1. Racje uwikłanych w konflikt tragiczny bohaterów „Antygony” Sofoklesa

• Główna bohaterka popada w nierozwiązywalny konflikt pomiędzy prawem boskim a tym stanowionym przez człowieka. Jest to typowy konflikt tragiczny, bowiem każde rozwiązanie, każdy krok, na jaki zdecyduje się Antygona, musi ją doprowadzić do nieuchronnej klęski. Bohaterka staje przed koniecznością dokonania wyboru, ale wybrać może między sprzeniewierzeniem się prawu boskiemu (nakazującemu pogrzebanie zwłok brata Polinejkesa) a złamaniem prawa ludzkiego (wydany przez Kreona zakaz pochówku zdrajcy Polinejkesa, który napadł na Teby; w ich obronie zginął Eteokles). Antygona kierując się w swym postępowaniu nakazem religijnym, postanawia pogrzebać zwłoki swego brata, za co spotyka ją kara śmierci. Jednak król Kreon zwycięża tylko pozornie, moralnie („zza grobu”) triumfuje Antygona. Śmierć bohaterki pociąga za sobą cały szereg tragicznych wydarzeń : ginie Hajmon (narzeczony Antygony i syn Kreona), samobójstwo popełnia Eurydyka (żona Kreona). Nieszczęścia te spadają na władcę Teb, który złamał boskie prawo. Król postawił dobro państwa nad dobrem jednostki, za wszelką cenę starał się dbać o swój autorytet i był w swym postanowieniu ukarania zdrajcy bezwzględny, za co bogowie go potępili. Konflikty tragiczne : prawo boskie - prawo ludzkie; jednostka - państwo; prawo miłości - prawo obowiązku.

• Interpretacja dwóch lirycznych utworów współczesnych

• „Który skrzywdziłeś” (Czesław Miłosz ) - wiersz jest studium totalitaryzmu, którego celem jest podporządkowanie człowieka obłąkanej idei. System totalitarny ma człowieka za nic, śmieje się z niego („Śmiechem nad krzywdą jego wybuchając”), zawsze ma poparcie zgłodniałych bogactw pochlebców i katów („Gromadę błaznów wokół siebie mając”) i niszczy naturalny podział dobra i zła („Na pomieszanie dobrego i złego”). Takie dążenia zawsze łączą się z ludzką krzywdą, nieszczęściem. Poniżyć drugiego człowieka jest bardzo łatwo, w totalitaryzmie jednostka staje się bowiem niczym wobec potęgi ideologii. Miłosz wskazuje, że rolą i zadaniem poety jest obrona krzywdzonych i poniewieranych - i to bez względu na konsekwencje. Człowieka łatwo zabić, ale na miejsce zabitego poety pojawi się nowy, kontynuujący walkę z tyranią. Miłosz ostrzega totalitaryzm - lepiej byłoby mu zniknąć z powierzchni Ziemi niż wystawiać się na ostrze poety.

• „List do ludożerców” (Tadeusz Różewicz) - wiersz rozpoczyna apostrofa „kochani ludożercy”, która pojawia się jeszcze trzykrotnie. Użycie epitetu „kochani” ma na celu stworzenie napięcia między dwoma wyrazami. Osoba pisząca wie, że odbiorcy mają cechy negatywne, ale w dialogu z nimi posługuje się łagodną perswazją. Autor listu to obserwator świata, który nie godzi się z rzeczywistością i wyraża swoje niezadowolenie w formie listu otwartego (apostolskiego). Główne przesłanie dla „ludożerców” to rada aby „nie patrzyli na ludzi wilkiem”, czyli nie myśleli tylko o sobie i zwracali uwagę na potrzeby innych („zrozumiecie inni ludzie też mają dwie nogi i siedzenie”). Nie wolno także „deptać słabszych, zgrzytać zębami”, gdyż każdy chce żyć i mieć dla siebie odrobinę miejsca. Świat nadawcy listu to świat siły, gdzie zwycięża silniejszy (teoria Darwina). Wrogą postawę jednych ludzi do drugich można usprawiedliwić jedynie tym, że „ludzie jest dużo będzie jeszcze więcej”. Ludzie XX wieku są także nastawieni na dobra konsumpcyjnie i gromadzą mnóstwo niepotrzebnych przedmiotów („nie wykupujcie wszystkich świec sznurowadeł makaronu”) oraz myślą tylko o sobie (nagromadzenie zaimków dzierżawczych - mój, moje). Ostatni fragment to perswazja : „nie zjadajmy się Dobrze bo nie zmartwychwstaniemy Naprawdę” - jeśli nie przestaniemy być dla siebie niedobrzy to zostaniemy potępieni.

• Metaforyczne znaczenie tytułów

• „Dżuma” Alberta Camusa - Tytuł utworu jest wieloznaczny i może oznaczać : chorobę (zaraza, która może spaść na ludzi w każdej chwili niszcząc ich wygodny świat; to symbol zagrożenia człowieka przez siły, na które nie ma wpływu), wojnę i inne kataklizmy (równie groźna jak choroba, będąca godziną próby, ponieważ wyzwala najniższe instynkty), zło tkwiące w człowieku (negatywny pierwiastek tkwiący w człowieku, który jest w każdym z nas i z którym musimy walczyć; zło tylko czeka na okazję, aby się uwolnić, podobnie jak dżuma tylko się przyczaja gdy ją pokonamy, nie da się zła wytępić całkowicie)

• „Medaliony” Zofii Nałkowskiej- znaczenie tytułu nie odnosi się do ozdobnych lub pamiątkowych medalionów, wisiorków lecz do nagrobnych portretów. Tytuł ma nam sugerować, że utwór to wyraz pamięci po tych, których zabrała II wojna

• „Granica” Zofii Nałkowskiej - granica społeczna [podział między ludźmi z różnych warstw społecznych - zubożałego ziemiaństwa (rodzice Zenona i Zenon), mieszczaństwa (Kolichowska, Elżbieta), arystokracji (Tczewscy), biedoty wiejskiej (Justyna z matką) i miejskiej (mieszkańcy suteren); granice są wyraźne i nie do pokonania i każda próba przełamania może skończyć się katastrofą], granica moralna (po przekroczeniu której doprowadza się do nieszczęścia drugiego człowieka; przekroczył ją Zenon i skrzywdził żonę i Justynę), granica odporności psychicznej (punkt krytyczny, w którym człowiek przestaje być sobą), granica psychologiczna (pytanie o możliwość poznania samego siebie), granica filozoficzna (pytanie o możliwość poznania prawdy ostatecznej i zrozumienia świata)

• Lalka Bolesława Prusa- tytuł również wieloznaczny : lalką jest Izabela (kobieta próżna i patrząca na większość ludzi z góry, stawiająca ogromne wymagania, pomimo kłopotów rodziny), lalką jest Stanisław Wokulski (Izabela bawi się nim i wykorzystuje go), Rzecki bawi się lalkami wypowiadając ważne i mądre sentencje, w utworze występuje motyw sporu o lalkę (Krzeszowska oskarża Stawską o kradzież lalki jej córki)

• „Głos w sprawie pornografii” Szymborskiej - tytuł dotyczy rozwiązłości nie obyczajowej ale myślowej. I nie jest to głos krytyczny, ale wbrew pozorom to obrona wolności słowa i swobody wyznawania poglądów i myśli.

• „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall - Marek Edelman po wojnie został lekarzem i ratując chorych w pewien sposób oszukuje Boga i spieszy się, aby wydrzeć mu odchodzące ludzkie życie choćby na pewien czas. Ta walka z Bogiem pokazana jest także podczas powstania w getcie, gdzie Żydzi stawili opór hitlerowcom, choć nie mieli złudzeń co do tego, kto wygra - chodziło tylko o godną śmierć, a nie śmierć jak w ich mniemaniu przeznaczył im Bóg - śmierć okrutną i nieuniknioną, hańbiącą zarazem

4. Do jakich miejsc antycznego świata prowadzą nas utwory różnych epok

• „Iliada” Homera - klasyczny grecki epos. Oparty na micie o sądzie Parysa i wojnie trojańskiej. Rzecz dzieje się pod koniec oblężenia Troi, legendarnego miasta opływanego wodami rzeki Skamander.

• Mit o Minotaurze - na wyspie Krecie Dedal zbudował Labirynt, budowlę z której nie dało się wyjść. W niej gnieździł się syn króla Krety, pół człowiek, pół byk - Minotaur. Z Labiryntu wydostał się tylko Tezeusz, który zabił potwora i uciekł dzięki pomocy nici Ariadny

• „Antygona” Sofoklesa - tragedia grecka przenosząca nas do Teb rządzonych przez Kreona. Władca nie pozwolił na pogrzebanie zwłok Polinejkesa i w rezultacie pogwałcił prawo boskie. Musiał tak jednak uczynić, aby być w zgodzie z prawem ludzkim

• „Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego - dramat przenosi nas do Troi, gdzie przybyli greccy posłowie, a których celem było odzyskanie Heleny, którą Afrodyta obiecała Parysowi. Troja to alegoria ówczesnej Polski - szarpanej wewnętrznymi konfliktami i niezgodą oraz prywatą. Konkretne miejsce to pałac Priama i plac przed nim.

