Asymilacja imigrantów w Polsce
Obecnie w wielu krajach Unii Europejskiej, szczególnie w Niemczech, Francji
i Wielkiej Brytanii, obecność cudzoziemców wpływa istotnie na kształt sceny politycznej.
Stanowisko wobec imigrantów stanowi ważny element kampanii wyborczych. Stosunek do
cudzoziemców od lat sześćdziesiątych XX wieku jest jednym z podstawowych elementów
kultury politycznej w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej. Wiele kluczowych
decyzji w polityce socjalnej czy ekonomicznej jest podejmowanych w związku z obecnością
cudzoziemców. Liczne instytuty badawcze prowadzą badania imigracji, starają się oszacować
liczbę nielegalnych imigrantów. Badając aspekty społeczne i ekonomiczne imigracji
dostarczają danych potrzebnych do podejmowania decyzji politycznych.
Polska, póki co, nadal jest dostarczycielem imigrantów, jednak w ostatnich latach
zwiększyła się liczba cudzoziemców przebywających na terenie Polski. Wg danych Eurostatu
w 2010 roku w Polsce mieszkało 45,5 tys. obcokrajowców, z czego 14,8 tys. to obywatele
krajów Unii Europejskiej. Pozostałych 30 tys. pochodziło spoza unijnych granic. Mniej
obcokrajowców jest jedynie na Malcie, Islandii czy Litwie. Z kolei dane Urzędu do Spraw
Cudzoziemców wskazują, że według stanu na 31 grudnia 2011 r. w Polsce przebywało już
100 298 cudzoziemców posiadających ważne karty pobytu.
Tabela 1 Najliczniej reprezentowane obywatelstwa wśród cudzoziemców posiadających
ważne karty pobytowe. Stan na dzień 31.12.2011 r.
Pa
ństwo pochodzenia
Liczba osób posiadaj
ących ważne karty
pobytu
1.Ukraina
11 675
2. Wietnam
9 257
3. Białoruś
9 249
4. Armenia
3 974
5. Chiny
3 821
6. Turcja
2 281
7. Indie
2 170
8. Stany Zjednoczone
2 167
9. Korea Południowa
1 702
10. Kazachstan
1 089
Z roku na rok liczba imigrantów w Polsce rośnie. Polska staje się krajem atrakcyjnym dla
imigrantów i coraz więcej osób przyjeżdża tu z myślą o pozostaniu na dłużej - szuka pracy,
zakłada rodziny, prowadzi działalność biznesową.
Imigranci na różne sposoby odnajdują się w społeczeństwie przyjmującym, dlatego do
opisu ich „wchodzenia” w społeczność gospodarzy używa się różnych określeń. Mówi się
o separacji lub marginalizacji imigrantów, ich adaptacji, integracji lub asymilacji do
ś
rodowiska większościowego. Separacja, adaptacja, integracja i asymilacja traktowane są jako
kolejne – od najsłabszego, najmniej zaawansowanego – stopnie „wchodzenia” imigrantów
w społeczeństwo przyjmujące. Ostatnim etapem odnajdywania się imigrantów w społeczność
gospodarzy jest asymilacja.
Asymilacja to całokształt zmian psychicznych i społecznych, jakim ulegają jednostki,
odłączając się od swojej grupy i przystosowując się do życia w innej grupie o odrębnej
kulturze. Przykładem może być nabywanie przez daną grupę etniczną cech dominującej grupy
narodowej. Polega na całkowitym przyswojeniu przez jednostkę lub grupę etniczną
właściwości i wartości kultury dominującej, w taki sposób, iż następuje pełna identyfikacja
z tą kulturą. Oznacza to wówczas, iż osoba zasymilowana po przystosowaniu się odrzuca
wszystkie dotychczasowe wartości i wzory kultury, przyjmując nowe w pełni identyfikując
się z nimi.
