Integracja imigrantów a asymilacja, segregacja i marginalizacja - słowniczek podstawowych pojęć

(zestawiła Izabela Koryś)

Wiele terminów i pojęć opisuje wzajemne stosunki miedzy imigrantami a społeczeństwem przyjmującym. Ponieważ czasami dotyczą tego samego zagadnienia (czyli np. tego, co dzieje się w sytuacji gdy stykają się ze sobą ludzie należący do różnych kultur) lecz koncentrują się na innych wymiarach tego procesu, warto wyjaśnić podstawowe różnice miedzy tymi terminami.

Integracja:

W swym szerszym, socjologicznym znaczeniu integracja dotyczy ogólnie sposobu (i wydajności) funkcjonowania systemów społecznych oraz jakości więzów/połączeń miedzy jego kolejnymi elementami.

Integrację definiuje się jako `stan zorganizowania, zespolenia i zharmonizowania różnorodnych elementów tworzących zbiorowość społeczna i odnoszący się do sfery norm i wartości, działań oraz łączności pomiędzy jednostkami i grupami społecznymi. Integracja społeczna jest warunkiem istnienia, działania i aktywności każdej grupy lub zbiorowości społecznej' (…) Za zintegrowany można uznać ten system społeczny, w którym cele wyznaczane przez daną kulturę są w pełni akceptowane przez jednostki i osiągane za pomocą społecznie uznanych, zinstytucjonalizowanych środków. Wysoki poziom integracji społecznej charakteryzuje się intensywnością kontaktów między członkami danej zbiorowości, układem trwałych więzi społecznych spajających jednostki i grupy oraz ukształtowaną świadomością identyfikacji i łączności pomiędzy nimi. Przeciwieństwem integracji społecznej jest dezintegracja społeczna polegająca na łamaniu i zanikaniu norm współżycia społecznego, rozluźnieniu więzi społecznych i ograniczeniu komunikacji społecznej.

W przypadku stosunków społeczeństwo przyjmujące - imigranci mówiąc o integracji zazwyczaj rozumie się proces „wkomponowania (inkluzja) nowego elementu do istniejącego systemu społecznego”, przy czym wkomponowanie to powinno odbywać się w taki sposób, aby rozszerzony system w dalszym ciągu funkcjonował harmonijnie i skutecznie. Integracja jest procesem złożonym, oddziałuje zarówno na imigrantów jak i społeczeństwo przyjmujące. Jest procesem długotrwałym i przebiegającym w wielu wymiarach. Podstawowe wymiary integracji to:

1. Wymiar strukturalny, czyli nabycie podstawowych praw oraz uzyskanie dostępu do cenionych pozycji społecznych dla imigrantów oraz ich dzieci

2. Wymiar kulturowy, czyli kognitywny proces zmiany kultury, zachowania oraz postaw jednostek

3. Wymiar społeczny, czyli osobiste relacje społeczne nawiązywane przez imigrantów w społeczeństwie przyjmującym oraz członkostwo w formalnych i nieformalnych grupach społecznych

4. Wymiar identyfikacyjny, czyli poczucie przynależności i utożsamiania się ze społeczeństwem przyjmującym.

Kluczowymi wyznacznikami udanej integracji imigranta ze społeczeństwem przyjmującym jest osiągniecie sprawności językowej i zatrudnienie w zawodach odpowiadających kwalifikacjom imigranta, uzyskanie samodzielności finansowej i stałego miejsca zamieszkania, udział w życiu politycznym oraz brak konfliktów z prawem.

Asymilacja - proces wchłonięcia podmiotu (jednostki lub grupy) przez inną grupę, w wyniku którego podmiot nabiera właściwości charakterystycznych dla danej grupy, np. przyjmowanie przez mniejszości etniczne cech dominującej grupy narodowej; także: całokształt zmian psychicznych i społecznych, którym ulegają jednostki odłączając się od swojej grupy i przystosowując się do życia w jakiejś innej grupie różniącej się od niej swą kulturą.

Pojęcie asymilacji powstało w Stanach Zjednoczonych w latach 20tych XX w. dla opisania końcowej fazy zjawiska określanego jako race-cycle, czyli trwającego kilka pokoleń procesu włączania się w społeczeństwo amerykańskie kolejnych fal imigrantów. Wczesne definicje asymilacji, kładły duży nacisk na więziotwórcze procesy psychiczne niezbędne dla podtrzymania spójności nardu. Asymilacja oznaczać miała `proces wzajemnego przenikania się i łączenia, w wyniku którego jednostki oraz grupy uzyskują wgląd we wspomnienia, uczucia, oraz postawy innych osób i grup - włączając się we wspólne doświadczanie i tworzenie historii zostają wkomponowane we wspólne życie kulturowe'. W późniejszych definicjach coraz więcej uwagi przywiązywano problemowi solidarności kulturowej, postrzeganej jako ważny element podtrzymywania narodu. Asymilację definiowano jako `proces, w którym ludzie pochodzący z różnych ras i reprezentujący różną spuściznę kulturową zamieszkujący wspólne terytorium osiągają solidarność kulturową, wystarczającą przynajmniej do podtrzymania istnienia narodu'.