• „O Troi” Zbigniewa Herberta - wykorzystując znów mit o Troi poeta opisuje grozę powstania warszawskiego. O ile upadek Troi dał się jeszcze opisać, o tyle upadek Warszawy to tragedia tak ogromna, że brakuje słów na jej opisanie. Herbert pisze także o roli poety, który ma utrwalać pamięć narodu i jego dzieje. Celem poety jest ukazanie wartości uniwersalnych. Wiersz ten należy traktować jako poszukiwanie sensu i celu świata przez ludzi, którzy przeżyli II wojnę

• „Grób Agamemnona” Juliusza Słowackiego - wiersz na napisał poeta po podróży do starożytnych Myken, gdzie Słowacki rozmyślał nad grobem Arteusa (zwanego mylnie grobem Agamemnona). W wierszu pojawiają się dwa antyczne miejsca - Termopile (wąwóz, w którym 300 Spartan zatrzymało całą armię perska; wszyscy zaś przy tym zginęli) i Cheronea (gdzie Grecy przegrali bitwę z Macedończykami i utracili niepodległość)

5. Udowodnij, że Konrad był bohaterem prometejskim

• W Wielkiej Improwizacji początkowo Konrad mówi tylko o potędze i roli poezji - mimo, że Konrad jest samotny i wyalienowany, to jego poezja nie potrzebuje odbiorcy, jest bytem absolutnym i niezależnym

• Jedynie Bóg i natura są w stanie odpowiednio odebrać poezję Konrada

• Wraz z rosnącym zapałem pojawia się rywalizacja z Bogiem - Konrad wznosi się ponad światem i wyzywa Boga na pojedynek („Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę, Cóż ty większego mogłeś zrobić - Boże?”)

• Konrad w swym buncie kieruje się miłością do ludzi, a szczególnie do swego narodu, za który czuje się odpowiedzialny jako jednostka nieprzeciętna; pragnie za cenę swego życia przywrócić Polsce wolność

• Konrad zarzuca Bogu brak uczuć a sobie przypisuje zdolność odczuwania nieograniczonej miłości (równa się z Bogiem) - domaga się od Boga Rządu Dusz („Ja chcę duszami władać, jak Ty nimi władasz”), a tym samym neguje istnienie wolnej woli i ujawnia, że chce uwolnić Polaków na zasadzie despotycznej władzy nad nimi;

• Rozpacz doprowadza go do buntu ostatecznego, wyrzeczenia się Boga („Krzyknę, żeś Ty nie ojcem świata, ale...”, Szatan dopowiada „Carem”); dokończenie Szatana uwalnia Konrada od największego grzechu

• Postawa Konrada to postawa prometejska, chce poświęcić za ojczyznę nawet własne życie i duszę (bunt przeciw Bogu z czystej miłości, która doprowadza go na skraj szaleństwa)

6. Słowniki

• Słownik języka polskiego - zawiera zbiór wyrazów wraz z wytłumaczeniem ich znaczenia, informacją o kontekstach, w których może być użyty oraz o tym, czy jest to wyraz rodzimy, czy zapożyczony, czy posiada formę liczby mnogiej i inne informacje z zakresu odmiany

• Słownik poprawnej polszczyzny - pomoc w przypadku wątpliwości językowych, zawiera poprawne formy wyrazów oraz wskazówki, w jakich kontekstach lub związkach wyrazowych nie należy ich używać, a w jakich użycie jest poprawne

• Słownik ortograficzny - zawiera zasady polskiej ortografii i interpunkcji

• Słownik etymologiczny - zawiera informacje na temat pochodzenia wyrazów

• Słownik frazeologiczny - zawiera stałe związki frazeologiczne występujące w języku polskim wraz z wyjaśnieniem ich znaczenia, cytatami i przykładami zastosowania

• Słownik wyrazów obcych - zawiera zbiór wyrazów zapożyczonych oraz informacje o znaczeniu i z jakiego języka dokonano zapożyczenia

• Słownik wyrazów bliskoznacznych - zawiera zbiór wyrazów oraz form dla nich bliskoznacznych wraz z przykładami użycia

7. Związek literatury z mitami

• „Iliada” Homera - nawiązanie do mitu o sądzie Parysa i opis kilku ostatnich dni wojny Greków z Trojanami

• „Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego - nawiązanie do mitu o sądzie Parysa. Gdy ten przyznał tytuł najpiękniejszej Afrodycie ta obiecała mu Helenę, najpiękniejszą na ziemi. Parys uprowadził ją do Troi. Dramat opisuje wizytę posłów greckich, którzy przybyli aby odzyskać Helenę i klęskę rokowań

• „O Troi” Zbigniewa Herberta - wykorzystując znów mit o Troi poeta opisuje grozę powstania warszawskiego. O ile upadek Troi dał się jeszcze opisać, o tyle upadek Warszawy to tragedia tak ogromna, że brakuje słów na jej opisanie. Herbert pisze także o roli poety, który ma utrwalać pamięć narodu i jego dzieje

• „Apollo i Marsjasz” Zbigniew Herberta - wiersz wykorzystuje mit o pojedynku muzycznym pomiędzy Apollem i Marsjaszem. Ludzie, którzy byli sędziami już z góry przyznali zwycięstwo bogu, a ten ukarał Marsjasza za zuchwalstwo obdzierając go ze skóry. Poeta stawia pytanie, o to kto miał rację i czym jest prawdziwa sztuka - nie należy negować nowych kierunków, gdyż może w przyszłości staną się klasyką

• Tzw. Mit ikaryjski okazuje się bardzo popularnym mitem. Pisarze i poeci często do niego nawiązują, dyskutując postawy obu bohaterów opowieści. Ikar zawsze był dotąd symbolem idealisty, marzyciela, nie usłuchał praktycznego ojca, wzbił się zbyt blisko słońca, które stopiło woskową konstrukcję skrzydeł - i Ikar spadł. Życiem zapłacił za odwieczną, ludzką chęć poznania świata i pragnienie lotu. Ikar - ojciec idealistów - traktowany był zawsze z szacunkiem. Lecz poezja współczesna przyjęła także inną postawę wobec idealizmu, mianowicie krytyczną. Twórcy analizowali od nowa słynny mit i obraz Breughla, który uwiecznił go na płótnie. Proponowali weryfikację swojego myślenia o ideałach i marzeniach. Twierdzili nawet, że większy szacunek należy się Dedalowi - który spełnił swój zamiar - „doleciał”. Oto przykłady nawiązań do mitu ikaryjskiego : J. Iwaszkiewicz - „Ikar” (opowiadanie), E. Bryll - „Wciąż o Ikarach głoszą”, S. Grochowiak - „Ikar”

• Popularne i wielekroć używane związki frazeologiczne - Pyrrusowe zwycięstwo (wygrana okupiona tak ogromnymi, stratami, że właściwie stała się klęską), nić Ariadny (pomoc), postawa prometejska (altruizm), syzyfowa praca (praca bez celu i sensu, właściwie nie do wykonania), stajnia Augiasza (alegoria brudu i bałaganu), jabłko niezgody (coś co dzieli i wprowadza ferment), puszka Pandory (coś, co sprowadza kłopoty), męki Tantala (męki niewyobrażalne potęgowane jeszcze bliskością celu)

8. Pojęcie dekadentyzmu i przykłady twórczości dekadenckiej

• Dekadentyzm - Dekadentyzm w sensie ogólnym to tendencje schyłkowe związane z upadkiem kultury bądź z końcem jakiejś epoki. W sensie węższym dekadentyzm był kierunkiem w literaturze francuskiej lat osiemdziesiątych XIX w. Związany był z literaturą fin de siecle'u (końca wieku). Postawę dekadencką cechuje irracjonalizm i pesymizm, przewartościowanie wartości. Uznaje bezsensowność istniejących form społecznych. Bezsilność jednostki ludzkiej prowadzi do charakterystycznego buntu artysty przeciw społeczeństwu: negacja systemu wartości mieszczańskich, nieprzystosowanie do rzeczywistości, poczucie własnej zbędności w społeczeństwie. Hasło "sztuka dla sztuki" - sztuka wolna od celów społecznych i użytkowych. Postawa bierna - ucieczka w nirwanę, postawa aktywna - krytyka filistra - tradycyjnego mieszczanina, ucieczka w poezję. Dekadentyzm objawiał się poczuciem grożącej zewsząd katastrofy i bezsensem istnienia, niewiarą w wartość jakiejkolwiek idei, ogólną apatią i niechęcią do wszelkiego działania. Blisko związany jest z nihilizmem. Manifestem programowym dekadentyzmu są wiersze K. Przerwy-Tetmajera: "Evviva l'arte", "Nie wierzę w nic", "Koniec wieku XIX", "Hymn do Nirwany".

