IOM Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji

INTEGRACJA IMIGRANTÓW W POLSCE

Materiały szkoleniowe do użytku wewnętrznego

1

Integracja imigrantów a asymilacja, segregacja i marginalizacja –

słowniczek podstawowych pojęć

1

(zestawiła Izabela Koryś)

Wiele terminów i pojęć opisuje wzajemne stosunki miedzy imigrantami a społeczeństwem
przyjmującym. Ponieważ czasami dotyczą tego samego zagadnienia (czyli np. tego, co dzieje
się w sytuacji gdy stykają się ze sobą ludzie należący do różnych kultur) lecz koncentrują się
na innych wymiarach tego procesu, warto wyjaśnić podstawowe różnice miedzy tymi
terminami.

Integracja:

W swym szerszym, socjologicznym znaczeniu integracja dotyczy ogólnie sposobu (i
wydajności) funkcjonowania systemów społecznych oraz jakości więzów/połączeń miedzy
jego kolejnymi elementami.

Integrację definiuje się jako ‘stan zorganizowania, zespolenia i zharmonizowania
różnorodnych elementów tworzących zbiorowość społeczna i odnoszący się do sfery norm i
wartości, działań oraz łączności pomiędzy jednostkami i grupami społecznymi. Integracja
społeczna jest warunkiem istnienia, działania i aktywności każdej grupy lub zbiorowości
społecznej’ (…) Za zintegrowany można uznać ten system społeczny, w którym cele
wyznaczane przez daną kulturę są w pełni akceptowane przez jednostki i osiągane za
pomocą społecznie uznanych, zinstytucjonalizowanych środków. Wysoki poziom integracji
społecznej charakteryzuje się intensywnością kontaktów między członkami danej
zbiorowości, układem trwałych więzi społecznych spajających jednostki i grupy oraz
ukształtowaną świadomością identyfikacji i łączności pomiędzy nimi. Przeciwieństwem
integracji społecznej jest dezintegracja społeczna polegająca na łamaniu i zanikaniu norm
współżycia społecznego, rozluźnieniu więzi społecznych i ograniczeniu komunikacji
społecznej.

W przypadku stosunków społeczeństwo przyjmujące – imigranci mówiąc o integracji
zazwyczaj rozumie się proces „wkomponowania (inkluzja) nowego elementu do istniejącego
systemu społecznego”, przy czym wkomponowanie to powinno odbywać się w taki sposób,
aby rozszerzony system w dalszym ciągu funkcjonował harmonijnie i skutecznie. Integracja
jest procesem złożonym, oddziałuje zarówno na imigrantów jak i społeczeństwo
przyjmujące. Jest procesem długotrwałym i przebiegającym w wielu wymiarach. Podstawowe
wymiary integracji to:

1. Wymiar strukturalny, czyli nabycie podstawowych praw oraz uzyskanie dostępu do
cenionych pozycji społecznych dla imigrantów oraz ich dzieci

2. Wymiar kulturowy, czyli kognitywny proces zmiany kultury, zachowania oraz postaw
jednostek

3. Wymiar społeczny, czyli osobiste relacje społeczne nawiązywane przez imigrantów w
społeczeństwie przyjmującym oraz członkostwo w formalnych i nieformalnych grupach
społecznych

4. Wymiar identyfikacyjny, czyli poczucie przynależności i utożsamiania się ze
społeczeństwem przyjmującym.

Kluczowymi wyznacznikami udanej integracji imigranta ze społeczeństwem przyjmującym
jest osiągniecie sprawności językowej i zatrudnienie w zawodach odpowiadających
kwalifikacjom

imigranta,

uzyskanie

samodzielności

finansowej

i

stałego

miejsca

zamieszkania, udział w życiu politycznym oraz brak konfliktów z prawem.

1

Definicje opracowane min. na podstawie Wielkiej Encyklopedii PWN, Encyklopedii Onet, oraz materiałów IOM

IOM Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji

INTEGRACJA IMIGRANTÓW W POLSCE

Materiały szkoleniowe do użytku wewnętrznego

2

Asymilacja – proces wchłonięcia podmiotu (jednostki lub grupy) przez inną grupę, w
wyniku którego podmiot nabiera właściwości charakterystycznych dla danej grupy, np.
przyjmowanie przez mniejszości etniczne cech dominującej grupy narodowej; także:
całokształt zmian psychicznych i społecznych, którym ulegają jednostki odłączając się od
swojej grupy i przystosowując się do życia w jakiejś innej grupie różniącej się od niej swą
kulturą.