Przebieg i tempo asymilacji zależą od wielu czynników, takich jak: liczebność grupy mniejszościowej, jej skupienie lub rozproszenie przestrzenne, skala różnic miedzy kulturami rozpatrywanych grup, położenie ekonomiczne grupy mniejszościowej w stosunku do większościowej, rodzaj dominującej ideologii, etc.

Pojecie asymilacji zaczęło być kojarzone negatywnie po tym, jak usprawiedliwiano nim rządową politykę przymusowego wynaradawiania różnych grup etnicznych (np. Indian Amerykańskich).

Adaptacja społeczna - proces przystosowywania się jednostki lub grupy do funkcjonowania w zmienionym (lub nowym) środowisku. Polega na nieustannej interakcji zachodzącej między jednostką (lub grupą) a środowiskiem, w wyniku której dochodzi do przekształcania wewnętrznej struktury podmiotu oraz sposobów działania zgodnie z wymaganiami otoczenia, a także do przekształcania otoczenia i dopasowywania go do struktury wewnętrznej podmiotu (proces adaptacji społecznej przekształca obie strony relacji)

Przekształcenie struktury wewnętrznej oznacza całkowitą lub częściową reorientację psychologiczna jednostki (lud reorientację subkultury grupy) polegającą na przejęciu wartości i norm społecznych, sposobów definiowania sytuacji oraz wzorów zachowań obwiązujących w nowym środowisku społecznym. Przekształcenie sposobów działania jednostki lub grupy może wynikać właśnie z „przemiany wewnętrznej” lub oznaczać zewnętrzne dostosowanie się do zmienionych warunków działania, nie naruszając w istotny sposób dotychczasowego kształtu struktury wewnętrznej podmiotu. Obie możliwości, tzn. zmiana zachowania wynikająca ze zmiany wartości i poglądów oraz instrumentalna zmiana zachowań przy utrzymaniu dotychczasowych wartości i przekonań wyznaczają dwa krańce kontinuum adaptacji społecznej.

Proces adaptacji społecznej może dokonywać się spontanicznie, przez sam fakt uczestnictwa w życiu zbiorowym, może tez być przedmiotem celowych oddziaływań realizowanych przez specjalnie do tego powołane instytucje.

Akulturacja - proces zmian kulturowych, zachodzący w następstwie długotrwałej i bezpośredniej konfrontacji odmiennych systemów kulturowych, prowadzący do stopniowych zmian w jednym lub wszystkich wchodzących w interakcję systemach. W przypadku migrantów - szeroko pojęta przemiana wzorów kultury, dokonująca się pod wpływem uczestnictwa w różnych formach życia społeczno-kulturalnego kraju osiedlenia; przejmowanie przez jednostkę lub grupę kultury innej grupy etnicznej, wyróżnia się akulturację konieczną, wskazaną i pełną. Akulturacja konieczna dotyczy wstępnego etapu (osiedlenia) i jest niezbędna dla każdego, kto chce żyć (choćby niedługo) w nowym kraju. Jest to akulturacja wymuszona przez właściwości nowego środowiska. W początkowym okresie opiera się na imitowaniu zachowań społeczeństwa przyjmującego - nawet bez ich rozumienia i dotyczy takich elementów jak: poznanie nowych znaczeń i nazw(np. żywności czy ubioru), narzędzi pracy i jej organizacji, opanowanie umiejętności poruszania się środkami transportu itp. Akulturacja wskazana nie jest niezbędna do życia w danym społeczeństwie, niemniej jest korzystna dla lepszej adaptacji w nowym środowisku. Obejmuje ona poznanie idiomów i wyrażeń slangowych, pewnych zwyczajów w pracy, których wypada przestrzegać, itp. przy jednoczesnym zachowaniu pewnych pierwotnych cech narodowych. Akulturacja pełna obejmuje akceptację i przyjęcie przez jednostkę nowych norm i wartości, samo-identyfikację ze społeczeństwem przyjmującym oraz uznanie jednostki `za swoją' przez członków społeczeństwa przyjmującego (dlatego też migranci w pierwszym pokoleniu rzadko dochodzą do tego etapu .