• Kazimierz Przerwa - Tetmajer

• "Koniec wieku XIX" - w utworze tym poeta zarysował i zdefiniował problematykę dekadentyzmu, niemocy działania, bezsensu wszelkiej aktywności. Utwór składa się z ciągu retorycznych pytań, w których następuje całkowita negacja wszelkich postaw. Przekleństwo, ironia, wzgarda, rozpacz, walka, byt przyszły, użycie - kolejno wymieniane formy przeciwdziałania człowieka nastrojom schyłkowym okazują się nieprzydatne, względne, pozbawione sensu. Zapytuje więc poeta dramatycznym zdaniem : „Ale czyż mrówka rzucona na szyny może walczyć z pociągiem, nadchodzącym w pędzie?”. Oto katastroficzna wizja człowieka wrzuconego w wir historii dziejów, wir "nadchodzący w pędzie" i niszczący kulturę, cywilizację. Jedyną reakcją na pytanie o słuszną drogę jest „Głowę zwiesił niemy”

• „Nie wierzę w nic” - sonet, w którym poeta wyraża swe przekonanie o zniszczeniu wszelkich ideałów, marzeń i programów. Najważniejsze stwierdzenie w wierszu to „Konieczność jest wszystkim, wola ludzka niczym” (człowiek jest skazany na życie w sposób nakazany przez los, przez konieczności, obowiązki i ograniczenia). Podmiot liryczny nie ma żadnych perspektyw, a jego jedynym pragnieniem jest pragnienie Nirwany (stanu niebytu, nieistnienia, wyrzeczenia się woli życia - stanu nicości).

• „Hymn do nirwany” - utwór utrzymany w modlitewnym nastroju litanii (parafraza psalmu De Profundis Clamavi). Każdy wers kończy monotonne powtarzane „Nirwano” (epifora). Podmiot liryczny zmęczony życiem i światem prosi Nirwanę aby „Przyszło królestwo twoje tak niebie, jak i na ziemi”. Błaga o kres cierpień i męczarni, jakie niesie życie wśród „ludzkiej podłości”. Nirwana przedstawiona jest jako najwyższe bóstwo, siła sprawcza i doskonała.

9. Zastosowanie stylizacji

• Archaizacja to zabieg, który ma na celu świadome naśladowanie form archaicznych (dawnych, nieużywanych) w sztuce i literaturze. Podstawową funkcją stylizacji archaicznej w literaturze jest maksymalne przybliżenie opisywanej epoki czytelnikowi (ówczesnych praw, etyki, zwyczajów, wydarzeń). Czyni się to najczęściej wprowadzając do języka elementy archaiczne (słowa i zwroty, które już wyszły z użycia). Język archaiczny nieraz używany jest nie tylko w dialogach, ale również w pozostałych fragmentach utworu - opisach czy dygresjach odautorskich, jednak dzieje się to bardzo rzadko, gdyż wówczas czytelnik mógłby nie zrozumieć wielu ważnych treści. Język archaizacji należy dobrać właściwie, tak aby przypominał język opisywanych czasów, a zarazem był zrozumiany dla współczesnego czytelnika. Czyni się to wyciągając z języka archaicznego cechy typowe, jednocześnie zrozumiałe i czytelne dla czytelnika współczesnego - używa się form jeszcze zrozumiałych, ale już przestarzałych (alteracja, ciżba, fortel). Utwory : prawie cała twórczość H. Sienkiewicza („Krzyżacy”, Trylogia, „Quo Vadis”), „Dzikowy skarb” Karola Bunscha, „Trzej muszkieterowie”, „W dwadzieścia lat później” Aleksandra Dumas, inne utwory o tematyce historycznej

• Stylizacja gwarowa to zabieg artystyczny, który ma na celu upodobnić język utworu do gwary ludowej, jednak w taki sposób aby język nadal pozostawał zrozumiały dla czytelnika, który gwary nie zna. Najwybitniejszym utworem, w którym została ona zastosowana są „Chłopi” Wł. St. Reymonta. Stylizacja gwarowa w powieści jest bardzo wierna, choć ma również wiele cech lirycznych. Dotyczy nie tylko języka samych bohaterów ale i sposobu opisu stosowanego przez narratora („Jeszcze się wiosna barowała z zimą...”). Wielekroć w powieści pojawia się sposób gwarowego opisu świata stylizowany na „wiejskiego gadułę” - człowieka niewykształconego, mówiącego żywo i barwnie, z typowym brakiem dystansu do opisywanej rzeczywistości. Pewne elementy stylizacji pojawiają się także w „Weselu” St. Wyspiańskiego. Tutaj stylizacja spełnia nieco inną rolę niż w „Chłopach”. O ile tam stanowiła podstawę realistycznego opisu rzeczywistości to w dramacie Wyspiańskiego ma ona nie tylko uczynić postaci chłopskie bardziej realistycznymi, ale i pogłębić rozdźwięk między miejską inteligencją (która zafascynowana jest chłopstwem) a ludem wiejskim - wystarczy przyjrzeć się sposobowi wysławiania się chłopów i inteligencji.

• Stylizacja środowiskowa - zabieg mający na celu jak najbardziej przybliżyć nam środowisko, subkulturę lub grupę opisywaną. Do czynienia z nią mamy głównie w twórczości autorów młodych, którzy nie boją się używać slangu, wulgaryzmów i poruszać problemów dzisiejszego świata. Przykładem mogą być „Mury Hebronu” Andrzeja Stasiuka, gdzie język i narracja stylizowane są na slang przestępców i recydywistów

10. Udowodnij, że polska literatura jest zakorzeniona w chrześcijaństwie

• Polska leży w środku Europy i od wieków uważana jest za kraj całkowicie chrześcijański (nawet pomimo licznych dawniej skupisk Żydów), w XVI wieku ukuto nawet nazwę na Polskę - ”Przedmurze chrześcijaństwa” (związane z zagrożeniem ze strony Turcji). Nic więc dziwnego, że literatura jest ściśle związana z kulturą chrześcijańską.

• Chrześcijaństwo wywodziło się z kultury łacińskiej, gdzie panował jeden język uniwersalny - łacina. W Polsce dość późno (XIV / XV w.) zaczęto pisać po polsku.

• Pierwszym polskim (nieoficjalnym) hymnem był utwór „Bogurodzica” - pieśń religijna. Pierwszy utwór w całości po polsku i do dziś uważany za arcydzieło średniowiecza. Matka Boska przedstawiona jest jako opiekunka Jezusa, jego „gospodzina”, przez która zanoszone są prośby i błagania do Chrystusa.

• Daniel Naborowski w utworze „Marność” wyraźnie nawiązuje do Księgi Koheleta (kaznodziei, który przemawia do zebranych ludzi). Zarówno Księga Koheleta jak i „Marność” zawierają przemyślenia na temat sensu istnienia. Poeta pisze „Świat hołduje marności”, to znaczy interesuje go tylko zdobywanie bogactw i ziemskie przyjemności, a przecież wszystko przemija, staje się nicością („Marność nad marnościami i wszystko marność”). Jedyną stałą wartością jest Bóg, trzeba więc zachować umiar, znaleźć „złoty środek” a wtedy miłosierny Pan obdarzy nas dobrą , spokojną śmiercią

• Najstarsza pieśń Jana Kochanowskiego „Hymn do Boga (Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary)” to pieśń pochwalna, hymn, w którym poeta dziękuje Bogu za dzieło stworzenia i wysławia Jego dobro. Podmiot liryczny zwraca się do Boga z najwyższą czcią i uwielbieniem, wspomina o jego wielkiej hojności i myśli o harmonii świata stworzonej przez Pana.

• W III cz. „Dziadów” Adama Mickiewicza Konrad, romantyczny bohater o wolność, buntuje się przeciw największej sile na świecie, stwórcy, opiekuna, ale i (w mniemaniu bohatera) ciemiężyciela ludzkości - Bogu.

• „Hymn (Smutno mi, Boże!)” Juliusza Słowackiego to utwór powstały podczas podróży poety do Aleksandrii w 1836 r. Podmiot liryczny w tym ustylizowanym na modlitwę utworze dziękuje Bogu za stworzenie świata i wszelkie jego dary, ale jednocześnie *jako do siły najwyższej) zwraca się do Boga ze swym żalem za ojczyzną i poczuciem samotności.

11. Wybrane wiersze poetów pokolenia Kolumbów

• Tadeusz Różewicz

• „Ocalony” - tutaj ocalenie jest jedynie fizyczne, jego psychika jest całkowicie zniszczona; eteyka, religia, filozofia stały się pustymi hasłami, podmiot szuka więc nauczyciela i mistrza, który na nowo wskaże co jest dobre a co złe, „nazwie rzeczy po imieniu”, stworzy nowy świat i wprowadzi porządek, ład i harmonię; w wyniku wojny uległy zniszczeniu nie tylko wartości moralne, etyczne ale również język, poeta poszukuje więc nowego sposobu wyrażania; styl prosty, właściwie pozbawiony jest wiersz środków artystycznych; „Mam dwadzieścia cztery lata, ocalałem, prowadzony na rzeź”

• „Matka powieszonych” - bohaterką wiersza jest wynędzniała kobieta, błądząca samotnie po ulicach, którą tłum bierze za obłąkaną; nieczułość tłumu bierze się stąd, że ludzie przyzwyczaili się do widoku takich tytułowych matek;

• „W środku życia” - podmiot liryczny po wojnie znalazł się w rzeczywistości chaotycznej, która uległa całkowitej destrukcji, dlatego też musi budować świat od nowa; proces tworzenia rozpoczyna od ponownego nazwania rzeczy i przywrócenia słowom ich pierwotnych znaczeń; powtarza sobie do czego służą : stół, chleb, nóż, słowa te bowiem straciły pierwotne znaczenie (nóż kojarzy się z narzędziem zbrodni)

• „Lament” - przypomina modlitwę, ale z treści wynika, że podmiot liryczny dawno już utracił wiarę i zdolność rozmowy z Bogiem; choć ma 20 lat to jest starcem, czuje bowiem, że wojna odebrała mu młodość, wrażliwość i doświadczyła w okrutny sposób; poeta mówi o sobie jak o mordercy i narzędziu w ręku kata, w zakończeniu zaś mówi : „Nie wierzę w przemianę wody w wino (...) grzechów odpuszczenie (...) ciała zmartwychwstanie (...)”