Pojęcie asymilacji powstało w Stanach Zjednoczonych w latach 20tych XX w. dla opisania
końcowej fazy zjawiska określanego jako race-cycle, czyli trwającego kilka pokoleń procesu
włączania się w społeczeństwo amerykańskie kolejnych fal imigrantów. Wczesne definicje
asymilacji, kładły duży nacisk na więziotwórcze procesy psychiczne niezbędne dla
podtrzymania spójności nardu. Asymilacja oznaczać miała ‘proces wzajemnego przenikania
się i łączenia, w wyniku którego jednostki oraz grupy uzyskują wgląd we wspomnienia,
uczucia, oraz postawy innych osób i grup – włączając się we wspólne doświadczanie i
tworzenie historii zostają wkomponowane we wspólne życie kulturowe’. W późniejszych
definicjach coraz więcej uwagi przywiązywano problemowi solidarności kulturowej,
postrzeganej jako ważny element podtrzymywania narodu. Asymilację definiowano jako
‘proces, w którym ludzie pochodzący z różnych ras i reprezentujący różną spuściznę
kulturową zamieszkujący wspólne terytorium osiągają solidarność kulturową, wystarczającą
przynajmniej do podtrzymania istnienia narodu’.

Przebieg i tempo asymilacji zależą od wielu czynników, takich jak: liczebność grupy
mniejszościowej, jej skupienie lub rozproszenie przestrzenne, skala różnic miedzy kulturami
rozpatrywanych grup, położenie ekonomiczne grupy mniejszościowej w stosunku do
większościowej, rodzaj dominującej ideologii, etc.

Pojecie asymilacji zaczęło być kojarzone negatywnie po tym, jak usprawiedliwiano nim
rządową politykę przymusowego wynaradawiania różnych grup etnicznych (np. Indian
Amerykańskich).

Adaptacja społeczna - proces przystosowywania się jednostki lub grupy do
funkcjonowania w zmienionym (lub nowym) środowisku. Polega na nieustannej interakcji
zachodzącej między jednostką (lub grupą) a środowiskiem, w wyniku której dochodzi do
przekształcania wewnętrznej struktury podmiotu oraz sposobów działania zgodnie
z wymaganiami otoczenia, a także do przekształcania otoczenia i dopasowywania go do
struktury wewnętrznej podmiotu (proces adaptacji społecznej przekształca obie strony
relacji)

Przekształcenie struktury wewnętrznej oznacza całkowitą lub częściową reorientację
psychologiczna jednostki (lud reorientację subkultury grupy) polegającą na przejęciu
wartości i norm społecznych, sposobów definiowania sytuacji oraz wzorów zachowań
obwiązujących w nowym środowisku społecznym. Przekształcenie sposobów działania
jednostki lub grupy może wynikać właśnie z „przemiany wewnętrznej” lub oznaczać
zewnętrzne dostosowanie się do zmienionych warunków działania, nie naruszając w istotny
sposób dotychczasowego kształtu struktury wewnętrznej podmiotu. Obie możliwości, tzn.
zmiana zachowania wynikająca ze zmiany wartości i poglądów oraz instrumentalna zmiana
zachowań przy utrzymaniu dotychczasowych wartości i przekonań wyznaczają dwa krańce
kontinuum adaptacji społecznej.

Proces adaptacji społecznej może dokonywać się spontanicznie, przez sam fakt uczestnictwa
w życiu zbiorowym, może tez być przedmiotem celowych oddziaływań realizowanych przez
specjalnie do tego powołane instytucje.

Akulturacja - proces zmian kulturowych, zachodzący w następstwie długotrwałej
i bezpośredniej konfrontacji odmiennych systemów kulturowych, prowadzący do stopniowych
zmian w jednym lub wszystkich wchodzących w interakcję systemach. W przypadku
migrantów - szeroko pojęta przemiana wzorów kultury, dokonująca się pod wpływem
uczestnictwa

w

różnych

formach

życia

społeczno-kulturalnego

kraju

osiedlenia;

przejmowanie przez jednostkę lub grupę kultury innej grupy etnicznej, wyróżnia się
akulturację konieczną, wskazaną i pełną. Akulturacja konieczna dotyczy wstępnego etapu

IOM Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji

INTEGRACJA IMIGRANTÓW W POLSCE

Materiały szkoleniowe do użytku wewnętrznego

3

(osiedlenia) i jest niezbędna dla każdego, kto chce żyć (choćby niedługo) w nowym kraju.
Jest to akulturacja wymuszona przez właściwości nowego środowiska. W początkowym
okresie opiera się na imitowaniu zachowań społeczeństwa przyjmującego – nawet bez ich
rozumienia i dotyczy takich elementów jak: poznanie nowych znaczeń i nazw(np. żywności
czy ubioru), narzędzi pracy i jej organizacji, opanowanie umiejętności poruszania się
środkami transportu itp. Akulturacja wskazana nie jest niezbędna do życia w danym
społeczeństwie, niemniej jest korzystna dla lepszej adaptacji w nowym środowisku.
Obejmuje ona poznanie idiomów i wyrażeń slangowych, pewnych zwyczajów w pracy,
których wypada przestrzegać, itp. przy jednoczesnym zachowaniu pewnych pierwotnych
cech narodowych. Akulturacja pełna obejmuje akceptację i przyjęcie przez jednostkę
nowych norm i wartości, samo-identyfikację ze społeczeństwem przyjmującym oraz uznanie
jednostki ‘za swoją’ przez członków społeczeństwa przyjmującego (dlatego też migranci w
pierwszym pokoleniu rzadko dochodzą do tego etapu .

