, ponadto mandatu Izby Gmin nie można wiązać z funkcją urzędnika służby cywilnej (Civil Service), policjanci, sędziowie, a samo głosowanie nie jest obowiązkowe
2.2. Organizacja i tryb funkcjonowania
Izba gmin funkcjonuje w trybie sesyjnym; każdą sesję otwiera mowa tronowa wygłaszana przez monarchę, w której podane są przyczyny zwołania sesji; mowa tronowa porównywana jest do kontynentalnego expose premiera, ponieważ to on jest twórcą mowy tronowej; królowa z przyjętym zwyczajem po wygłoszeniu mowy tronowej opuszcza parlament, nie biorąc udziału w dyskusji; na zakończenie każdej sesji Lord Kanclerz odczytuje prorogacje w imieniu monarchy dotyczącej podpisania ustaw przyjętych przez izbę; Monarcha posiada prawo veta, jednakże zostało ono użyte po raz ostatni w 1707 r.
obradom izby przewodniczy Spiker; partia posiadająca większość w izbie ma swobodę obsadzenia tego urzędu, ale jedynie wówczas, gdy nie zasiada w niej spiker z poprzedniej kadencji; w praktyce utarł się zwyczaj o ponownym wyborze spikera; z urzędem spikera łączy się wymóg bezstronności i neutralności politycznej; nie bierze on udziału w głosowaniu; w razie równego podziału głosów, spiker zgodne z konwenansem głosuje po stronie partii rządzącej; podczas prowadzenia obrad spiker dokonuje wykładni procedur parlamentarnych, udziela głosu, określa czy dany projekt ma charakter ustawy finansowej; decyzje spikera ogłaszane publicznie stanowią precedensy, którymi kierują się jego następcy
inną instytucją na terenie Izby Gmin jest urząd whipa, czyli rzecznika dyscypliny partyjnej; obie partie posiadają własnych whipów, których najważniejszymi obowiązkami są: dbałość o przestrzeganie porządku obrad, zapewnienie przestrzegania dyscypliny partyjnej; whip partii rządzącej jest odpowiedzialny przed premierem i liderem Izby Gmin; ponadto najważniejszym jego obowiązkiem jest zapewnienie uzyskania większości podczas głosowania
z działalnością partii na płaszczyźnie parlamentarnej wiąże się także funkcja Lidera Izby Gmin, który jest członkiem gabinetu; jego głównym zadaniem jest czuwanie nad realizacją rządowego programu prac ustawodawczych, ponadto wspólnie z liderem opozycji ustala program prac parlamentarnych; gdy wygrana partia sprawuje rządy, jej przywódcą jest premier; nie sprawuje on natomiast tej funkcji, w jego imieniu pracami parlamentarnymi kieruje Lord Przewodniczący Tajnej Rady, czyli Lider Izby Gmin
mechanizm funkcjonowania Izby Gmin dostosowany jest do podziału na partię rządzącą oraz opozycyjną; partia rządząca tworzy Rząd Jej Królewskiej Mości i formuje Gabinet; partia opozycyjna natomiast stanowi tzw. Opozycję Jej Królewskiej Mości; deputowani z opozycji tworzą tzw. Gabinet Cieni (Shadow Cabinet), czyli ekipę stanowiącą alternatywę dla aktualnego gabinetu.