Teoretycznie osoby z grupy większościowej mogą asymilować się do grupy
mniejszościowej, na ogół jednak to osoby z grupy mniejszościowej asymilują się do
większości, imigranci do społeczeństwa przyjmującego. Stopniowo członkowie grupy
mniejszościowej, imigranci, przestają się odróżniać kulturowo i społecznie od społeczeństwa
przyjmującego, całkowicie wtapiając się w kraj gospodarzy. Proces ten ma z reguły charakter
jednostronnej adaptacji i absorpcji, w którym migranci przejmują język, normy oraz
zachowania społeczeństwa przyjmującego, bez analogicznego dostosowania ze strony
społeczeństwa przyjmującego.
Występują cztery wymiary asymilacji: ekonomiczny, kulturowy, społeczno-polityczny
i tożsamościowy.
Wymiar ekonomiczny związany jest z zatrudnieniem. Umiejętność odnalezienia się na
rynku pracy oznacza, że imigrant jest w stanie zapewnić byt materialny sobie i swojej
rodzinie bez korzystania z opieki społecznej i funduszy organizacji pozarządowych.
Aktywność zawodowa warunkuje rodzaj relacji społecznych, zmusza do wchodzenia w grupy
wtórne społeczeństwa przyjmującego, a taka sytuacja daje większe możliwości nabycia
kompetencji językowo-kulturowych związanych z krajem przyjmującym. Udana asymilacja
ekonomiczna wpływa na inne rodzaje asymilacji. Wymiar kulturowy związany jest
z akulturacją, czyli oddziaływaniem na jednostkę obcej kultury, w wyniku czego przyswaja
ona wzory kultury społeczeństwa przyjmującego, przyjmuje ich kody symboliczne, praktyki
obyczajowe oraz styl życia. Wymiar społeczno-polityczny związany jest z relacjami
społecznymi oraz miejscem imigranta w państwie. Opisuje funkcjonowanie imigranta
w nowym otoczeniu społecznym oraz sposób korzystania przez niego z imigranckich sieci
społecznych. Imigranckie sieci społeczne w pewnym stopniu odgrywają ważną rolę
w procesie wchodzenia imigranta w społeczeństwo przyjmujące, ponieważ z jednej strony
ułatwiają odnalezienie się w obcym środowisku społecznym, pozwalają przetrwać
początkowe i trudne okresy na emigracji, ale z drugiej strony mogą utrudniać integrację ze
społeczeństwem przyjmującym poprzez blokowanie wyjścia z własnego środowiska. Wymiar
społeczny związany jest z wchodzeniem przez imigranta do grup wtórnych i pierwotnych
społeczeństwa gospodarzy i przyjmowaniem przez niego występujących w tym
społeczeństwie ról społecznych. Wymiar polityczny dotyczy korzystania przez imigranta
z praw politycznych i jego aktywności politycznej. Wymiar tożsamościowy związany jest ze
zmianami w poczuciu tożsamości narodowej. Można w nim wyróżnić aspekt poznawczy,
emocjonalny i behawioralnym. Aspekt poznawczy łączy się z kanonem kulturowym oraz
znajomością tradycji i historii. Aspekt emocjonalny wiąże się z deklaracjami na temat
przynależności narodowej. Aspekt behawioralny łączy się z działaniami będącymi
ś
wiadectwem zaangażowania na rzecz określonej grupy narodowej.
Proces asymilacji wymaga zazwyczaj czasu i może wynikać z wolnego wyboru
wzorców społeczno-kulturowych lub leż może być narzucany przez władzę państwową.