Cztery „polityczne” modele koegzystencji imigrantów i społeczeństwa

przyjmującego

Asymilacja podporządkowana jest założeniu, że migranci
staną się pełnymi obywatelami danego kraju, z czasem
upodobnią się do rodzimej populacji kraju przyjmującego
oraz zaczną podzielać wspólne wartości obywatelskie.
Proces ten ma z reguły charakter jednostronnej adaptacji i
absorpcji, w którym migranci przejmują język, normy oraz
zachowania

społeczeństwa

przyjmującego,

bez

analogicznego dostosowania ze strony społeczeństwa
przyjmującego.

Integracja, w przeciwieństwie do asymilacji, zakłada,
że proces wzajemnego dostosowania się imigrantów i
społeczeństwa przyjmującego ma charakter dwustronny.
Obie te grupy nie tylko akceptują wspólną kulturę, lecz
wnoszą w nią również własny wkład. W tym samym
czasie, kiedy ludzie pochodzący z różnych kultur uczą
się od siebie nawzajem odmiennych kultur, każda
jednostka lub grupa zachowuje poczucie kulturowej
różnorodności oraz świadomość swojego kulturowego
dziedzictwa.

Multikulturalizm,

zjawisko

socjologiczno-kulturowe,

występujące

w krajach

zamieszkiwanych przez różne etnicznie, religijnie, kulturowo grupy ludności. Idea
społeczeństwa multikulturowego wykształciła się w miarę nasilania się ruchów migracyjnych,
napływu do Europy przedstawicieli odmiennych kultur, religii i ich stałego zamieszkiwania
w krajach takich jak Niemcy, Francja, Wielka Brytania. W ten sposób Europejczycy znaleźli
się w podobnej sytuacji co np. mieszkańcy USA.

IOM Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji

INTEGRACJA IMIGRANTÓW W POLSCE

Materiały szkoleniowe do użytku wewnętrznego

4

W

multikulturalizmie

uznaje

się,

że imigranci

osiedlający się w społeczeństwach przyjmujących
zachowują swoją odrębność pod względem języka,
kultury oraz zachowań społecznych, co nie zagraża
bynajmniej tożsamości narodowej. Migranci utożsamiają
się z różnymi tradycjami kulturowymi, na co pozwala
idea tolerancji dla odmiennych stylów życia. Tym, co
różni multikulturalizm od asymilacji i integracji jest
przyznanie migrantom równych praw bez wymogu
wyrzeczenia się innych afiliacji kultowych.

Segregacja, (łc. segregatio ‘oddzielenie’ od segregare ‘odłączać; oddzielać’) oddzielenie
(faktyczne lub prawne) grup ludzkich, które traktują siebie wzajemnie jako obce, a nawet
wrogie, ze względów etnicznych, rasowych, religijnych czy społecznych.

W modelu segregacyjnym nie oczekuje się od
migrantów

integracji

z

kulturą

społeczeństwa

przyjmującego. Rozwiązanie to stosuje się często wobec
migrantów czasowych. Okresowy z założenia charakter
pobytu w kraju przyjmującym prowadzi do ograniczenia
świadczeń socjalnych oraz wykluczenia z pewnych
obszarów życia społecznego.

* * *

Dyskryminacja - (łacińskie discriminatio – rozróżnienie), ograniczenie lub pozbawienie
różnych praw społecznych, politycznych i ekonomicznych pewnych grup lub całych większych
zbiorowości danego społeczeństwa, także prześladowanie ze względu na przynależność
rasową, etniczną, wyznaniową i inne czynniki społeczna, np. związane z pochodzeniem
społecznym lub płcią. Ze względu na formy wyróżnia się dyskryminację prawną (gdy
istnieją jakieś formy prawne dyskryminujące dana grupę, np. ograniczenie praw wyborczych)
i dyskryminację faktyczną, przejawiającą się w zachowaniach dyskryminacyjnych przy
nieistniejących uregulowaniach prawnych uprawomocniających nierówne traktowanie.
Szczególna formą dyskryminacji jest segregacja i apartheid.

Marginalizacja wykluczenie jednostek z istotnych obszarów życia społecznego takich jak
rynek pracy, konsumpcja, opieka zdrowotna, partycypacja polityczna etc. oraz związana z
tym niemożność wywiązania się z obowiązków związanych z pełnieniem ról społecznych (np.
utrzymania rodziny).