wewnętrznymi organami Izby Gmin są komisje i wyróżniamy następujące ich rodzaje:Komisja Całej Izby, Komisje Stałe lub Podstawowe, Komisje Specjalne, Komisje Wspólne (Joint Committee), Komisje Projektów Ustaw Prywatnych
2.3. Kompetencje
głównie to inicjatywa ustawodawcza oraz funkcja kontrolna
inicjatywę ustawodawczą posiadają tylko członkowie parlamentu, ponadto same ustawy w ustroju brytyjskim dzielimy na: publiczne, prywatne oraz mieszane (hybrydowe);
funkcja kontrolna Izby Gmin wykonywana jest w następujących formach:
dyskusji nad ogólną polityką rządu z okazji mowy tronowej
debaty budżetowej
dyskusji nad poparciem rządu w danej dziedzinie
rozpatrywania sprawozdań rządu z realizacji wydatków publicznych
uprawnień komisji specjalnych polegające na żądaniu wyjaśnień
przekształcenia Izby Gmin w Komisję Całej Izby
kontrolowania aktów normatywnych stanowionych przez organy wykonawcze
zapytań deputowanych - deputowani zadają po 2 pytania i otrzymują odpowiedź po maksymalnie 14 dniach
uprawnienia kontrolne wykorzystywane przez opozycję rodzą jedynie skutki polityczne, np. zwrócenia uwagi na jakiś problem; nie powodują one natomiast skutków prawnych
z Izbą Gmin związany jest również urząd Kontrolera i Audytora Generalnego, który kieruje systemem organów kontroli finansowej, tj. Krajowym Urzędem Kontroli Finansów Państwa; organ ten sprawdza i przedstawia parlamentowi dokumentacje dotyczącą operacji finansowych wszystkich departamentów
podobnie powiązany jest brytyjski ombudsman, noszący nazwę Parlamentarnego Komisarza ds. Administracji, który kontroluje pracę administracji publicznej w sytuacji wpływania skarg na jej działanie
3. Izba wyższa: Izba Lordów
3.1. Skład
drugą izbą parlamentu Wielkiej Brytanii jest Izba Lordów
sposób jej wyboru odbiega od kanonów demokratycznych wyborów i jest niewątpliwym reliktem przeszłości
skład izby jest zróżnicowany: zasiadają w niej zarówno lordowie świeccy, jak i duchowni; lordowie duchowni to 26 biskupów i arcybiskupów kościoła anglikańskiego; wśród lordów świeckich wyróżnić można lordów: dziedzicznych, dożywotnio mianowanych oraz lordów prawa
lordowie dziedziczni - stanowią najliczniejszą grupę lordów, około 800, swoje tytuły zawdzięczają przodkom
lordowie dożywotnio mianowani - stanowią drugą najliczniejszą grupę - 500 lordów; tytuł takiego lorda nie jest dziedziczny i wygasa wraz ze śmiercią osoby zasłużonej dla Korony a nadawanie tego tytułu leży w kompetencjach monarchy
lordowie prawa - 21 lordów działających jako Najwyższy Trybunał Apelacyjny
3.2. Organizacja i funkcjonowanie
w Izbie Lordów nie dokonuje się wyboru przewodniczącego, ponieważ funkcję tą pełni Lord Kanclerz; jest to odpowiednik ministra sprawiedliwości, powoływany na wniosek premiera przez monarchę;
bierze on czynny udział w obradach reprezentując stanowisko swojej partii i gabinetu, najczęściej jest parem, ale w wypadku, gdy tak nie jest parostwo zostaje mu nadane wraz z powołaniem na funkcję Lorda Kanclerza
Izba Lordów nie jest organem kadencyjnym i zbiera się na sesję wraz z Izbą Gmin; w sesji odbywa około 155 posiedzeń; kworum izby stanowi trzech lordów, jednakże w kwestiach związanych z ustawodawstwem musi głosować, co najmniej 30 lordów, inaczej uchwała nie zostanie podjęta i będzie tematem obrad kolejnego posiedzenia
skład polityczny izby jest zdominowany przez konserwatystów; na czele frakcji parlamentarnej rządzącej stoi Lord Strażnik Wielkiej Pieczęci, którego zadaniem, jako rzecznika rządu jest reprezentowanie egzekutywy
3.3. Kompetencje
Izba Lordów pełni funkcję ustawodawczą oraz sądowniczą
funkcja ustawodawcza obejmuje:
bezwzględną zgodę Izby Lordów na uchwalenie ustawy o przedłużeniu Izby Gmin
stosowanie weta zawieszającego w stosunku do projektów ustaw przyjmowanych przez Izbę Gmin - zawieszenie prac na rok