• „List do ludożerców” - wiersz rozpoczyna apostrofa „kochani ludożercy”, która pojawia się jeszcze trzykrotnie. Użycie epitetu „kochani” ma na celu stworzenie napięcia między dwoma wyrazami. Osoba pisząca wie, że odbiorcy mają cechy negatywne, ale w dialogu z nimi posługuje się łagodną perswazją. Autor listu to obserwator świata, który nie godzi się z rzeczywistością i wyraża swoje niezadowolenie w formie listu otwartego (apostolskiego). Główne przesłanie dla „ludożerców” to rada aby „nie patrzyli na ludzi wilkiem”, czyli nie myśleli tylko o sobie i zwracali uwagę na potrzeby innych („zrozumiecie inni ludzie też mają dwie nogi i siedzenie”). Nie wolno także „deptać słabszych, zgrzytać zębami”, gdyż każdy chce żyć i mieć dla siebie odrobinę miejsca. Świat nadawcy listu to świat siły, gdzie zwycięża silniejszy (teoria Darwina). Wrogą postawę jednych ludzi do drugich można usprawiedliwić jedynie tym, że „ludzie jest dużo będzie jeszcze więcej”. Ludzie XX wieku są także nastawieni na dobra konsumpcyjnie i gromadzą mnóstwo niepotrzebnych przedmiotów („nie wykupujcie wszystkich świec sznurowadeł makaronu”) oraz myślą tylko o sobie (nagromadzenie zaimków dzierżawczych - mój, moje). Ostatni fragment to perswazja : „nie zjadajmy się Dobrze bo nie zmartwychwstaniemy Naprawdę” - jeśli nie przestaniemy być dla siebie niedobrzy to zostaniemy potępieni.

• Krzysztof Kamil Baczyński

• „Bez imienia” - Chwilą "bez imienia" nazywa poeta czasy swojej młodości wojenno-powstańczej, podobnie jak w innym wierszu określa swoją współczesność: "taki to mroczny czas". Ta chwila to huk i ogień, biegnące postacie, krzyk zza ściany, uderzenie bomby i ciemność. Nie ma nazwiska, nie ma bohatera - jest ciało. To chwila "wypalona w czasie jak w hymnie", która zaznacza swoje imię "nitką krwi - za wozem", na którym leżą zapewne zwłoki kogoś zabitego. Utwór jest krótki - lecz trzy zwrotki wystarczą, by oddać grozę wojny, realia bombardowania i śmierci. Nie musimy - to jest chwila bez imienia, ogólna i powszechna, a przy tym tak ciemna w ciągu historii, że nie warto, by obdarzyć ją nazwą. Jej znaki to krew i śmierć.

• „Elegia o...chłopcu polskim” - utrzymany jest w nastroju smutku i melancholii. Adresatem wiersza jest poległy syn, do którego zwraca się zrozpaczona matka, ubolewając nad jego losem. Młody człowiek został brutalnie pozbawiony pięknych słów i marzeń, musiał on stać się uczestnikiem tragicznych wojennych wydarzeń („haftowali ci, syneczku, smutne oczy rudą krwią, malowali krajobrazy w żółte ściegi pożóg, wyszywali wisielcami drzew płynące morze”). Przemierzając partyzanckie trasy uczył się on swej ziemi "na pamięć". Niestety, nadeszła ta tragiczna, czarna noc, kiedy "polskiego chłopca" dosięgła kula wroga („Zanim padłeś, jeszcze ziemię przeżegnałeś ręką. Czy to była kula, synku, czy to serce pękło?”). Interesująca w tym wierszu jest tożsamość podmiotu lirycznego - matki ubolewającej nad śmiercią, tak jak Maryja rozpaczała po śmierci Chrystusa, jest to więc w pewnym sensie pieta.

• „Pokolenie” - jest to wiersz, który przedstawia przerażającą wizję świata i pokolenia wojny. Młodzi, dwudziestoletni ludzie dorośli już do trumny - śmierć grozi im w każdej chwili, ich życie zostało przyśpieszone. Żyją w odkształconej rzeczywistości, podobnej do wizji Apokalipsy - rzeki ognia, ścięte krwią purpurową - to ich normalność. "Czegoż ty jeszcze?" - mówi poeta do siebie lub rówieśnika, a jest w tym pytaniu i gorycz, i protest, i męstwo "dumy" ze swego losu. „Każdy - kolumną jesteś na grobie pieśni własnych zamarzły...”. Zauważmy: pieśń jest w grobie - w tym tkwi największa tragedia poety. Lecz wciąż jest on zdolny do poetyckiego przekształcania świata: oczu orzech jest stężały, skrzypi śnieg, a nie serce, nie łzy wzrosły w twarz, lecz "soli kulki z nieba"... A zatem ból jest ukryty, śmierć niby nie przeraża. Odwaga i męstwo tworzą maskę żołnierza-Kolumba, lecz w sercu ma on zwykły, ludzki ból, lęk śmierci, tęsknotę za miłością i możliwością tworzenia.

• „Z głową na karabinie” - Pełen bezsilnego żalu do losu . Podmiot liryczny wypowiada się w pierwszej osobie liczby pojedynczej, wspomina szczęśliwe przedwojenne lata, kiedy to "wyhuśtała go chmur kołyska", kiedy "wytryskała gołębia młodość". Wydarzenia wojenne zmusiły młodzież do dokonania wyboru Podobnie jak w innych wierszach Baczyńskiego, tak i w tym utworze - obok bezwzględnego nakazu walki z wrogiem - pojawia się katastroficzne przeczucie śmierci.

12. Fragmenty Biblii, które przemawiają do twej wyobraźni

• Genesis (powstanie świata) - bardzo plastyczny i liryczny opis powstania świata i jego pierwszych dni. Przemawia szczególnie prostota tego opisu, jego niewzruszoność - powstanie świata nie było dla Boga wysiłkiem, to raczej kaprys i pokaz jedynie niewielkiej części jego potęgi. Świat był dobry, gdyż tak chciał Bóg, to ludzie zaś uczynili zło i jest to najważniejsze przesłanie tego fragmentu

• Księga Hioba - najwyższy wyraz miłości do Boga, poświęcenia mu całego życia. Hiobowi odebrano wszystko - rodzinę, majątek i zesłano na niego trąd, a on mimo wszystko (nawet mimo rad przyjaciół) nie złorzeczył Bogu, kochał go nadal, domagał się zaś tylko sprawiedliwego procesu (przedstawienia mu win). Hiob modlił się za swych przyjaciół, gdy mieli być przez Boga ukarani i jest to również wyraz miłości człowieka do bliźniego

• Opis Męki Pańskiej - różny u różnych ewangelistów, ale zgadzający się w podstawowych założeniach opis cierpienia i męki Jezusa Chrystusa. Jezus imponuje przede wszystkim potęgą swej miłości do ludzi (za których zgodził się umrzeć) i siłą woli (mimo, że mógł się wyrzec wiele razy swych przekonań nie uczynił tego i umarł nie skalawszy się kłamstwem). Opis brutalny, realistyczny z budzącymi grozę fragmentami podczas agonii (rozdarcie zasłony w świątyni, trzęsienie ziemi, zaćmienie Słońca, potężny okrzyk Eli Lama Sabathani)

• Apokalipsa Św. Jana - bardzo sugestywny i plastyczny opis widzenia Św. Jana dotyczącego końca świata. Objawienie zostało rozesłane do „Siedmiu kościołów, które są w Azji”. A zawierało ono m.in. opis bestii o siedmiu głowach i dziesięciu rogach, zapowiedź upadku Wielkiego Babilonu, opis siedmiu znaków apokalipsy i czterech jej jeźdźców (woda zamieni się w krew, śnieg pojawi się na pustyni, morza wymrą i umrze ostatni boży męczennik). Opis do dziś przemawiający do wyobraźni ludzi całego świata (nawet pomimo coraz większej ateizacji) tak silnie, że uważany jest nieraz za jedyny możliwy opis końca (nawet pomimo opisów z innych kultur, nawet tych starszych)

13. Życie więźniów na podstawie opowiadań Borowskiego i „Innego Świata” Herlinga - Grudzińskiego

• „Inny świat” Gustawa Herlinga - Grudzińskiego

• Ludzie są niszczeni niewolniczą pracą (przy wyrębie lasów)

• Temperatury do -40 stopni, mrozy, śniegi, kilkugodzinna piesza wędrówka do wyrębu; podział obowiązków (drwal, obcinający gałęzie i spalający je)

• „dobra praca” to ta przy rozładunku - choć nieraz pracuje się 24 godziny, to można ukraść coś do jedzenia

• wolny dzień przysługuje co 10 dni, jednak w rzeczywistości zdarza się bardzo rzadko i jest wtedy wielkim świętem

• niezwykle rzadkie przedstawienia „teatralne” (marynarz, z wytatuowanym ruchomym cyrkiem) czy pokazy filmów

• wszechobecny głód

• przewaga przestępców nad więźniami politycznymi

• selekcja ludzi wg kotłów (są ich trzy)

• wszechobecna śmierć i cierpienie (odmrożenia, wypadanie zębów, kurza ślepota) i całkowity brak wrażliwości innych na nie

• malutka biblioteczka, głównie z książkami Lenina, Stalina etc.