Marginalizacji ulęgają ci imigranci, którzy utracili kontakt z własną kulturą, uznając ją za
gorszą, mniej wartościową w stosunku do kultury nowego kraju zamieszkania, a jednocześnie
nie udało im się włączyć w sieć kontaktów z nową kulturą. Prowadzi to do poczucia alienacji i
utraty własnej tożsamości. Jest to sytuacja prowadząca często do zaburzeń psychicznych oraz
usposabiająca do zachowań kryminogennych

2

2

Za Halina Grzymała Moszczyńska „Uchodźcy”, Kraków, Nomos 2002

IOM Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji

INTEGRACJA IMIGRANTÓW W POLSCE

Materiały szkoleniowe do użytku wewnętrznego

5

Inne terminy związane z migracjami i kontaktami

międzykulturowymi

Apartheid, system ścisłej segregacji rasowej, stworzony w oparciu o doktrynę głoszącą
ustawowe i kulturowe oddzielenie ras i odrębność ich rozwoju, noszący w praktyce cechy
rasizmu. Opracowany przez grupę afrykanerskich uczonych z uniwersytetu w Stellenbosch,
ogłoszony 1948 przez D.F. Malana. Stanowił podstawę polityki władz RPA w latach 1948-
1991, oznaczając w praktyce absolutną supremację stanowiących ok. 13% społeczeństwa
Białych nad Czarnymi, Azjatami i koloredami (ludność mieszana).

Apartheid przyniósł administracyjny podział społeczeństwa południowoafrykańskiego na
grupy rasowe i etniczne, które zostały od siebie oddzielone, wyznaczono im oddzielne
miejsca do zamieszkania i pracy. Najmniejsze odstępstwa od obowiązującej segregacji
rasowej były surowo karane, sama krytyka systemu uznawana była za przestępstwo
przeciwko państwu, a ingerencja państwa w sferę życia prywatnego osiągała stopień
charakterystyczny dla ustrojów totalitarnych.

Azyl (z greckiego ásylon, z łacińskiego asylum - "schronienie"), miejsce bezpiecznego
pobytu. W starożytności i średniowieczu azyl udzielany był np. w świątyniach, w których
znajdowali schronienie ścigani przestępcy. Obecnie państwa udzielają na własnym
terytorium azylu, zwanego terytorialnym, obcokrajowcowi prześladowanemu w kraju,
którego jest obywatelem, ze względu na działalność lub przekonania polityczne, religijne,
rasowe, naukowe bądź społeczne.

W konsekwencji azyl sankcjonuje pozostanie cudzoziemca w kraju przyjmującym, z drugiej
zaś strony automatycznie odrzuca zasadę jego ekstradycji. Instytucja azylu nie obejmuje
osób oskarżonych o przestępstwa pospolite, a także dezerterów z armii.

Zastosowany po raz pierwszy w okresie rewolucji francuskiej 1789-1793 w stosunku do osób
prześladowanych za obronę wolności. Nie wchodzi w skład powszechnego prawa
międzynarodowego. Normowany jest przez Deklarację Praw Człowieka (1948) oraz
Deklarację uchwaloną 1967 przez Zgromadzenie Ogólne ONZ.

W PRL zagwarantowany był na mocy art. 88 Konstytucji z 1952. W III RP kwestię azylu
reguluje Ustawa Konstytucyjna z 1992, zgodnie z którą azylu obcokrajowcowi lub
bezpaństwowcowi udziela minister spraw wewnętrznych w porozumieniu z ministrem spraw
zagranicznych. Azyl może otrzymać cudzoziemiec, gdy jest to niezbędne dla zapewnienia mu
bezpieczeństwa oraz gdy przemawia za tym ważny interes Rzeczpospolitej.

W okresie rywalizacji dwóch bloków polityczno-militarnych (Układu Warszawskiego i NATO)
instytucja ta umożliwiała ochronę dysydentów z krajów "demokracji ludowej" w państwach
"zachodnich", choć zdarzały się również przypadki udzielania azylu przez kraje
socjalistyczne. W ostatnich latach stał się jedną z niewielu możliwości Legalnej emigracji do
krajów rozwiniętych, wiec wielu emigrantów ekonomicznych ubiegało się o przyznanie azylu
(fałszywi azylanci). Wiele krajów zaostrzyło z tego powodu zasady udzielania azylu (np.
1993 Niemcy i Francja), wprowadziło tez tzw. listę bezpiecznych krajów trzecich (wnioski o
azyl złożone przez obywateli tych państw oddalane są automatycznie).

Bezpaństwowiec, apatryda, apolida, osoba nieposiadająca obywatelstwa żadnego kraju.
Bezpaństwowcem można być od urodzenia (np. dziecko urodzone na terytorium państwa
uznającego zasadę ius sanguinis – prawo krwi – i mające rodziców posiadających
obywatelstwo państwa uznającego zasadę ius soli – prawo ziemi) albo stać się nim w drodze
utraty obywatelstwa jednego państwa i nieuzyskania innego obywatelstwa.