Proces ten może się zakończyć:
1. asymilacją całkowitą - kiedy nastąpi przejęcie przez daną grupę wszystkich cech
kulturowych i świadomościowych od drugiej wspólnoty etnicznej (nowa tożsamość
społeczna);
2. asymilacją częściową - kiedy przyswojone zostaje wiele cech innego etnosu
1
(lecz nie
wszystkie);
3. asymilacją szczątkową - kiedy grupa asymilowana przejmuje pewne wybrane cechy innej
społeczności, zachowując jednak w stosunku do niej wyraźną odrębność;
1
Etnos - każda wspólnota etniczna (niezależnie od wielkości, stopnia wewnętrznego zorganizowania lub typu
etnicznej tożsamości), która wyodrębnia się wśród innych sąsiadujących z nią grup charakterystyczną kulturą
ukształtowaną w procesie rozwoju historycznego.
4. akomodacją - kiedy do asymilacji właściwie nie dochodzi, a określona grupa społeczna,
która żyje w ramach innej wspólnoty narodowej, utrzymuje bardzo silną więź
wewnątrzgrupową.
Na stopień asymilacji imigrantów w społeczeństwie przyjmującym wpływ ma wiele
czynników. Można je podzielić na trzy grupy: związane z cechami społeczeństwa
przyjmującego, ze specyfiką społeczeństwa wysyłającego i z atrybutami osób emigrujących.
Pierwsza grupa czynników związana jest z cechami społeczeństwa przyjmującego. Inaczej
zachowuje się społeczeństwo, które zna wartość swojej kultury i jest z niej dumne, a inaczej
społeczeństwo, które nie jest pewne odrębności. Istotne jest, czy społeczeństwo przyjmujące
ma doświadczenie z wielokulturowością, takiego doświadczenie wpływa na stopień tolerancji.
Na stopień asymilacji imigrantów ogromny wpływ ma również stan gospodarki i sytuacja na
rynku pracy. Jeśli koniunktura się zmienia, zmianie na ogół ulega również polityka wobec
imigrantów i stosunek do nich autochtonów. Sytuacja ekonomiczna kraju decyduje o tym,
czy imigranci postrzegani są jako potrzebni pracownicy, czy jako jednostki kreujące jedynie
koszty. I wreszcie istotna jest polityka imigracyjna państwa przyjmującego wynikająca ze
wszystkich wyżej wspomnianych czynników. Mówiąc o polityce imigracyjnej państwa, trzeba
rozróżnić politykę imigracyjną związaną z kontrolą napływu imigrantów, tzn. zasadami
przyznawania pozwoleń na pobyt stały lub okresowy, oraz politykę wobec imigrantów
związaną z ich adaptacją do środowiska społecznego kraju przyjmującego. Następna grupa
czynników związana jest ze specyfiką kraju pochodzenia grupy imigranckiej. Istotne jest
podobieństwo kulturowe imigrantów do społeczeństwa przyjmującego. Asymilacja jest
procesem łatwiejszym, jeżeli odbywa się pomiędzy etnosami o podobnej religii, zbliżonymi
językowo i pod względem zwyczajów. Odwrotnie, jeżeli istnieją duże różnice religijne,
językowe i obyczajowe. Ostatnią grupą czynników wpływających na zdolność odnalezienia
się w nowym środowisku społecznym są atrybuty kohorty imigracyjnej, czyli jej wielkość.
Małej grupie trudniej zachować odrębność w stosunku do większości. W procesie
odnajdywania się w społeczeństwie obcym ważne są również takie czynniki demograficzno-
społeczne, jak: wykształcenie, wiek, płeć.
Polacy nadal mają skromne doświadczenie związane z obecnością licznych grup
etnicznych, narodowych czy wyznaniowych. Dopiero od kilku lat cudzoziemcy zaczęli
interesować się Polską, jednak nadal jest ona krajem mniej atrakcyjnym niż tradycyjne kraje
Europy Zachodniej. Ciągle jest problem z udostępnianiem rynku pracy cudzoziemcom.