• Degradacja moralna i etyczna (gwałty Uruków na kobietach - „Nocne łowy”, „Głód”), zostaje tylko instynkt i strach

• Liczne represje i ograniczenia, głód - trzy kotły

• Skazańcy odsiadują wieloletnie wyroki (nawet za błahostki - aktor, który zbyt dobrze grał bojara), które nieraz są bezpodstawnie i bez uprzedzenia przedłużane

• Początkowa niechęć do Polaków, później do Niemców

• Donoszenie jednych na drugich, kłamstwa i oszczerstwa w celu uzyskania ulg i nagród

• Mordowanie chorych i niezdolnych do pracy („Trupiarnia”)

• Motyw człowieka złagrowanego - podporządkowanego nakazom i ograniczeniom, uległego, przystosowanego - jako jedyny sposób na przeżycie obozu

• Przesłanie - nawet w takim miejscu jak obóz można zachować godność i resztki wolności (Kostylew, przypalający sobie rękę, aby nie pracować)

• Opowiadania Tadeusza Borowskiego

• Początkowo człowiek nadal bazuje na zasadach, które obowiązują w normalnym świecie, co może objawiać się próbami buntu, heroicznymi czynami, np. czyn starszej kobiety w utworze "Proszę państwa do gazu", która wzięła na ręce czyjeś dzieci, chcąc je ocalić, co zresztą doprowadziło ją do zguby. Potem pojawia się zwątpienie w dawne ideały i zdanie sobie sprawy z tego, że nie ma na nie miejsca w świecie obozowym lub że są fałszywe.

• Co silniejsze jednostki potrafią się jednak przystosować. Na początku objawia się to obojętnością wobec tego, co dzieje się dookoła - mechaniczne wykonywanie wszystkiego, co trzeba bez oglądania się na innych współwięźniów i bez współpracy z nimi. Ostatnim stadium jest przystosowanie zupełne, czyli wykorzystanie do granic możliwości każdej nadarzającej się okazji dla polepszenia swego bytu. Przykładem takiego przystosowania jest Tadek - bohater "Dnia na Harmenzach", który ma wielu znajomych, potrafi bezpiecznie handlować, uodpornił się na widok ludzkiej śmierci, jedynie śmierć tych, których znał, jest w stanie go poruszyć.

• Motorem działania człowieka zlagrowanego jest chęć przeżycia, bez względu na koszty. Strach przed śmiercią w człowieku jest tak ogromny, że potrafi on postąpić gorzej niż zwierzę, czego przykładem jest matka z opowiadania "Proszę państwa do gazu", która porzuciła swoje dziecko, maleństwo nie umiejące jeszcze chodzić, dlatego że matki z dziećmi odsyłano od razu do krematorium.

• Nie ma w lagrze miejsca na kultywowanie zasad, które w normalnej rzeczywistości mają podstawowe znaczenie - honor, odwaga, współczucie, bezinteresowna przyjaźń i litość to "gwoździe do własnej trumny". Zlagrowanie oznacza bezwzględność i znieczulicę na cierpienie innych. Człowiek wyzbywa się swego człowieczeństwa.

• Będąc w obozie, trzeba było nauczyć się pewnych zachowań i reguł postępowania panujących w społeczności obozowej tak, by zaliczać się do najsilniejszych, czyli najlepiej przystosowanych.. Przede wszystkim była to kradzież, handel wymienny, pozorowanie pracy - żeby oszczędzić siły. Lepszy żywot dawała też praca w odpowiednich komandach, np. na rampie, co zostało opisane w opowiadaniu "Proszę państwa do gazu". Praca na rampie polegała na "wyładowywaniu" transportów, które przychodziły do obozu. Trzeba było wyprowadzić ludzi z pociągu, zabrać im cały dobytek, załadować na ciężarówki, a na koniec posprzątać wagony. Ta praca była uważana chyba za najlepszą z możliwych, każdy z Kanady - bo tak tę robotę nazywano - wracał do obozu najedzony i wyposażony w różne rzeczy, które zdobył na nowoprzybyłych więźniach, co umożliwiało z kolei handel. Elementem zlagrowania człowieka jest jego anonimowość. Bez znaczenia jest imię, nazwisko, kim kto jest, co w życiu osiągnął. W obozie ma się tylko numer, a z cech człowieka liczy się tylko jego umiejętność przetrwania.

• Borowski w wielu momentach podkreśla masowość zbrodni hitlerowskich, zanik znaczenia człowieka jako jednostki, mówiąc np. "Między jednym kornerem a drugim za moimi plecami zagazowano trzy tysiące ludzi". Taki wymiar ma śmierć w opowiadaniu "Proszę państwa do gazu" - jest masowa, a w związku z tym anonimowa.

14. Twórcy neologizmów

• Pieśń chóru w „Odprawie posłów greckich” Jana Kochanowskiego - pławaczko, uznawco

• Julian Tuwim - „Bal w operze” - ideolo, kurdzesz, szantan, prync, caf się! Frrruwa twoja mać; „Wiosna Dytyramb” - psiakrwie, potwór porubczy, bastrzęta; „Ranyjulek” - ranyjulek,

• Witold Gombrowicz (upupiać)

• Futuryści - Bruno Jasieński, Adam Ważyk, Stanisław Młodożeniec („XX wiek” - zawiośniało, latopędzi, szeptolesia, caruzieją, falorycznie; „Futurobnia” - „uchodzone upapierzam poemacę i mieisięczę kaszkietując księgodajcom by zdruczyli”); „Jeddnodńuwka futurystuw”, „Tram wpopszek ulicy”, odrzucenie zasad gramatyki i ortografii oraz konstrukcji zdaniowych co zaowocowało ogromną ilością nowych słów

• Konstanty Ildefons Gałczyński - „Koniec świata” - poświęcenie utworu m.in. „Antropozooteatrologii, Lenorze, Pytonissie” , najoświeceńsza głowa, zaidiotyfikować,

• Bolesław Leśmian - stworzenie własnego, oryginalnego języka : wyrazy z przedrostkiem bez- (bezbożyna, bezcel, bezgwar), czasowniki z przeczeniem między przedrostkiem a tematem (zaniedyszeć, zanieistnieć), rzeczowniki odprzymiotnikowe z przyrostkiem -ość (bezpolność, najdalszość, niewyśpiewność), oryginalne oksymorony (bywalec niebytu, niestniejące istnienie). Utwory : „Pan Błyszczyński”, „Śnigrobek” (błękitnawo zapatrzony, wędrownie się zazłocił, nierozeznawkę)

• Miron Białoszewski - „O obrotach rzeczy”, „Karuzela z madonnami”

15. Artyzm w „Bogurodzicy”

• Jest utworem bardzo starym (powstała w XIII w., legendy przypisują jej autorstwo św. Wojciechowi)

• Odgrywała rolę hymnu (śpiewano ją pod Grunwaldem i pod Warną)

• Jest pierwszym utworem w języku polskim

• Dwie pierwsze strofy (oryginalne) są napisane pięknym, poetyckim językiem. To tak zwane kontakia - kunsztowna pod względem rymów, pełne rymów wewnętrznych, gier słownych forma

• Strofy zaczynają się tak samo - apostrofą, a później następuje wyliczenie modlitw, próśb i życzeń

• Jest to wiersz asylabiczny (różne ilości sylab w wersach)

• Występują rymy zewnętrzne i wewnętrzne („syna” - „gospodzina”) oraz wewnątrzwersowe („Bogurodzica” - „dziewica”)

• Napisana jest wierszem średniowiecznym, czyli intonacyjno - zdaniowym (wersy to zdania lub ich człony, które mają podobne linie intonacyjne : rosnąca i rosnąco - opadająca)

• Rymy wyznaczają koniec wersu, czyli tzw. klauzulę

• Poszczególne wersety wymawia się z odpowiednią melodią (wznoszącą lub opadającą)

• Zawiera nagromadzenie archaizmów : leksykalnych (Bogurodzica, zwolena, jąż), fonetycznych (Krzciciel), fleksyjnych (spuści, zyszczy), składniowych (Bogiem sławiena)

16. Wyjaśnij zjawisko paraboli

• Parabola (przypowieść) - gatunek literacko-moralistyczny, utwór narracyjny, w którym opowiedziana historia ważna jest nie sama przez się, ale jako ilustracja pewnych ogólnych prawideł ludzkiego losu. Właściwe rozumienie przypowieści wymaga przejścia od znaczenia dosłownego do ukrytego sensu alegorycznego lub moralnego.