Sytuacja prawna bezpaństwowca jest bardzo niekorzystna, gdyż wobec braku obywatelstwa
nie korzysta on z ochrony i opieki państwa pobytu ani też żadnego innego państwa, nie
posiada praw politycznych, może zostać wydalony z kraju, często jest traktowany jak
cudzoziemiec (np. w ustawodawstwie polskim).

Bezpaństwowość

może

nabierać

masowego

charakteru

w wyniku

rozpadu

wielonarodowościowych państw, tworzenia się nowych o nieuregulowanych prawnych
zasadach, wysiedlania lub przesiedlania mniejszości narodowych. Po raz pierwszy zaczęto

IOM Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji

INTEGRACJA IMIGRANTÓW W POLSCE

Materiały szkoleniowe do użytku wewnętrznego

6

rozwiązywać ten problem na forum Ligi Narodów, która z inicjatywy F.Nansena wydawała
tzw. paszporty nansenowskie. Międzynarodowe dokumenty: konwencja haska z 1930,
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 uznały bezpaństwowość za stan niepożądany.

Status

bezpaństwowca

regulują:

konwencja

z 1954,

konwencja

o ograniczaniu

bezpaństwowości z 1961, konwencja w sprawie kobiet zamężnych z 1957 nie wiążąca
z zamążpójściem automatycznej zmiany obywatelstwa. Prawo wewnętrzne większości
państw (również prawo polskie) nadaje obywatelstwo według prawa ziemi, gdy rodzice
dziecka są nieznani lub są sami bezpaństwowcami. Upraszcza także tryb przyznawania
obywatelstwa

osobom

pozbawionym

go

w wyniku

sprzecznego

ustawodawstwa,

a zamieszkujących dłuższy czas na terenie danego państwa.

Deportacja – (łacińskie deportare – przenosić), przymusowe przesiedlenie skazanego do
odległej, trudno dostępnej miejscowości lub kolonii, połączone z pozbawieniem lub
ograniczeniem wolności.

Dyskryminacja - (łacińskie discriminatio – rozróżnienie), nierówne traktowanie osób, grup,
państw. Najczęściej ma podłoże rasowe, etniczne, religijne, społeczne. Praktyki
dyskryminacyjne są niezgodne z prawami człowieka, porozumieniami międzynarodowymi,
zakazane przez prawo wewnętrzne państw demokratycznych.

W stosunkach międzynarodowych dyskryminacja jakiegoś państwa lub grupy państw oznacza
przyznawanie im mniejszych praw niż pozostałym i stosowana bywa jako forma nacisku
politycznego lub ekonomicznego ze względu na negatywną ocenę zachowania

Ekstradycja (z łaciny ex – z, poza; traditio – wydanie), wydanie władzom innego państwa
osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa lub skazanej.

Ekstradycja sięga początków kształtowania się prawa narodów, wyraził ją H. Grocjusz
słowami: “albo karać, albo wydawać”. W prawie międzynarodowym nie ma powszechnego
obowiązku ekstradycji przestępców, ale państwa realizują ją na podstawie wielostronnych
lub dwustronnych umów. Warunkiem ekstradycji jest fakt identyczności ustawodawstwa
karnego obu państw. Większość państw nie wydaje swych własnych obywateli i karze ich za
przestępstwa popełnione za granicą samodzielnie, do znanych wyjątków należą USA i W.
Brytania.

Ekstradycji nie podlegają przestępcy polityczni, którym przysługuje prawo azylu
politycznego. Przestępcy wojenni i zbrodniarze przeciw ludzkości nie podlegają zwykłym
procedurom ekstradycji.

Emigracja (z łacińskiego emigratio – wychodźstwo), dobrowolne opuszczenie kraju
rodzimego, także nazwa grupy ludzi – emigrantów; forma migracji ludzi. Zjawisko związane
z przyczynami politycznymi lub ekonomicznymi.

Emigracja polityczna jest wynikiem ucisku politycznego w kraju rodzimym, niezgody na
akceptację istniejącego reżimu politycznego lub niemożności pozostania w kraju ze względu
na opozycyjne poglądy. Emigracja ekonomiczna wiąże się z poszukiwaniem pracy niezbędnej
do przeżycia lub dążeniem do polepszenia warunków życiowych.

Emigracja może być korzystna dla kraju przyjmującego lub sprzeczna z narodowym
interesem. Emigranci organizują się na obczyźnie, niekiedy powołują zalążki instytucji
politycznych, mogą stanowić lobby na rzecz własnych interesów lub na rzecz ojczyzny, którą
opuścili.

Polska była przez lata typowym krajem emigracyjnym, od lat 90. na szerszą skalę zaczyna
się też pojawiać zjawisko imigracji oraz powrotu emigrantów.