Z zasady cudzoziemcy z państw nienależących do Unii Europejskiej nie mają prawa do
podejmowania w Polsce pracy bez wcześniejszego uzyskania odpowiedniego zezwolenia,
niemniej ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku
pracy
2
regulująca zatrudnianie cudzoziemców w Polsce przewiduje szereg wyjątków od tej
reguły. Bez zezwolenia mogą pracować m.in.:
- cudzoziemcy posiadający nadany w Polsce status uchodźcy, bądź którym udzielono ochrony
uzupełniającej; posiadający zgodę na pobyt tolerowany na terytorium RP lub też korzystający
z ochrony czasowej w Polsce oraz ich małżonkowie posiadający zezwolenie na zamieszkanie
na czas oznaczony na terytorium RP udzielone w związku z zawarciem małżeństwa;
- cudzoziemcy posiadający zezwolenie na osiedlenie się na terytorium RP oraz ich
małżonkowie posiadający zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony na terytorium RP
udzielone w związku z zawarciem małżeństwa ;
- cudzoziemcy posiadający zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot
Europejskich w Polsce oraz ich małżonkowie posiadający zezwolenie na zamieszkanie na
czas oznaczony na terytorium RP udzielone w związku z zawarciem małżeństwa;
- cudzoziemcy – obywatele państw, które zawarły ze Wspólnotą Europejską i jej państwami
członkowskimi umowy umożliwiające swobodny przepływ osób oraz określeni członkowie
rodziny tych cudzoziemców;
- cudzoziemcy – małżonkowie obywateli polskich posiadający zezwolenie na zamieszkanie
na czas oznaczony na terytorium RP udzielone w związku z zawarciem małżeństw;
- cudzoziemcy posiadający ważną Kartę Polaka (art. 87).
Ponadto, prawo do sześciomiesięcznego (w okresie kolejnych 12 miesięcy) zatrudnienia bez
uzyskiwania zezwolenia, a jedynie w oparciu o oświadczenie pracodawcy o zamiarze
powierzenia im pracy, zarejestrowane w powiatowym urzędzie pracy, uzyskali cudzoziemcy
będący obywatelami państw graniczących z Polską, oraz państw, z którymi Polska
współpracuje w zakresie migracji zarobkowych w ramach partnerstwa na rzecz mobilności,
ustanowionego między tymi państwami a Unią Europejską. Brakuje programów
aktywizujących grupy imigrantów do odnalezienia się na rynku pracy. Imigranci są potrzebni
dynamicznie rozwijającej się gospodarce polski by pokryć coraz częsty brak pracowników.
Napotykają jednak wiele barier formalno-prawnych. Stałe przebywanie w Polsce wymaga od
obywateli wielu państw uzyskania zezwoleń na pobyt czasowy, na pobyt stały, na pracę.
Stawiane imigrantom chcącym uzyskać obywatelstwo polskie wymogi, są zakwalifikowane
jako jedne z najmniej przychylnych dla cudzoziemców (wymagany długi okres stałego
2
Dz. U. z 2008 r., Nr 69, poz. 415 z późn. zm.
pobytu, brak ułatwień dla dzieci imigrantów urodzonych w Polsce), z drugiej strony pewność
statusu po jego uzyskaniu jest wysoka.
Zatrudnienie cudzoziemców jest wciąż zjawiskiem marginalnym. Większość
imigrantów pracuje nielegalnie. Nie ma żadnej wzmianki o imigracji zarobkowej
w strategicznym dokumencie dotyczącym rynku pracy pod tytułem „Krajowy Plan Działań na
rzecz Zatrudnienia”. W dokumencie dotyczącym strategii długofalowej „Polska 2030”
wspomina się ogólnikowo problem uzupełnienia braków na rynku pracy przez imigrację, ale
w bardziej konkretnej strategii krótkofalowej nie ma żadnej wzmianki na ten temat.
Wypowiedzi i dokumenty sporządzone przez związki pracodawców zawierają liczne
postulaty otworzenia rynku pracy i wprowadzenia ułatwień w zatrudnianiu obcokrajowców.