• "Dżuma" Alberta Camusa - jest powieścią parabolą. Oznacza to, że wydarzenia i świat w niej przedstawione są pretekstem do głębszych przemyśleń, do przekazania uniwersalnych prawd o ludzkiej egzystencji. I rzeczywiście. Losy bohaterów "Dżumy" są przykładami pewnych postaw; przenośne znaczenie tytułu, brak konkretyzacji czasowej sprawia, że powieść nabiera uniwersalnego wymiaru. Narracja w "Dżumie" jest wymienna - wydarzenia są przedstawione przez kilka głosów. Dzięki temu zabiegowi Camus osiąga pewien obiektywizm, ogląd spraw z różnych punktów widzenia. Głównym narratorem jest doktor Rieux, lecz prócz niego "mówią" też dialogi, które przytacza, a także "zapiski" Jana Tarrou. Opisując dzieje zarażonego dżumą Oranu, opisał Camus człowieka - kruchość jego egzystencji i drogi ku obronie swojej ludzkiej godności. Już motto z Defoe sugeruje nam, że scen nie należy odczytywać dosłownie ale szukać ich ukrytego znaczenia. Zaraza jest alegorią choroby, wojny, zagrożenia, nieszczęścia i zła. Ważne są postawy, a nie bohaterowie, którzy je reprezentują

• „Proces” Franza Kafki - utwór napisany w konwencji powieści realistycznej, ale miejsca i zachowania bohaterów wyłamują się z tej konwencji. Brak precyzyjnego ustalenia miejsca i czasu akcji. Także sam bohater (Józef K.) jest tylko uosobieniem pewnych cech i zachowań, które należy zanalizować. Najważniejsza w utworze jest scena w katedrze, gdzie ksiądz wygłasza do Józefa płomienną mowę i opowiada mu przypowieść o człowieku, który chciał wejść do prawa. Na drodze stanął mu odźwierny, a czekali jeszcze na niego kolejni. Człowiek stracił więc całe życie na czekaniu i umarł nie dowiedziawszy się, czym było dla niego prawo. A było ono przeznaczone tylko i wyłącznie dla niego. Rodzajem winy Jozefa K. Była próżna, jałowa egzystencja i brak rozwoju samego siebie. Każdy musi sam rozpoznać rodzaj swej winy, gdyż dla każdego „prawo” jest inne.

• Przypowieści Biblijne (Nowy Testament) - cykl wygłaszanych przez Jezusa przypowieści, w których propagował nowoczesne na ówczesne czasy wartości i zachowania : przypowieść o miłosiernym Samarytaninie, o synu marnotrawnym, o siewcy, o pannach roztropnych i nieroztropnych, o Łazarzu

17. Porównanie dwóch odmian eposu

• Epos antyczny : otwierany inwokacją do muz; pisany heksametrem; jeden rozbudowany wątek (w „Iliadzie” - gniew Achilla i jego pojedynek z Hektorem, w „Odysei” : powrót Odyseusza do Itaki); świat boski przenika się z ludzkim (ingerencja bogów); oparty na micie (w „Iliadzie” micie o sądzie Parysa)

• Epos romantyczny („Pan Tadeusz”) : otwierany inwokacją do Matki Boskiej i ojczyzny; pisany trzynastozgłoskowcem ; wiele wątków (spór o zamek, miłość Tadeusza i Zosi, Telimeny i Hrabiego, patriotyczny wątek księdza Robaka); świat jest realny, nie ma pierwiastków niesamowitości; oparty na oryginalnym pomyśle, luźno związanym z atakiem Napoleona na Rosję

18. Co w dramacie Witkacego śmieszy, co przeraża, drażni i zaskakuje

• Przeraża - wizja rewolucji jako siły niszczącej; każda kolejna rewolucja (faszystowska Roberta Scurvy`ego, komunistyczna Szewców, anarchistyczna Hiper - Robociarza, totalitarna Towarzyszy X i Abramowskiego) jest coraz gorsza i bardziej przerażająca; przeraża fakt, że rewolucja pożera własne dzieci (Sajetan zostaje zabity przez własnych ludzi)

• Śmieszy : wizja świata, surrealistyczna i groteskowa; zabawne nazwiska (Scurvy, Księżna Irina Wsiełowodna Zbereźnicka - Podberezka, Gnębon Puczymorda)

• Zaskakuje : trafność oceny Witkacego; prawdy na temat rewolucji są ni tylko prawdziwe, ale Witkacy wybiegł w przyszłość przewidując rewolucje, które wstrząsną światem

19. Wymień i scharakteryzuj gatunki wywodzące się z antyku

• Bajka, dramat, epigramat, oda, hymn, elegia, epitafium, tren, dytyramb, epopeja, pieśń

• Bajka - wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi. Prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa (morał) na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieżnik, lis-zdrajca). Bajkę charakteryzuje na ogół dyscyplina językowa i dążenie do łatwego nawiązania kontaktu z odbiorcą, co może się wyrażać potocznością języka i stylem gawędziarskim. Podział bajek: narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowiąca jakby zwięzłą nowelę o nieskomplikowanej akcji i z niewieloma postaciami oraz bajka epigramatyczna, przeważnie czterowersowa, rysująca pewną elementarną sytuację, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W okresie oświecenia bajka stała się jednym z głównych gatunków, służyła dydaktyce i moralizatorstwu.

• Dramat - nazwa pochodzi od greckiego słowa "drama" - czynność, działanie. Jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich (obok epiki i liryki, do którego należą utwory przeznaczone zasadniczo do wystawienia scenicznego. Dzieło dramatyczne jako twór słowny należy do literatury, zaś jako widowisko sceniczne - do teatru. Wyznaczniki dramatu fabuła - mocno zarysowana akcja, wokół której koncentruje się świat przedstawiony; dialog - podstawowa forma wypowiedzi; rola podmiotu literackiego (porównywalnego z podmiotem lirycznym lub narratorem) ograniczona do minimum; podział na akty, sceny, odsłony (dawniej stasimony, epejsodiony, epilog, prolog); dwa rodzaje tekstu (główny - dialogi i monologi i poboczny - didaskalia); postacie podlegają prawie wyłącznie charakterystyce pośredniej, wyrażonej poprzez ich czyny i słowa.

• Elegia - utwór liryczny o smutnym, melancholijnym nastroju, zawierający elementy narracyjne, najczęściej poświęcony jakiemuś bohaterowi, znanej postaci historycznej, osobowości

• Epigramat - krótki utwór liryczny, wierszowany, o zwięzłej, skondensowanej treści, przeważnie mający charakter satyryczny, choć zdarzają się epigramaty filozoficzni - refleksyjne (gatunek wziął się z napisów na starożytnych nagrobkach, a do literatury wprowadził go Symonides)

• Dytyramb - pieśń pochwalna, pierwotnie w starożytnej Grecji śpiew obrzędowy na cześć Dionizosa, w okresie późniejszym (VI - V w. p.n.e.) utwór liryczny, z którego wywodzą się tragedia i komedia antyczna.

• Epitafium - utwór poetycki, będący pochwałą zmarłego, utrzymany w stylu napisu nagrobkowego. Z zasady jest to utwór zwięzły i stylistycznie wyrazisty. Gatunek ten ukształtował się w starożytnej Grecji w VI w. p.n.e.

• Tren - (threnos = lament, pieśń żałobna, opłakiwanie) jest to utwór poetycki o tonie elegijnym i charakterze żałobnym, poświęcony wspomnieniu osoby zmarłej, rozpamiętywaniu jej zalet i uczynków.

• Epopeja - długi, rozbudowany utwór epicki pisany wierszem, a tematem eposu są losy wybranej grupy ludzi na tle ważnych dla danej społeczności wydarzeń. Utwór otwiera inwokacja, czyli zwrot do siły wyższej o opiekę i pomoc w pisaniu. Napisany językiem podniosłym, zawiera ogromną ilość środków artystycznym w tym porównania homeryckie (długie, bogate i rozbudowane porównania - opis tarczy Achillesa). Na pierwszy plan wysuwa się fabuła (zazwyczaj wielowątkowa) i narrator (wszechobecny, wszechwiedzący i obiektywny). Opisy są bardzo realistyczne, dokładne i dynamiczne i pełnią rolę retardacyjną. Dominuje opis i opowiadanie. Gatunek synkretyczny.

• Hymn - pieśń błagalna lub/i narracyjna, zawierająca pochwałę bóstwa, legendarnych bohaterów, upersonifikowanych zjawisk lub idei, utrzymywana w stylu wzniosłym, na ogół rozwijająca się wg schematu przemówienia, poczynając od apostroficznego zwrotu na początku; autorzy hymnu przemawiają w imieniu pewnej zbiorowości, snują rozważania moralne, niekiedy wyznania osobiste.

• Oda - Utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący osobę, ideę, wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności. Wg poetyki klasycystycznej oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne. Miało się w niej wyrażać uniesienie, dopuszczalna więc była pewna swoboda kompozycyjna. W okresie oświecenia oda służyła do wyrażania tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej.

• Pieśń - gatunek liryczny, którego pochodzenie wywodzi się ze starożytnych pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki. Pieśń cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów i paralelizmów (powtórzenie jakiegoś elementu). Charakter pieśni wynika z jej związków z muzyką, ułatwia ukształtowanie melodii. Do tradycji pieśni Horacego, który udoskonalił ten gatunek, nawiązał w Polsce Jan Kochanowski w swoich "Pieśniach". Obok najczęściej uprawianej pieśni jako wiersza lirycznego, często o tematyce miłosnej, wykształciły się różne jej odmiany, związane z ramą sytuacyjną - np. pieśń powitalna i pożegnalna, pieśń pochwalna, pieśń biesiadna (Kochanowski "Dzbanie mój pisany, dzbanie polewany"), pieśń poranna, pieśń wieczorna. Obok pieśni jako gatunku istnieją pieśni popularne - ludowe, żołnierskie, powstańcze, legionowe.