Cztery „polityczne” modele koegzystencji imigrantów i społeczeństwa przyjmującego

Asymilacja podporządkowana jest założeniu, że migranci staną się pełnymi obywatelami danego kraju, z czasem upodobnią się do rodzimej populacji kraju przyjmującego oraz zaczną podzielać wspólne wartości obywatelskie. Proces ten ma z reguły charakter jednostronnej adaptacji i absorpcji, w którym migranci przejmują język, normy oraz zachowania społeczeństwa przyjmującego, bez analogicznego dostosowania ze strony społeczeństwa przyjmującego.

Integracja, w przeciwieństwie do asymilacji, zakłada, że proces wzajemnego dostosowania się imigrantów i społeczeństwa przyjmującego ma charakter dwustronny. Obie te grupy nie tylko akceptują wspólną kulturę, lecz wnoszą w nią również własny wkład. W tym samym czasie, kiedy ludzie pochodzący z różnych kultur uczą się od siebie nawzajem odmiennych kultur, każda jednostka lub grupa zachowuje poczucie kulturowej różnorodności oraz świadomość swojego kulturowego dziedzictwa.

Multikulturalizm, zjawisko socjologiczno-kulturowe, występujące w krajach zamieszkiwanych przez różne etnicznie, religijnie, kulturowo grupy ludności. Idea społeczeństwa multikulturowego wykształciła się w miarę nasilania się ruchów migracyjnych, napływu do Europy przedstawicieli odmiennych kultur, religii i ich stałego zamieszkiwania w krajach takich jak Niemcy, Francja, Wielka Brytania. W ten sposób Europejczycy znaleźli się w podobnej sytuacji co np. mieszkańcy USA.

W multikulturalizmie uznaje się, że imigranci osiedlający się w społeczeństwach przyjmujących zachowują swoją odrębność pod względem języka, kultury oraz zachowań społecznych, co nie zagraża bynajmniej tożsamości narodowej. Migranci utożsamiają się z różnymi tradycjami kulturowymi, na co pozwala idea tolerancji dla odmiennych stylów życia. Tym, co różni multikulturalizm od asymilacji i integracji jest przyznanie migrantom równych praw bez wymogu wyrzeczenia się innych afiliacji kultowych.

Segregacja, (łc. segregatio `oddzielenie' od segregare `odłączać; oddzielać') oddzielenie (faktyczne lub prawne) grup ludzkich, które traktują siebie wzajemnie jako obce, a nawet wrogie, ze względów etnicznych, rasowych, religijnych czy społecznych.

W modelu segregacyjnym nie oczekuje się od migrantów integracji z kulturą społeczeństwa przyjmującego. Rozwiązanie to stosuje się często wobec migrantów czasowych. Okresowy z założenia charakter pobytu w kraju przyjmującym prowadzi do ograniczenia świadczeń socjalnych oraz wykluczenia z pewnych obszarów życia społecznego.

* * *

Dyskryminacja - (łacińskie discriminatio - rozróżnienie), ograniczenie lub pozbawienie różnych praw społecznych, politycznych i ekonomicznych pewnych grup lub całych większych zbiorowości danego społeczeństwa, także prześladowanie ze względu na przynależność rasową, etniczną, wyznaniową i inne czynniki społeczna, np. związane z pochodzeniem społecznym lub płcią. Ze względu na formy wyróżnia się dyskryminację prawną (gdy istnieją jakieś formy prawne dyskryminujące dana grupę, np. ograniczenie praw wyborczych) i dyskryminację faktyczną, przejawiającą się w zachowaniach dyskryminacyjnych przy nieistniejących uregulowaniach prawnych uprawomocniających nierówne traktowanie. Szczególna formą dyskryminacji jest segregacja i apartheid.

Marginalizacja wykluczenie jednostek z istotnych obszarów życia społecznego takich jak rynek pracy, konsumpcja, opieka zdrowotna, partycypacja polityczna etc. oraz związana z tym niemożność wywiązania się z obowiązków związanych z pełnieniem ról społecznych (np. utrzymania rodziny).