Etniczność, zasadnicza cecha określonej zbiorowości etnicznej, stanowiąca zespół wzajemnie
i silnie z sobą powiązanych cech społeczno-kulturowych, określających odmienność i specyfikę
konkretnej zbiorowości ("swoich") wobec zbiorowości innych ("obcych"). Specyfika owa
obejmuje najczęściej takie elementy, jak: wspólnota pochodzenia, wspólnota dziejów,
wspólne terytorium, język i wierzenia. Etniczność odnoszona jest do wielu różnorodnych

IOM Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji

INTEGRACJA IMIGRANTÓW W POLSCE

Materiały szkoleniowe do użytku wewnętrznego

7

praktyk

kulturowych,

dzięki

którym

i poprzez

które

dochodzi

do

ustanowienia

i manifestowania różnic międzyetnicznych.

Członkowie grup etnicznych postrzegają siebie samych jako osoby odmienne w porównaniu
z członkami pozostałych grup etnicznych, jak również są za takie uważane przez innych. Ze
względu na dużą wieloznaczność i szeroki zakres tego terminu uznaje się, iż występują trzy
podstawowe podejścia w rozumieniu etniczności. Podejście fundamentalistyczne zakłada, że
tożsamość etniczna opiera się na głębokich, pierwotnych i podstawowych związkach jednostki
z daną grupą czy kulturą (etniczność jako cecha dana, "wrodzona"), konstruktywistyczne
wskazuje na przypadkowość i niestałość tożsamości etnicznej, traktując etniczność raczej
jako wypadkową różnorodnych uwarunkowań i wydarzeń historycznych (etniczność jako
cecha nabyta), natomiast instrumentalistyczne ujmuje etniczność jako koncepcję ideologiczną
wykorzystywaną przez przywódców w celu realizacji własnych celów.

Etnocentryzm, postawa charakteryzująca się pełną aprobatą członków własnej grupy
społecznej, jej wywyższaniem, połączona zazwyczaj z niechęcią lub negacją członków innej
grupy.

Handel ludźmi (TRAFFICKING) – werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie
osób pod przymusem (groźby, użycie siły), uprowadzenie, oszustwo, wprowadzenie w błąd
etc., w celu wykorzystania danej osoby przez inna osobę. Wykorzystanie obejmuje
wykorzystywanie seksualne i zmuszanie do prostytucji, pracę lub usługi o charakterze
przymusowym, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie lub
usuniecie organów.

Imigracja (z łacińskiego immigro – osiedlam się), przyjazd do obcego kraju w celu
osiedlenia się tam na stałe. Imigracja jest wynikiem emigracji i razem z nią tworzy procesy
migracji ludności w świecie.

Napływ imigrantów może być przyczyną problemów gospodarczych, społecznych
i politycznych, dlatego państwa regulują zasady stałego pobytu. Ustawy imigracyjne mogą
różnicować przybyszów, w zależności od politycznych czy ekonomicznych interesów państwa
przyjmującego, wskazywać na preferowane kraje, zawody, poziom wykształcenia, określać
limity pozytywnie rozpatrzonych wniosków w okresie roku. Podpisuje się też umowy
międzynarodowe, najczęściej bilateralne, regulujące status imigrantów w krajach osiedlenia,
chroniące ich interesy. Wiąże się to z kwestią przyznawania obywatelstwa, traktowania
cudzoziemców, azylu i ekstradycji.

Ksenofobia (z greckiego ksenos – obcy, phobos – strach), wrogość, niechęć w stosunku do
obcych. Wiąże się z nacjonalizmem, trudną sytuacją społeczno-gospodarczą lub zamierzoną
polityką państwa lub partii populistycznych, które dążąc do zyskania poparcia wyborców
rozbudzają takie nastroje. Przejawia się we wrogich zachowaniach wobec mniejszości
narodowych, cudzoziemców lub narodów sąsiednich.

Migracja (z łacińskiego migratio – wędrówka), przemieszczanie się mieszkańców kraju lub
regionu. Przyczyny migracji mogą mieć charakter ekonomiczny (migracja zarobkowa),
polityczny (wojny, wysiedlenia, prześladowania polityczne) ostatnio także ekologiczny (susze
i związane z tym klęski głodu, podnoszenie się poziomu mórz i zatapianie wysp)

Podstawowe rodzaje migracji to: emigracja, imigracja, reemigracja, repatriacja, uchodźstwo.
Procesy migracyjne, jeśli przybierają masowy charakter, mogą być przyczyną problemów
społeczno-politycznych i konfliktów, min. radykalizacji nastrojów społecznych i pojawienia się
ksenofobi (np. ruch Le Pen’a we Francji). W związku z tym państwa imigracyjne starają się
stworzyć bariery powstrzymujące niekontrolowany napływ obcej ludności. Skuteczność
takich działań jest jednak częściowa, gdyż raz zainicjowane migracje mają tendencję do
utrzymywania się w czasie poprzez „ściąganie” do kraju pobytu kolejnych członków rodziny i
znajomych (migracja łańcuchowa) oraz funkcjonowanie sieci migracyjnych

Nacjonalizm (z łacińskiego natio - naród), ideologia i ruch polityczny, a także postawa
społeczno-polityczna, podporządkowujące interesy innych narodów interesom własnego.