Jednak żadne dokumenty związków pracodawców nie wskazują na jakakolwiek wiedzę
o dalszych losach imigracji i o ewentualnych obciążeniach dla państwa. Brak państwowych
strategii w tej sprawie powoduje, że postulaty pracodawców nie dają się wpisać w żadną
szerszą politykę. Jest to chwilowe żądanie wynikające z aktualnej sytuacji rynku pracy.
Bariera językowa i wynikająca z tego nieznajomość przepisów dotyczących m.in.
regulacji prawa pobytowego czy opieki zdrowotnej to kolejne problemy imigrantów
mieszkających w Polsce. Znajomość języka polskiego imigrantów jest na poziomie, który nie
umożliwia samodzielnego funkcjonowania.
Ze słabą znajomością języka wiąże się
ograniczony dostęp do zrozumiałej informacji na przykład o tym, jak funkcjonuje służba
zdrowia w Polsce, co wchodzi w zakres ubezpieczeń społecznych, do kogo zwrócić się
o pomoc, gdy pracodawca łamie prawo pracy.
Funkcjonowanie migrantów na początku
pobytu w Polsce jest właściwie niemożliwe bez pomocy osoby trzeciej. Potrzebują oni
kompleksowej pomocy tłumaczeniowej - tłumacza językowego, ale również kogoś, kto
wyjaśni wszelkie procedury i mechanizmy. W tej roli najczęściej występują inni
cudzoziemcy, dłużej przebywający w Polsce, członkowie rodziny, znajomi, pracodawcy,
opiekunowie
studentów
zagranicznych.
Niewielka
część
korzysta
z
usług
wyspecjalizowanych
pośredników.
Kursy
języka
polskiego
organizowanym
dla
cudzoziemców mają często niedostosowane metody dydaktyczne do specyfiki potrzeb
imigrantów i są na niskim poziomie.
Asymilację utrudniają także: biurokracja, niejasność przepisów, niedostępność tanich
mieszkań, nieuczciwość pracodawców i dyskryminacja. Niejednokrotnie od cudzoziemców
żą
da się dokumentów, które nie są wymagane przez polskie prawo.
Imigranci często są
niewłaściwe traktowanie ich przez urzędników, np. poprzez nieprzyjemne uwagi na temat ich
pochodzenia. Kolejnym problemem cudzoziemców jest dostęp do tańszych mieszkań. Często
występującym problemem jest wynajem mieszkania bez pisemnych umów oraz
z meldunkiem, na który właściciele nie chcą się zgodzić. W związku z tym utrudnione zostają
procedury legalizacyjne pobytu, uzyskanie numeru PESEL. W procesie asymilacji przeszkodą
stanowi często ksenofobia, która pojawia się we wszystkich dziedzinach życia i we
wszystkich instytucjach, poczynając od uniwersytetu, przez urzędy, sklepy, środki transportu,
na zachowaniach na ulicy kończąc. Nie są to sytuacje nagminne, ale dotykają w mniejszym
lub większym stopniu wszystkich przyjezdnych.
Imigranci mają ograniczony udział w życiu politycznym kraju przede wszystkim
w odniesieniu do praw wyborczych, w Polsce nie przewiduje się możliwości udziału
w wyborach lokalnych dla cudzoziemców z państw nienależących do Unii Europejskiej,
nawet jeśli mają oni status rezydentów długoterminowych. Imigranci mogą zakładać w Polsce
swoje organizacje, ale nie mają one dostępu do finansowania publicznego, ani też nie
uczestniczą w procedurach konsultacyjnych.
Najbardziej sprzyjającym asymilacji imigrantom sektorem publicznym jest służba
zdrowia. Nie występuje w niej dyskryminacja w dostępie do służby zdrowia. Prawa
cudzoziemców do korzystania z publicznej opieki zdrowotnej reguluje ustawa z dnia 27
sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych
3
.