Marginalizacji ulęgają ci imigranci, którzy utracili kontakt z własną kulturą, uznając ją za gorszą, mniej wartościową w stosunku do kultury nowego kraju zamieszkania, a jednocześnie nie udało im się włączyć w sieć kontaktów z nową kulturą. Prowadzi to do poczucia alienacji i utraty własnej tożsamości. Jest to sytuacja prowadząca często do zaburzeń psychicznych oraz usposabiająca do zachowań kryminogennych

Inne terminy związane z migracjami i kontaktami międzykulturowymi

Apartheid, system ścisłej segregacji rasowej, stworzony w oparciu o doktrynę głoszącą ustawowe i kulturowe oddzielenie ras i odrębność ich rozwoju, noszący w praktyce cechy rasizmu. Opracowany przez grupę afrykanerskich uczonych z uniwersytetu w Stellenbosch, ogłoszony 1948 przez D.F. Malana. Stanowił podstawę polityki władz RPA w latach 1948-1991, oznaczając w praktyce absolutną supremację stanowiących ok. 13% społeczeństwa Białych nad Czarnymi, Azjatami i koloredami (ludność mieszana).

Apartheid przyniósł administracyjny podział społeczeństwa południowoafrykańskiego na grupy rasowe i etniczne, które zostały od siebie oddzielone, wyznaczono im oddzielne miejsca do zamieszkania i pracy. Najmniejsze odstępstwa od obowiązującej segregacji rasowej były surowo karane, sama krytyka systemu uznawana była za przestępstwo przeciwko państwu, a ingerencja państwa w sferę życia prywatnego osiągała stopień charakterystyczny dla ustrojów totalitarnych.

Azyl (z greckiego ásylon, z łacińskiego asylum - "schronienie"), miejsce bezpiecznego pobytu. W starożytności i średniowieczu azyl udzielany był np. w świątyniach, w których znajdowali schronienie ścigani przestępcy. Obecnie państwa udzielają na własnym terytorium azylu, zwanego terytorialnym, obcokrajowcowi prześladowanemu w kraju, którego jest obywatelem, ze względu na działalność lub przekonania polityczne, religijne, rasowe, naukowe bądź społeczne.

W konsekwencji azyl sankcjonuje pozostanie cudzoziemca w kraju przyjmującym, z drugiej zaś strony automatycznie odrzuca zasadę jego ekstradycji. Instytucja azylu nie obejmuje osób oskarżonych o przestępstwa pospolite, a także dezerterów z armii.

Zastosowany po raz pierwszy w okresie rewolucji francuskiej 1789-1793 w stosunku do osób prześladowanych za obronę wolności. Nie wchodzi w skład powszechnego prawa międzynarodowego. Normowany jest przez Deklarację Praw Człowieka (1948) oraz Deklarację uchwaloną 1967 przez Zgromadzenie Ogólne ONZ.

W PRL zagwarantowany był na mocy art. 88 Konstytucji z 1952. W III RP kwestię azylu reguluje Ustawa Konstytucyjna z 1992, zgodnie z którą azylu obcokrajowcowi lub bezpaństwowcowi udziela minister spraw wewnętrznych w porozumieniu z ministrem spraw zagranicznych. Azyl może otrzymać cudzoziemiec, gdy jest to niezbędne dla zapewnienia mu bezpieczeństwa oraz gdy przemawia za tym ważny interes Rzeczpospolitej.

W okresie rywalizacji dwóch bloków polityczno-militarnych (Układu Warszawskiego i NATO) instytucja ta umożliwiała ochronę dysydentów z krajów "demokracji ludowej" w państwach "zachodnich", choć zdarzały się również przypadki udzielania azylu przez kraje socjalistyczne. W ostatnich latach stał się jedną z niewielu możliwości Legalnej emigracji do krajów rozwiniętych, wiec wielu emigrantów ekonomicznych ubiegało się o przyznanie azylu (fałszywi azylanci). Wiele krajów zaostrzyło z tego powodu zasady udzielania azylu (np. 1993 Niemcy i Francja), wprowadziło tez tzw. listę bezpiecznych krajów trzecich (wnioski o azyl złożone przez obywateli tych państw oddalane są automatycznie).

Bezpaństwowiec, apatryda, apolida, osoba nieposiadająca obywatelstwa żadnego kraju. Bezpaństwowcem można być od urodzenia (np. dziecko urodzone na terytorium państwa uznającego zasadę ius sanguinis - prawo krwi - i mające rodziców posiadających obywatelstwo państwa uznającego zasadę ius soli - prawo ziemi) albo stać się nim w drodze utraty obywatelstwa jednego państwa i nieuzyskania innego obywatelstwa.

Sytuacja prawna bezpaństwowca jest bardzo niekorzystna, gdyż wobec braku obywatelstwa nie korzysta on z ochrony i opieki państwa pobytu ani też żadnego innego państwa, nie posiada praw politycznych, może zostać wydalony z kraju, często jest traktowany jak cudzoziemiec (np. w ustawodawstwie polskim).