IOM Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji

INTEGRACJA IMIGRANTÓW W POLSCE

Materiały szkoleniowe do użytku wewnętrznego

8

Według tej ideologii wszelkie działania polityczne podejmowane są w celu podniesienia siły
własnego narodu, a także oceniane przez pryzmat jego dobra i interesów.

Jako ideologia polityczna nacjonalizm ukształtował się w XIX w. Pojęcie nowoczesnego narodu
zdefiniowane zostało po raz pierwszy w czasie rewolucji francuskiej. Naród rozumiany jest
jako wspólnota duchowa i moralna, a w mniejszym stopniu jako wytwór historii. Zgodnie
z ideologią nacjonalizmu przynależność jednostki do danego narodu jest nieodzownym
warunkiem jej rozwoju. Interesy narodów, jako sprzeczne, są nie do pogodzenia ze sobą.
W tym kontekście interes narodowy jest celem wszelkich działań politycznych, a metodą
realizacji tego interesu - egoizm narodowy. W kategoriach politycznych oznacza to
konieczność budowy przez każdy naród własnego państwa.

Obywatelstwo, więź prawna łącząca jednostkę z państwem oraz związane z tym
uprawnienia i obowiązki określone przez prawo i konstytucję. Obywatelstwo można nabyć na
mocy prawa – przez urodzenie, stosowane są tu 2 rozwiązania:

– o obywatelstwie decyduje tzw. prawo ziemi (Ius soli) – dziecko nabywa obywatelstwo
państwa, w którym się urodzi;

– prawo krwi (Ius sanguinis) – dziecko nabywa obywatelstwo rodziców (lub matki),
niezależnie od tego, gdzie się urodzi.

Nabycie obywatelstwa w wyniku decyzji również występuje w 2 wariantach:

– przez nadanie (naturalizację) na podstawie decyzji uprawnionego organu państwowego, na
wniosek osoby zainteresowanej, po spełnieniu określonych warunków (np. zamieszkiwania
pewnego okresu czasu na terytorium państwa);

– przez tzw. opcję – dana osoba ma możliwość wyboru obywatelstwa któregoś z rodziców
bądź małżonka.

Konsekwencją nabycia obywatelstwa jest uzyskanie praw i obowiązków wynikających
z konstytucji.

W Polsce kwestię obywatelstwa reguluje ustawa z 1962. Obywatelstwo polskie nabywa się
przez:
1) urodzenie z obojga rodziców lub jednego z rodziców posiadających obywatelstwo polskie;
2) urodzenie lub znalezienie się w Polsce zarówno w przypadku, gdy rodzice są nieznani, jak
i wtedy gdy nie posiadają żadnego obywatelstwa;
3) prawo wyboru jednego z dwóch posiadanych obywatelstw i zrzeczenia się jednego z nich
(opcja);
4) nadanie cudzoziemcowi obywatelstwa polskiego, jeżeli mieszka co najmniej 5 lat w Polsce
(naturalizacja);
5) powrót do Polski z zamiarem osiedlenia się na stałe;
6) przysposobienie za zgodą opiekuna (tj. przez adopcję).
Są kraje, w których osoby mogą posiadać podwójne obywatelstwo lub nie posiadać żadnego.

Przerzut ludzi (HUMAN SMUGGLING) – odpłatne, zorganizowane formy nielegalnego
przekraczana granicy (granic). W coraz większym stopniu przerzut ludzi kontrolują i
organizują międzynarodowe grupy przestępcze, często towarzyszy mu handel ludźmi.

Rasizm, doktryna głosząca, że ludzie dzielą się na rasy nie tylko ze względu na cechy
somatyczne (budowa ciała, kolor skóry, kształt czaszki), ale i psychiczne. Rasy są nierównej
wartości, "wyższe" i "niższe". Mieszanie ras prowadzi do degeneracji ludzkości, upadku
cywilizacji i kultur. Wg tego przekonania konieczna jest troska o czystość rasową
i stosowanie segregacji rasowej.

Readmisja (z łacińskiego re – na nowo, powtórnie; admisio – dopuszczenie, dostęp),
odsyłanie nielegalnych imigrantów do ich krajów lub, jeżeli są uchodźcami, do pierwszego
bezpiecznego kraju, na którego terenie pozostawali po ucieczce z kraju rodzimego. Zasady
postępowania w tej sprawie regulują umowy międzynarodowe zawierane między państwami.

Polska podpisała w 1993 wiele tego typu porozumień, z Niemcami, Czechami, Słowacją,
Ukrainą, Bułgarią, Rumunią, Białorusią, Węgrami, a następnie z Grecją i Słowenią.