20. Motyw śmierci w średniowieczu

• Do końca XV wieku śmierć wyobrażana była jako rozkładające się kobiece zwłoki, później ten obraz zastąpił kobiecy szkielet z kosą i klepsydrą, nieraz uskrzydloną (nietoperze skrzydła) i z rozpuszczonymi, długimi i siwymi włosami, z narzuconą peleryną

• Śmierć w średniowieczu była upersonifikowana, aby możliwie najdoglębniej oddziaływać na ciemnych ludzi

• Popularne były tańce śmierci (dnase macabre), w których śmierć porywała w swój taneczny krąg przedstawicieli wszystkich stanów. Jednak i tutaj zachowana była hierarchia ziemska - pierwszy szedł papież, później ceszarz, królowie, kardynałowie, biskupi, szlachta a na końcu mieszczaństwo i chłopi

• W utworach średniowiecznych (np. „Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią”) śmierć przedstawiana była jako potężna postać, panująca bezwzględnie nad wszystkimi ziemskimi istotami. Śmierć siała postrach i grozę. Była nieprzejednana i nieprzekupna.

• Średniowieczna śmierć była jedyną pewną równością za świecie, gdyż dotykała i zabierała ze sobą każdego

• Na popularność śmierci miały wpływ liczne wojny, klęski, głód, epidemie ogarniające raz po raz Europę

• Śmierć miała akcentować i przypominać o motywie marności („vanitas”) i o nieuniknionym nadejściu końca („memento mori” - pamiętaj o śmierci)

21. Co o ludziach ocalonych z II wojny mówi poezja i proza współczesna

• „Ocalony” T. Różewicz - tutaj ocalenie jest jedynie fizyczne, jego psychika jest całkowicie zniszczona; eteyka, religia, filozofia stały się pustymi hasłami, podmiot szuka więc nauczyciela i mistrza, który na nowo wskaże co jest dobre a co złe, „nazwie rzeczy po imieniu”, stworzy nowy świat i wprowadzi porządek, ład i harmonię; w wyniku wojny uległy zniszczeniu nie tylko wartości moralne, etyczne ale również język, poeta poszukuje więc nowego sposobu wyrażania; „Mam dwadzieścia cztery lata, ocalałem, prowadzony na rzeź”

• „W środku życia” T. Różewicz - podmiot liryczny po wojnie znalazł się w rzeczywistości chaotycznej, która uległa całkowitej destrukcji, dlatego też musi budować świat od nowa; proces tworzenia rozpoczyna od ponownego nazwania rzeczy i przywrócenia słowom ich pierwotnych znaczeń; powtarza sobie do czego służą : stół, chleb, nóż, słowa te bowiem straciły pierwotne znaczenie (nóż kojarzy się z narzędziem zbrodni)

• „Lament” T. Różewicz - przypomina modlitwę, ale z treści wynika, że podmiot liryczny dawno już utracił wiarę i zdolność rozmowy z Bogiem; choć ma 20 lat to jest starcem, czuje bowiem, że wojna odebrała mu młodość, wrażliwość i doświadczyła w okrutny sposób; poeta mówi o sobie jak o mordercy i narzędziu w ręku kata, w zakończeniu zaś mówi : „Nie wierzę w przemianę wody w wino (...) grzechów odpuszczenie (...) ciała zmartwychwstanie (...)”

• „Piosenka o porcelanie” Cz. Miłosz - tematem jest wojna. Pisany jest wiersz płynnym, pięknym, pełnym elegancji językiem, zawiera szereg zdrobnień, obrazowych opisów, metafor. Pozornie o wojnie jedyną wzmianką jest tylko fragment „przeszły tanki”. Podmiot liryczny wyraża swą troskę o los rozbijanej porcelany, którą należy rozumieć jako symbol dorobku kulturowego całej ludzkości, niszczonego przez brutalną i bezwzględną wojnę. Siła i przemoc triumfują nad wiekowym dorobkiem filozofów, artystów, myślicieli, poetów. Miłosz wskazuje na kruchość ludzkich ideałów i norm etycznych, ich bezradność i bezbronność wobec ślepej siły, przemocy, brutalności, które niszczą wszystko, co napotkają na swojej drodze

• „Początek” A. Szczypiorski - utwór miał na celu przełamać stereotypy dotyczące Żydów w Polsce. Nie wszyscy Żydzi byli dobrzy - przykładem jest Franek Blutman, który wydawał swych współziomków. Ludzie, którzy przeżyli wojnę muszą zrewidować swój pogląd na temat Żydów i Niemców, oraz zniszczyć uogólnienia, które psują stosunki Polaków z tymi narodami. Ludzie, którzy przeżyli tworzą nowy świat, lecz są dopiero na początku drogi

• Opowiadania T. Borowskiego - ludzie zamknięci w obozach przeżyli koszmar. Zostali wyniszczeni nie tylko fizycznie ale przede wszystkim psychicznie. Wszystko co przecierpieli w obozach zostało na trwałe wpisane w ich życie. Nigdy już nie będą żyć normalnie, gdyż zawsze nad nimi, nad ich szczęściem krążyć będzie widmo obozów koncentracyjnych

22. Porównanie wizerunków Matki Boskiej w „Bogurodzicy” i „Lamencie Świętokrzyskim”

• „Bogurodzica” - Główną postacią i adresatką utworu jest Matka Boska - Oblubienica, Pośredniczka. Występują też w tekście dwie inne osoby : Chrystus i Jan Chrzciciel. Te trzy postacie tworzą symboliczną w średniowieczu figurę zwaną "deesis", którą można sobie wyobrazić w postaci trójkąta: na jego szczycie znajduje się Chrystus, a po bokach Matka Boska i Jan Chrzciciel. Modlitwy zanoszone przez wiernych do Chrystusa docierają do Niego za pośrednictwem Jana i Maryi. Maryja jako gospodzina, matka i ukochana przez Jezusa osoba pełni rolę pośrednika między Nim a ludźmi. Świadczyć to może o wierze ówczesnych w moc Matki Boskiej, która mogła wywierać wpływ na Chrystusa. Maryja jest odległa, boska i potężna.

• „Lament świętokrzyski” - Matka Boża jest tutaj przedstawiona w sposób bardzo ludzki i ciepły. Na pierwszy plan wysuwają się cechy Maryi jako matki, a nie istoty boskiej. Matka Boża widząc cierpienie syna i nie mogąc mu pomóc pogrąża się w rozpaczy i bólu. Uwydatnia się matczyny wyraz cierpienia i chęć niesienia pomocy cierpiącemu synowi. Maryja zwraca się także do innych matek, aby z ich dziećmi nie stało się nigdy nic takiego („nad dziatkami...”). Utwór nawiązuje do idei doloryzmu (opisywania cierpienia Matki Bożej po stracie Syna)

23. Twój głos na temat praw i obowiązków lekarza

• Tomasz Judym („Przedwiośnie S. Żeromskiego) - młody chirurg, który dzięki własnej pracy i sile woli wyzwolił się z rodzinnego, ubogiego domu rządzonego przez ojca - alkoholika i zdobył wykształcenie. Za swoje posłannictwo uważa pomoc innym ludziom i początkowo szuka poparcia i pomocy u innych lekarzy. Gdy jej jednak nie znajduje zostaje samotnym bojownikiem o polepszenie losu najuboższych. Jednak w swym działaniu nie kieruje się czystym altruizmem, lecz napędza go jego kompleks niższości człowieka ubogiego, który widzi możliwość zerwania ze swoją sferą tylko poprzez jej likwidację. Jest również w swym zadaniu nieskuteczny - nie umie innych lekarzy pozyskać poprzez racjonalne, merytoryczne argumenty, lecz posługuje się romantycznymi sloganami oraz nie potrafi doprowadzić do końca swojego zadania (opuszcza Cisy, gdy jego plan się nie udaje i gdy jest tam najbardziej potrzebny; w Warszawie porzuca praktykę, gdyż nie może pozyskać klientów ani udowodnić swojego lekarskiego talentu i wiedzy zdobytej w Paryżu). Dla swych ideałów rezygnuje z rodziny i miłości do Joasi.

• Bernard Rieux („Dżuma” A. Camusa) - bardzo dobry i szanowany lekarz, jeden z pierwszych który na poważnie rozważył możliwość wybuchu epidemii. Tuż przed pojawieniem się choroby jego żona wyjechała do sanatorium, a jego matka zaczęła prowadzić dom doktora. Rieux poświęcił się swej pracy całkowicie, walczył z dżumą wszelkimi środkami, nie zważając na swe zdrowie i życie. Szanował i cenił sobie pomoc brygad Tarrou i nie traktował tej pomocy jako niepotrzebnego zawracania głowy. On był autorem pierwszej zakończonej wyleczeniem kuracji, ale wcale nie zawrócił mu ten fakt w głowie. Był tak pochłonięty pracą, że zaniedbał żonę i pamięć o niej. Gdy umarła tuż przed otwarciem bram miasta Rieux nie odczuł tego faktu zbyt dotkliwie - po takiej ilości cierpienia, jaką zobaczył śmierć jednej osoby nie mogła zbyt go poruszyć. Lekarz idealny, typowy papierowy bohater egzystencjalny.