Bezpaństwowość może nabierać masowego charakteru w wyniku rozpadu wielonarodowościowych państw, tworzenia się nowych o nieuregulowanych prawnych zasadach, wysiedlania lub przesiedlania mniejszości narodowych. Po raz pierwszy zaczęto rozwiązywać ten problem na forum Ligi Narodów, która z inicjatywy F.Nansena wydawała tzw. paszporty nansenowskie. Międzynarodowe dokumenty: konwencja haska z 1930, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 uznały bezpaństwowość za stan niepożądany.

Status bezpaństwowca regulują: konwencja z 1954, konwencja o ograniczaniu bezpaństwowości z 1961, konwencja w sprawie kobiet zamężnych z 1957 nie wiążąca z zamążpójściem automatycznej zmiany obywatelstwa. Prawo wewnętrzne większości państw (również prawo polskie) nadaje obywatelstwo według prawa ziemi, gdy rodzice dziecka są nieznani lub są sami bezpaństwowcami. Upraszcza także tryb przyznawania obywatelstwa osobom pozbawionym go w wyniku sprzecznego ustawodawstwa, a zamieszkujących dłuższy czas na terenie danego państwa.

Deportacja - (łacińskie deportare - przenosić), przymusowe przesiedlenie skazanego do odległej, trudno dostępnej miejscowości lub kolonii, połączone z pozbawieniem lub ograniczeniem wolności.

Dyskryminacja - (łacińskie discriminatio - rozróżnienie), nierówne traktowanie osób, grup, państw. Najczęściej ma podłoże rasowe, etniczne, religijne, społeczne. Praktyki dyskryminacyjne są niezgodne z prawami człowieka, porozumieniami międzynarodowymi, zakazane przez prawo wewnętrzne państw demokratycznych.

W stosunkach międzynarodowych dyskryminacja jakiegoś państwa lub grupy państw oznacza przyznawanie im mniejszych praw niż pozostałym i stosowana bywa jako forma nacisku politycznego lub ekonomicznego ze względu na negatywną ocenę zachowania

Ekstradycja (z łaciny ex - z, poza; traditio - wydanie), wydanie władzom innego państwa osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa lub skazanej.

Ekstradycja sięga początków kształtowania się prawa narodów, wyraził ją H. Grocjusz słowami: “albo karać, albo wydawać”. W prawie międzynarodowym nie ma powszechnego obowiązku ekstradycji przestępców, ale państwa realizują ją na podstawie wielostronnych lub dwustronnych umów. Warunkiem ekstradycji jest fakt identyczności ustawodawstwa karnego obu państw. Większość państw nie wydaje swych własnych obywateli i karze ich za przestępstwa popełnione za granicą samodzielnie, do znanych wyjątków należą USA i W. Brytania.

Ekstradycji nie podlegają przestępcy polityczni, którym przysługuje prawo azylu politycznego. Przestępcy wojenni i zbrodniarze przeciw ludzkości nie podlegają zwykłym procedurom ekstradycji.

Emigracja (z łacińskiego emigratio - wychodźstwo), dobrowolne opuszczenie kraju rodzimego, także nazwa grupy ludzi - emigrantów; forma migracji ludzi. Zjawisko związane z przyczynami politycznymi lub ekonomicznymi.

Emigracja polityczna jest wynikiem ucisku politycznego w kraju rodzimym, niezgody na akceptację istniejącego reżimu politycznego lub niemożności pozostania w kraju ze względu na opozycyjne poglądy. Emigracja ekonomiczna wiąże się z poszukiwaniem pracy niezbędnej do przeżycia lub dążeniem do polepszenia warunków życiowych.

Emigracja może być korzystna dla kraju przyjmującego lub sprzeczna z narodowym interesem. Emigranci organizują się na obczyźnie, niekiedy powołują zalążki instytucji politycznych, mogą stanowić lobby na rzecz własnych interesów lub na rzecz ojczyzny, którą opuścili.

Polska była przez lata typowym krajem emigracyjnym, od lat 90. na szerszą skalę zaczyna się też pojawiać zjawisko imigracji oraz powrotu emigrantów.

Etniczność, zasadnicza cecha określonej zbiorowości etnicznej, stanowiąca zespół wzajemnie i silnie z sobą powiązanych cech społeczno-kulturowych, określających odmienność i specyfikę konkretnej zbiorowości ("swoich") wobec zbiorowości innych ("obcych"). Specyfika owa obejmuje najczęściej takie elementy, jak: wspólnota pochodzenia, wspólnota dziejów, wspólne terytorium, język i wierzenia. Etniczność odnoszona jest do wielu różnorodnych praktyk kulturowych, dzięki którym i poprzez które dochodzi do ustanowienia i manifestowania różnic międzyetnicznych.