IOM Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji

INTEGRACJA IMIGRANTÓW W POLSCE

Materiały szkoleniowe do użytku wewnętrznego

9

Reintegracja – działania integracyjne przeznaczone dla migrantów powrotnych
adaptujących się z powrotem do rzeczywistości kraju pochodzenia

Repatriacja, rodzaj reemigracji, nie zawsze całkowicie dobrowolnej, często związanej ze
zmianą granic państwowych lub zmianami politycznymi.

Repatriacja następowała na wielką skalę po II wojnie światowej na ziemiach polskich,
Polacy, zamieszkujący wschodnią część obszarów Polski przedwojennej przenosili się do
centrum kraju oraz przede wszystkim na ziemie odzyskane. Ponieważ Polacy wywiezieni na
teren Kazachstanu i innych azjatyckich republik ZSSR zostali tam wywiezieni jeszcze przed II
wojną światową (w wyniku utworzenia Socjalistycznej Republiki Ukrainy i Białorusi), byli oni
traktowani jako obywatele ZSSR, więc nie podlegali repatriacjom powojennym. Repatriacja
ich potomków stała się możliwa dopiero po 1989.

Segregacja, (łc. segregatio ‘oddzielenie’ od segregare ‘odłączać; oddzielać’) oddzielenie
(faktyczne lub prawne) grup ludzkich, które traktują siebie wzajemnie jako obce, a nawet
wrogie, ze względów etnicznych, rasowych, religijnych czy społecznych.

Uchodźstwo, zjawisko towarzyszące wojnom, konfliktom zbrojnym, rewolucjom od
początku dziejów. Status uchodźcy reguluje konwencja genewska z 1951. Wg niej
uchodźcami są osoby znajdujące się poza państwem swego obywatelstwa, które
z uzasadnionych przyczyn dyktowanych strachem przed prześladowaniami ze względu na
religię, rasę, narodowość, przynależność do określonej grupy społecznej, poglądy polityczne
nie mogą lub nie chcą korzystać z ochrony swego państwa.

Są to najczęściej ludzie bez środków do życia, nie mający legalnych dokumentów
tożsamości, podróży, prawa do pobytu na terenie państw trzecich. Prawo międzynarodowe
zaczęło stanowić normy dotyczące uchodźstwa po I wojnie światowej, gdy w związku
z rewolucją

rosyjską,

prześladowaniami

etnicznymi

i politycznymi

w państwach

autokratycznych i totalitarnych zjawisko to przybrało charakter masowy.

Od 1921 zaczął funkcjonować Urząd Wysokiego Komisarza ds. Uchodźców Ligi Narodów,
którego pierwszym zwierzchnikiem został polarnik norweski F. Nansen. Od jego nazwiska
pochodzi określenie – paszporty nansenowskie, które wydawano uchodźcom oraz
bezpaństwowcom, by mogli poruszać się na terenie państw trzecich i uzyskać status
cudzoziemca. Pierwsza ogólna konwencja dotycząca uchodźstwa została przyjęta w 1933.

Po II wojnie światowej w ramach ONZ powstała w 1946 Organizacja Międzynarodowa
Uchodźców (International Refugees Organization – IRO), a od 1951 powołano Urząd
Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR). W zakres jego
zadań wchodzi zarówno ochrona uchodźców, jak też działania na rzecz trwałego rozwiązania
tego problemu, np. pomoc przy dobrowolnej repatriacji, jeśli zanikły przyczyny uchodźstwa
lub przy integracji w nowym społ. bądź przesiedleniu do innych krajów.

Około 130 państw jest sygnatariuszami dokumentów dających podstawę do działania UNHCR
– konwencji genewskiej z 1951 i Protokołu nowojorskiego z 1967 (Polska od 1991). Wg nich
rządy zobowiązują się do traktowania uchodźców zgodnie z prawem międzynarodowym, co
oznacza udzielanie azylu politycznego, jeśli spełniają oni odpowiednie kryteria, nieodsyłanie
do krajów, w których grozi im prześladowanie, zapewnienie prawnych, ekonomicznych,
społecznych warunków do bezpiecznego życia w miejscu pobytu. Wewnętrzne prawo
każdego kraju powinno być wyrazem takich właśnie zasad. Problem uchodźstwa nasila się
nieustannie, co jest wynikiem eskalacji konfliktów zbrojnych, czystek etnicznych, trwania
dyktatorskich reżimów, etc..

Szacuje się, że w latach 90. ogólna liczba uchodźców na świecie przekroczyła 50 mln. Do
tradycyjnych obszarów uchodźstwa – Afryki i Azji dołączyła Europa, gdzie do lat 90.
uchodźcy stanowili tylko około 10% całkowitej ich liczby. Wojna w Jugosławii, rozpad ZSSR
i konflikty na terenie jego byłych republik rozszerzyły skalę tego zjawiska.