opiniowanie projektów ustaw napływających z Izby Gmin
poprawianie ustawodawstwa
inicjatywę niekontrowersyjnych projektów ustaw
Izba Lordów posiada także uprawnienia w zakresie sądownictwa; kompetencje sądowe wykonują lordowie prawa pod przewodnictwem Lorda Kanclerza jako Najwyższy Trybunał Apelacyjny
Izba Lordów działa także w myśl zasady impeachmentu, jednakże od 1806r. nie korzystała z tego uprawnienia
III. Głowa państwa
1. Informacje wstępne
Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej jest monarchia konstytucyjną
dziedziczny monarcha jest głową państwa, głową Kościoła anglikańskiego w Anglii i prezbiteriańskiego w Szkocji; jest symbolem więzi Brytyjskiej Wspólnoty (od 6 lutego 1952 roku jest nim królowa Elżbieta Aleksandra Maria z dynastii windsorskiej)
monarcha obejmuje władzę przez dziedziczenie; Sposób obejmowania władzy jest zapisany w „Act of Settlement” z 1701 r. Ustawa zawiera zasady dotyczące kwestie dziedziczenia:
wymaga, aby monarcha należał do Kościoła anglikańskiego oraz aby małżonek lub małżonka nie byli katolikami
tron dziedziczy najstarszy syn panującego i jego potomkowie
w następnej kolejności inni synowie, córka, dziedzice krewni
praw do tronu pozbawieni są następcy wyznania katolickiego oraz następcy wchodzący w związek małżeński z taką osobą
2. Kompetencje
treścią władzy monarchy są prerogatywy, czyli zakres uprawnień pozostały mu po przejściu innych uprawnień na parlament
do kompetencji monarchy należą:
zwoływanie i rozwiązywanie parlamentu
powoływanie i odwoływanie premiera i członków rządu
kreowanie nowych parów
mianowanie dostojników Kościoła
nadawanie orderów i odznaczeń
stosowanie prawa łaski
zawieranie i wypowiadanie traktatów
nawiązywanie i zrywanie stosunków dyplomatycznych
faktyczny zakres obowiązków monarchy sprowadza się do trzech praw:
prawo, aby się go radzono
prawo do zachęcania
prawo do ostrzegania
z istnieniem tych praw wiąże się obowiązek pewnych reguł nakładanych na ministrów: 1) obowiązek powiadamiania o wszystkich ważniejszych zamierzeniach rządu, 2) zasięgania opinii monarchy w tych sprawach, 3) szczerość wobec panującego.
w Wielkiej Brytanii przyjęto dwie zasady klasycznego parlamentaryzmu: król nie może czynić źle i król nie może działać sam; wiąże się to z zasadą, że król nie ponosi odpowiedzialności ani politycznej przed parlamentem, ani konstytucyjnej
IV. Rząd
1. Zagadnienia wstępne
charakterystyczną cechą systemu brytyjskiego jest rozgraniczenie pojęć: rządu i gabinetu.
rząd to cały aparat administracji państwowej opłacanej ze skarbu państwa; nie jest organem kolegialnym.
gabinet to kierowniczy, kolegialny organ rządu składający się z ministrów Korony
powoływany jest po każdych wyborach parlamentarnych; zgodnie z konwenansem królowa wyznacza na stanowisko premiera lidera partii, która otrzymała większość mandatów w Izbie Gmin; gdy żadna partia nie otrzymała absolutnej większości monarcha po konsultacjach z przedstawicielami ugrupowań sam podejmuje decyzję, co do osoby premiera; po wyznaczeniu premiera na jego wniosek królowa wyznacza pozostałych członków gabinetu oraz rządu
rząd sprowadza się do sumy stanowisk w administracji i liczy około 100 osób; nie jest to organ wyposażony w określone kompetencje; nie jest to także organ kolegialny obradujący systematycznie pod przewodnictwem premiera; w skład rządu najogólniej mówiąc wchodzą szefowie resortów oraz dalsze osoby biorące udział w życiu politycznym
gabinet z kolei jest organem działającym na zasadzie kolegialności. Stanowi on trzon rządu, a jego stan liczebny wynosi około 20 osób
w skład gabinetu wchodzą:
premier, zarazem pierwszy lord skarb, Sekretarz stanu ds. zagranicznych i Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, Sekretarz stanu ds. zdrowia, Sekretarz stanu ds. edukacji, Kanclerz Skarbu - minister finansów, Lord Kanclerz - minister sprawiedliwości, Kanclerz Księstwa Landcaster, Lord Strażnik Tajnej Pieczęci, Lord Przewodniczący Tajnej Rady, Minister szkolnictwa wyższego i nauki, Minister techniki, Minister spraw wewnętrznych, Minister obrony, Ministrowie resortów gospodarczych
gabinet podejmuje wszystkie najważniejsze decyzje w sprawie państwa i jest odpowiednikiem rządu w innych krajach
normalną formę działania gabinetu stanowią komitety, których zabarwienie ma charakter historyczny; obecnie koordynują one sprawy wychodzące poza działanie jednego ministra i resortu, powołuje je premier i sam wyznacza im przewodniczących
rząd jest politycznie odpowiedzialny prze Izbą Gmin; w przypadku udzielenia mu wotum nieufności, bądź odmowy udzielenia wotum zaufania, może mieć do czynienia z dymisją składaną prze premiera na ręce monarchy lub z wnioskiem do monarchy o skrócenie kadencji Izby Gmin i zarządzenie nowych wyborów
2. Kompetencje rządu:
rozstrzyganie spraw związanych z funkcjonowaniem administracji angażujących ogólne interesy społeczeństwa
wykonywanie decyzji powziętych w gabinecie
inicjatywa ustawodawcza
wykonywanie ustaw parlamentu
ograniczenie dyskusji w parlamencie za pomocą tzw. „zamknięcia dyskusji”
realizacja zadań związanych z gospodarką, obronnością, ochroną zdrowia, itd.
3. Kompetencje gabinetu:
określenie podstawowych kierunków polityki państwa
sprawowanie najwyższej kontroli nad organami administracji
koordynacja zadań i prac resortów
podejmowanie zasadniczych decyzji w sprawach państwowych
prowadzenie polityki zagranicznej państwa
prowadzenie polityki zdrowotnej państwa
wydawanie aktów normatywnych i nienormatywnych
4. Kompetencje premiera
pełni rolę Pierwszego Lorda Skarbu i ministra ds. służby cywilnej administracji państwowej
ma prawo rozwiązywania parlamentu i rządu
kieruje rządem i przewodniczy Izbie Gmin
jest doradcą monarchy
V. System partyjny
w Wielkiej Brytanii ukształtował się system dwupartyjny
współczesną scenę polityczną zdominowały Partia Konserwatywna (utworzona w 1807 roku) i Partia Pracy (1900), między którymi toczy się walka o władzę
Partia Konserwatywna jest kontynuatorką tradycji torysów, charakteryzująca się tradycjonalizmem przywiązaniem do kultury narodowej; podkreśla konieczność zachowania dorobku i wartości narodowych, jak również ukształtowanych na drodze wielowiekowej praktyki instytucji państwowych kościelnych; stoi na straży własności prywatnej i gospodarki wolnorynkowej; szczególną role przypisuje instytucji rodziny
Partia Pracy powstała z potrzeby stworzenia robotnikom politycznego poparcia i reprezentacji; odwołuje się również do ludzi z innych grup społecznych takich jak: ludzie wolnych związków, urzędników, rolników, mniejszości narodowych; popiera gospodarkę wolnorynkową oraz dążenia do własności prywatnej
tylko te dwie partie biorą udział w rządzeniu.
czynnikiem sprzyjającym systemowi dwupartyjnemu jest ordynacja większościowa z instytucją jednomandatowego okręgu wyborczego; taka konstrukcja minimalizuje rywalizację tzw. partii trzecich;
pozostałe partie to: Partia Liberalno-Demokratyczna, Walijska Partia Narodowa, Szkocka Partia Narodowa, Partia Ulsterskich Unionistów, Demokratyczna Partia Unionistów, Sinn Fein, Socjaldemokratyczna Partia Pracy, Partia Sojuszu, Partia Zielonych, Front Narodowościowy
w parlamentaryzmie brytyjskim widoczne jest powiązanie większości w parlamencie z rządem, którego szef obu organów odgrywa znaczącą rolę, co uprawnia go do kierowania państwem;
parlament pozostaje suwerenny i może unieważnić lub uchwalić każde prawo; realizowany współcześnie system polityczny wpływa na stabilność efektywność całego systemu politycznego