Członkowie grup etnicznych postrzegają siebie samych jako osoby odmienne w porównaniu z członkami pozostałych grup etnicznych, jak również są za takie uważane przez innych. Ze względu na dużą wieloznaczność i szeroki zakres tego terminu uznaje się, iż występują trzy podstawowe podejścia w rozumieniu etniczności. Podejście fundamentalistyczne zakłada, że tożsamość etniczna opiera się na głębokich, pierwotnych i podstawowych związkach jednostki z daną grupą czy kulturą (etniczność jako cecha dana, "wrodzona"), konstruktywistyczne wskazuje na przypadkowość i niestałość tożsamości etnicznej, traktując etniczność raczej jako wypadkową różnorodnych uwarunkowań i wydarzeń historycznych (etniczność jako cecha nabyta), natomiast instrumentalistyczne ujmuje etniczność jako koncepcję ideologiczną wykorzystywaną przez przywódców w celu realizacji własnych celów.

Etnocentryzm, postawa charakteryzująca się pełną aprobatą członków własnej grupy społecznej, jej wywyższaniem, połączona zazwyczaj z niechęcią lub negacją członków innej grupy.

Handel ludźmi (TRAFFICKING) - werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie osób pod przymusem (groźby, użycie siły), uprowadzenie, oszustwo, wprowadzenie w błąd etc., w celu wykorzystania danej osoby przez inna osobę. Wykorzystanie obejmuje wykorzystywanie seksualne i zmuszanie do prostytucji, pracę lub usługi o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie lub usuniecie organów.

Imigracja (z łacińskiego immigro - osiedlam się), przyjazd do obcego kraju w celu osiedlenia się tam na stałe. Imigracja jest wynikiem emigracji i razem z nią tworzy procesy migracji ludności w świecie.

Napływ imigrantów może być przyczyną problemów gospodarczych, społecznych i politycznych, dlatego państwa regulują zasady stałego pobytu. Ustawy imigracyjne mogą różnicować przybyszów, w zależności od politycznych czy ekonomicznych interesów państwa przyjmującego, wskazywać na preferowane kraje, zawody, poziom wykształcenia, określać limity pozytywnie rozpatrzonych wniosków w okresie roku. Podpisuje się też umowy międzynarodowe, najczęściej bilateralne, regulujące status imigrantów w krajach osiedlenia, chroniące ich interesy. Wiąże się to z kwestią przyznawania obywatelstwa, traktowania cudzoziemców, azylu i ekstradycji.

Ksenofobia (z greckiego ksenos - obcy, phobos - strach), wrogość, niechęć w stosunku do obcych. Wiąże się z nacjonalizmem, trudną sytuacją społeczno-gospodarczą lub zamierzoną polityką państwa lub partii populistycznych, które dążąc do zyskania poparcia wyborców rozbudzają takie nastroje. Przejawia się we wrogich zachowaniach wobec mniejszości narodowych, cudzoziemców lub narodów sąsiednich.

Migracja (z łacińskiego migratio - wędrówka), przemieszczanie się mieszkańców kraju lub regionu. Przyczyny migracji mogą mieć charakter ekonomiczny (migracja zarobkowa), polityczny (wojny, wysiedlenia, prześladowania polityczne) ostatnio także ekologiczny (susze i związane z tym klęski głodu, podnoszenie się poziomu mórz i zatapianie wysp)

Podstawowe rodzaje migracji to: emigracja, imigracja, reemigracja, repatriacja, uchodźstwo. Procesy migracyjne, jeśli przybierają masowy charakter, mogą być przyczyną problemów społeczno-politycznych i konfliktów, min. radykalizacji nastrojów społecznych i pojawienia się ksenofobi (np. ruch Le Pen'a we Francji). W związku z tym państwa imigracyjne starają się stworzyć bariery powstrzymujące niekontrolowany napływ obcej ludności. Skuteczność takich działań jest jednak częściowa, gdyż raz zainicjowane migracje mają tendencję do utrzymywania się w czasie poprzez „ściąganie” do kraju pobytu kolejnych członków rodziny i znajomych (migracja łańcuchowa) oraz funkcjonowanie sieci migracyjnych

Nacjonalizm (z łacińskiego natio - naród), ideologia i ruch polityczny, a także postawa społeczno-polityczna, podporządkowujące interesy innych narodów interesom własnego. Według tej ideologii wszelkie działania polityczne podejmowane są w celu podniesienia siły własnego narodu, a także oceniane przez pryzmat jego dobra i interesów.