Głównym problemem jest niewiedza, w jakim zakresie działa ubezpieczenie, co pokrywa oraz
jak funkcjonuje publiczna służba zdrowia w Polsce.
Podstawowym instrumentem prointegracyjnym skierowanym do imigrantów są
indywidualne programy integracji regulowane ustawą z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy
społecznej
4
. Programy realizowane są w ramach powiatowego centrum pomocy rodzinie,
właściwego dla miejsca zamieszkania cudzoziemca. Zgodnie z art. 92 ustawy o pomocy
społecznej, pomocy integracyjnej, udziela się pomocy imigrantom w postaci:
1. Świadczenia pieniężne przeznaczone na utrzymanie (żywność, odzież, higiena osobista,
opłaty mieszkaniowe) oraz pokrycie wydatków związanych z nauką języka polskiego.
Wysokość świadczeń uzależniona jest przede wszystkim od wielkości rodziny, a także od jej
indywidualnej sytuacji bytowej.
2. Opłacenia składki na ubezpieczenie zdrowotne;
3. Pracy socjalnej;
4. Poradnictwa specjalistyczne, w tym poradnictwo prawne, psychologiczne i rodzinne;
3
Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027
4
Dz. U. z 2009r., Nr 175, poz. 1362 z późn. zm.
5.Udzielania informacji oraz wsparcia w kontaktach z instytucjami (rynek pracy, organizacje
pozarządowe, środowisko lokalne);
6. Innych działania wspierające proces integracji.
Proces asymilacji w społeczeństwie polskim utrudnia fakt, że przeważająca większość
uchodźców to osoby w bardzo trudnej sytuacji materialnej, w złym stanie zdrowia, o niskim
kapitale edukacyjnym. Przynajmniej dla części z nich Polska jest krajem tranzytowym
w drodze „na Zachód” – do innych państw Unii Europejskiej, gdzie mieszka już część
rodziny, a przewidywane warunki osiedlenia jawią się cudzoziemcom jako o wiele
korzystniejsze.
Polski „rynek’ imigracyjny w ostatnich latach przeszedł dużą metamorfozę. Skala
imigracji zwiększyła się dodatkowo po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Polska
mogłaby przyciągnąć więcej imigrantów, aby utrzymać wzrost gospodo raczy. Musiałaby
jednak najpierw podjąć aktywne działania zachęcające do osiedlania się w Polsce, bo jak na
razie nasz kraj nie jest traktowany jako zbyt atrakcyjny.
•
J. Szymanderski, Stan faktyczny i kierunki rozwoju integracji cudzoziemców w Polsce,
Stowarzyszenie Wolnego Słowa, Warszawa 2010
•
K. Vasileva, Population and social conditions, Eurostat, Statistics in focus, 94/2009, s.
3 http://epp.eurostat.ec.europa.eu
•
Dane liczbowe dotyczące postępowań prowadzonych wobec cudzoziemców w 2011 r.
http://www.udsc.gov.pl
•
M. Budyta-Budzińska, Adaptacja, integracja, asymilacja – próba ujęcia teoretycznego
http://migracje.civitas.edu.pl
•
Encyklopedia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999
•
Grymała-Kozłowska, S. Łodziński, Problemy integracji imigrantów: koncepcje,
badania, polityki, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008
•
M. Budyta-Budzińska, Socjologia narodu i konfliktów etnicznych, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2010
•
G. Simmel, Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005
•
M. Baczwarow, A. Suliborski, Kompendium wiedzy o geografii politycznej i
geopolityce, Warszawa 2003
•
J. Korczyńska, M. Duszczyk, Zapotrzebowanie na pracę obcokrajowców w Polsce.
Próba analizy i wniosków dla problematyki migracyjnej, Instytut Spraw Publicznych,
Warszawa 2005
•
Imigranci w Polsce. To są ich główne problemy http://prawo.money.pl