Jako ideologia polityczna nacjonalizm ukształtował się w XIX w. Pojęcie nowoczesnego narodu zdefiniowane zostało po raz pierwszy w czasie rewolucji francuskiej. Naród rozumiany jest jako wspólnota duchowa i moralna, a w mniejszym stopniu jako wytwór historii. Zgodnie z ideologią nacjonalizmu przynależność jednostki do danego narodu jest nieodzownym warunkiem jej rozwoju. Interesy narodów, jako sprzeczne, są nie do pogodzenia ze sobą. W tym kontekście interes narodowy jest celem wszelkich działań politycznych, a metodą realizacji tego interesu - egoizm narodowy. W kategoriach politycznych oznacza to konieczność budowy przez każdy naród własnego państwa.

Obywatelstwo, więź prawna łącząca jednostkę z państwem oraz związane z tym uprawnienia i obowiązki określone przez prawo i konstytucję. Obywatelstwo można nabyć na mocy prawa - przez urodzenie, stosowane są tu 2 rozwiązania:

- o obywatelstwie decyduje tzw. prawo ziemi (Ius soli) - dziecko nabywa obywatelstwo państwa, w którym się urodzi;

- prawo krwi (Ius sanguinis) - dziecko nabywa obywatelstwo rodziców (lub matki), niezależnie od tego, gdzie się urodzi.

Nabycie obywatelstwa w wyniku decyzji również występuje w 2 wariantach:

- przez nadanie (naturalizację) na podstawie decyzji uprawnionego organu państwowego, na wniosek osoby zainteresowanej, po spełnieniu określonych warunków (np. zamieszkiwania pewnego okresu czasu na terytorium państwa);

- przez tzw. opcję - dana osoba ma możliwość wyboru obywatelstwa któregoś z rodziców bądź małżonka.

Konsekwencją nabycia obywatelstwa jest uzyskanie praw i obowiązków wynikających z konstytucji.

W Polsce kwestię obywatelstwa reguluje ustawa z 1962. Obywatelstwo polskie nabywa się przez:

1) urodzenie z obojga rodziców lub jednego z rodziców posiadających obywatelstwo polskie;

2) urodzenie lub znalezienie się w Polsce zarówno w przypadku, gdy rodzice są nieznani, jak i wtedy gdy nie posiadają żadnego obywatelstwa;

3) prawo wyboru jednego z dwóch posiadanych obywatelstw i zrzeczenia się jednego z nich (opcja);

4) nadanie cudzoziemcowi obywatelstwa polskiego, jeżeli mieszka co najmniej 5 lat w Polsce (naturalizacja);

5) powrót do Polski z zamiarem osiedlenia się na stałe;

6) przysposobienie za zgodą opiekuna (tj. przez adopcję).

Są kraje, w których osoby mogą posiadać podwójne obywatelstwo lub nie posiadać żadnego.

Przerzut ludzi (HUMAN SMUGGLING) - odpłatne, zorganizowane formy nielegalnego przekraczana granicy (granic). W coraz większym stopniu przerzut ludzi kontrolują i organizują międzynarodowe grupy przestępcze, często towarzyszy mu handel ludźmi.

Rasizm, doktryna głosząca, że ludzie dzielą się na rasy nie tylko ze względu na cechy somatyczne (budowa ciała, kolor skóry, kształt czaszki), ale i psychiczne. Rasy są nierównej wartości, "wyższe" i "niższe". Mieszanie ras prowadzi do degeneracji ludzkości, upadku cywilizacji i kultur. Wg tego przekonania konieczna jest troska o czystość rasową i stosowanie segregacji rasowej.

Readmisja (z łacińskiego re - na nowo, powtórnie; admisio - dopuszczenie, dostęp), odsyłanie nielegalnych imigrantów do ich krajów lub, jeżeli są uchodźcami, do pierwszego bezpiecznego kraju, na którego terenie pozostawali po ucieczce z kraju rodzimego. Zasady postępowania w tej sprawie regulują umowy międzynarodowe zawierane między państwami.

Polska podpisała w 1993 wiele tego typu porozumień, z Niemcami, Czechami, Słowacją, Ukrainą, Bułgarią, Rumunią, Białorusią, Węgrami, a następnie z Grecją i Słowenią.

Reintegracja - działania integracyjne przeznaczone dla migrantów powrotnych adaptujących się z powrotem do rzeczywistości kraju pochodzenia

Repatriacja, rodzaj reemigracji, nie zawsze całkowicie dobrowolnej, często związanej ze zmianą granic państwowych lub zmianami politycznymi.

Repatriacja następowała na wielką skalę po II wojnie światowej na ziemiach polskich, Polacy, zamieszkujący wschodnią część obszarów Polski przedwojennej przenosili się do centrum kraju oraz przede wszystkim na ziemie odzyskane. Ponieważ Polacy wywiezieni na teren Kazachstanu i innych azjatyckich republik ZSSR zostali tam wywiezieni jeszcze przed II wojną światową (w wyniku utworzenia Socjalistycznej Republiki Ukrainy i Białorusi), byli oni traktowani jako obywatele ZSSR, więc nie podlegali repatriacjom powojennym. Repatriacja ich potomków stała się możliwa dopiero po 1989.

Segregacja, (łc. segregatio `oddzielenie' od segregare `odłączać; oddzielać') oddzielenie (faktyczne lub prawne) grup ludzkich, które traktują siebie wzajemnie jako obce, a nawet wrogie, ze względów etnicznych, rasowych, religijnych czy społecznych.

Uchodźstwo, zjawisko towarzyszące wojnom, konfliktom zbrojnym, rewolucjom od początku dziejów. Status uchodźcy reguluje konwencja genewska z 1951. Wg niej uchodźcami są osoby znajdujące się poza państwem swego obywatelstwa, które z uzasadnionych przyczyn dyktowanych strachem przed prześladowaniami ze względu na religię, rasę, narodowość, przynależność do określonej grupy społecznej, poglądy polityczne nie mogą lub nie chcą korzystać z ochrony swego państwa.

Są to najczęściej ludzie bez środków do życia, nie mający legalnych dokumentów tożsamości, podróży, prawa do pobytu na terenie państw trzecich. Prawo międzynarodowe zaczęło stanowić normy dotyczące uchodźstwa po I wojnie światowej, gdy w związku z rewolucją rosyjską, prześladowaniami etnicznymi i politycznymi w państwach autokratycznych i totalitarnych zjawisko to przybrało charakter masowy.

Od 1921 zaczął funkcjonować Urząd Wysokiego Komisarza ds. Uchodźców Ligi Narodów, którego pierwszym zwierzchnikiem został polarnik norweski F. Nansen. Od jego nazwiska pochodzi określenie - paszporty nansenowskie, które wydawano uchodźcom oraz bezpaństwowcom, by mogli poruszać się na terenie państw trzecich i uzyskać status cudzoziemca. Pierwsza ogólna konwencja dotycząca uchodźstwa została przyjęta w 1933.

Po II wojnie światowej w ramach ONZ powstała w 1946 Organizacja Międzynarodowa Uchodźców (International Refugees Organization - IRO), a od 1951 powołano Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR). W zakres jego zadań wchodzi zarówno ochrona uchodźców, jak też działania na rzecz trwałego rozwiązania tego problemu, np. pomoc przy dobrowolnej repatriacji, jeśli zanikły przyczyny uchodźstwa lub przy integracji w nowym społ. bądź przesiedleniu do innych krajów.

Około 130 państw jest sygnatariuszami dokumentów dających podstawę do działania UNHCR - konwencji genewskiej z 1951 i Protokołu nowojorskiego z 1967 (Polska od 1991). Wg nich rządy zobowiązują się do traktowania uchodźców zgodnie z prawem międzynarodowym, co oznacza udzielanie azylu politycznego, jeśli spełniają oni odpowiednie kryteria, nieodsyłanie do krajów, w których grozi im prześladowanie, zapewnienie prawnych, ekonomicznych, społecznych warunków do bezpiecznego życia w miejscu pobytu. Wewnętrzne prawo każdego kraju powinno być wyrazem takich właśnie zasad. Problem uchodźstwa nasila się nieustannie, co jest wynikiem eskalacji konfliktów zbrojnych, czystek etnicznych, trwania dyktatorskich reżimów, etc..

Szacuje się, że w latach 90. ogólna liczba uchodźców na świecie przekroczyła 50 mln. Do tradycyjnych obszarów uchodźstwa - Afryki i Azji dołączyła Europa, gdzie do lat 90. uchodźcy stanowili tylko około 10% całkowitej ich liczby. Wojna w Jugosławii, rozpad ZSSR i konflikty na terenie jego byłych republik rozszerzyły skalę tego zjawiska.

Definicje opracowane min. na podstawie Wielkiej Encyklopedii PWN, Encyklopedii Onet, oraz materiałów IOM

Za Halina Grzymała Moszczyńska „Uchodźcy”, Kraków, Nomos 2002

1

IOM Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji INTEGRACJA IMIGRANTÓW W POLSCE

Materiały szkoleniowe do użytku wewnętrznego

---