24. Funkcje tekstów literackich (przykłady)

• Informatywna - zdania oznajmiające, proste i złożone; duża ilość słownictwa specjalistycznego; obiektywizm; ma za zadanie przekazać informację odbiorcy (który koncentruje się na rzeczywistości pozatekstowej, której dotyczy zawarta w komunikacie informacja); teksty i programy edukacyjne, informacje w gazetach i czasopismach

• Impresywna - zdania i równoważniki zdań, najczęściej pytające i wykrzyknikowe, które służą wyrażeniu emocji; nadawca takiego komunikatu nagminnie stosuje zwroty do odbiorcy (ty, ciebie, was) i pytania retoryczne o funkcji nakłaniającej; taki tekst ma służyć przekonaniu kogoś do swoich racji; są to wszelkiego rodzaju apele, odezwy i teksty, które mają adresata nakłonić do określonego zachowania lub sprowokować określoną reakcję lub refleksję; dość często spotykana w liryce

• Ekspresywna - podmiot wypowiedzi jest domyślny, zdania wieloczłonowe złożone z części krótkich, nierozwiniętych, często wykrzyknikowe lub zakończone wielokropkiem; taki tekst ma za zadanie przekazać odbiorcy przeżycia i emocje nadawcy; częste w dziennikach i pamiętnikach, reportażach i relacjach „na gorąco”

• Poetycka - wirtuozeria językowa, liczne środki artystyczne; częste neologizmy i innowacje językowe, oryginalna składnia, w prozie - szyk przestawny; odbiorca koncentruje się na oryginalności formy; typowe przykłady to młodopolskie utwory futurystów, dadaistów i poetów awangardowych

• Fatyczna - funkcja języka mająca na celu podtrzymanie lub nawiązanie kontaktu z odbiorcą; przykłady to „hej ty”, „Cześć”, „Halo”

25. Przełomowy charakter „Ballad i Romansów”

• Wydane w 1822r. Jako pierwsza występuje ballada „Romantyczność” o charakterze programowym

• Zerwanie z oświeceniowymi hasłami poznawania świata poprzez naukę i badania. Mickiewicz jako wyraziciel romantyków preferował poznanie pozazmysłowe („Romantyczność” - „Miej serce i patrzaj w serce!”)

• Zerwanie z czystością gatunkową i postawienie na synkretyzm gatunkowy (narrator, liryczny nastrój, dialogi, opisy)

• Wprowadzenie motywów ludowych i postawienie ludowości ponad światem nowoczesnym, opartym na nauce i technice

• Wprowadzenie nastroju grozy, strachu, niesamowitości oraz świata pozazmysłowego jako ważnego elementu świata przedstawianego

• Przeżycia duchowe bohatera stały się ważne i to one stanowią właściwy pierwiastek w balladach

• Użycie natury jako tła dla działań bohaterów i integralnej siły działającej na ich losy

26. Interpretacja wiersza współczesnego odnoszącego się do średniowiecza

• „Miniatura średniowieczna” Wisławy Szymborskiej

27. Motyw rycerza w twórczości dwóch epok

• Rycerz chrześcijański w średniowieczu (Roland) : wzór cnót chrześcijańskich, głęboko wierzy, podporządkowany jest Bogu i władcy jako namiestnikowi Boga na Ziemi, kocha ojczyznę, jest niezwykle odważny, niezłomny, honorowy, wierny i dumny; walczy w obronie wiary, zwalcza pogan (krucjaty), broni słabszych i kobiety (każdy rycerz winien posiadać ukochaną, której poświęca swe wielkie czyny), nieraz posiadał jakąś broń, o „cudownych” właściwościach (np. miecz Rolanda z relikwiami, Excalibur króla Artura)

• Szlachta polska u Henryka Sienkiewicza : grupa bardzo podzielona. Byli tu zarówno żołnierze odważni, waleczni i biegli we władaniu bronią (Kmicic, Wołodyjowski, Longin Podbipięta), tchórzliwi ale sprytni (Zagłoba) oraz pieniacze i warchoły (Czapliński, pospolite ruszenie w „Potopie”). Ci prawdziwi rycerze kochali ponad wszystko swą ojczyznę, jednocześnie jednak byli niezwykle kochliwi. Cechowała ich odwaga, nieraz granicząca z brawurą i spory spryt, szczególnie na placu boju. Nie nadawali się jednak do dworskich intryg i wielkiej polityki - lepiej czuli się w siodle i z szablą w ręku.

28. Kat i ofiara w literaturze

• „Rozmowy z katem” Kazimierza Moczarskiego - kat i ofiara (Stroop i Moczarski) zostają osadzeni w jednej celi. Moczarski o dziwo nie zachowuje się wyniośle, wie, że Stroop czynił źle, ale traktuje go w miarę przyjaźnie i solidarnie (nie skorzystał z propozycji spania na łóżku). Moczarski poznaje niemiecki punkt widzenia na temat holocaustu i wojny jako takiej. Autor nie staje się katem Stroopa, nie pogarsza jego i tak już beznadziejnej sytuacji. Moczarski stara się obiektywnie opisać wydarzenia z życia Stroopa w czym pomaga mu Schielke.

• „Początek” Jerzego Andrzejewskiego - katem dla Żyda mógł stać się w czasie wojny inny Żyd. Przykładem jest Franek Blutman, który wydaje członków swego narodu SS i Gestapo. Także Polacy (których jednak większość współczuła Żydom i starała im się pomagać) mogli być katami. Na przykład Piękny Lolo, szmalcownik, wydawał Żydów, jeśli ci mu nie zapłacili

• „Inny Świat” Gustawa Herlinga - Grudzińskiego - katem może stać się współwięzień. Donosy były normalną rzeczą w sowieckim łagrze i nikt tego nawet zbytnio nie potępiał (Autor pogardzał takimi czynami, czemu dał wyraz w Epilogu). Żołnierze i urzędnicy sowieccy byli katami niezwykle okrutnymi gdyż znęcali się nie tylko fizyczni, ale i psychicznie (bezpodstawne przedłużanie kary)

• Opowiadania Tadeusza Borowskiego, „Medaliony” Zofii Nałkowskiej - wizja okrutnych kar (zamykanie kobiet w bunkrach z ciałami zmarłych) i bezlitosnego mordowania (wielogodzinne, zabójcze apele; gazowanie; mordowanie za najmniejsze przewinienia; selekcje)

29. Definicja prądu literackiego (przykłady)

• Prąd literacki - zespół tendencji ideowych i artystycznych, utrwalonych w określonym zbiorze dzieł literackich; charakteryzuje go wspólnota elementów : założeń filozoficznych, ideałów kulturowych, zasad poetyki środków stylistycznych. Jest to jeden z podstawowych elementów w procesie tworzenia literatury

• Dekadentyzm - Dekadentyzm w sensie ogólnym to tendencje schyłkowe związane z upadkiem kultury bądź z końcem jakiejś epoki. W sensie węższym dekadentyzm był kierunkiem w literaturze francuskiej lat osiemdziesiątych XIX w. Związany był z literaturą fin de siecle'u (końca wieku). Postawę dekadencką cechuje irracjonalizm i pesymizm, przewartościowanie wartości. Uznaje bezsensowność istniejących form społecznych. Bezsilność jednostki ludzkiej prowadzi do charakterystycznego buntu artysty przeciw społeczeństwu: negacja systemu wartości mieszczańskich, nieprzystosowanie do rzeczywistości, poczucie własnej zbędności w społeczeństwie. Hasło "sztuka dla sztuki" - sztuka wolna od celów społecznych i użytkowych. Postawa bierna - ucieczka w nirwanę, postawa aktywna - krytyka filistra - tradycyjnego mieszczanina, ucieczka w poezję. Dekadentyzm objawiał się poczuciem grożącej zewsząd katastrofy i bezsensem istnienia, niewiarą w wartość jakiejkolwiek idei, ogólną apatią i niechęcią do wszelkiego działania. Blisko związany jest z nihilizmem. Manifestem programowym dekadentyzmu są wiersze K. Przerwy-Tetmajera: "Evviva l'arte", "Nie wierzę w nic", "Koniec wieku XIX", "Hymn do Nirwany".

• Sentymentalizm - Prąd umysłowy i literacki konkurencyjny wobec oświeceniowego klasycyzmu, który został stworzony przez filozofa francuskiego J.J. Rousseau. Doświadczenie jednostki Rousseau uważa za główne źródło wiedzy o świecie. Klasycznym przekonaniom o harmonii i ładzie świata przeciwstawia napięcie i emocje świadczące o kryzysie współczesnej cywilizacji. Głównym przedstawicielem polskiej literatury sentymentalnej jest Franciszek Karpiński. Zgodnie z konwencją wprowadził do literatury motywy religijne, patriotyczne i erotyczne. Według zasad sentymentalizmu, głównym tematem było zainteresowanie człowiekiem, jego prezentuje czasem również uczucia religijne lub patriotyczne. Styl wypowiedzi oparty jest na języku potocznym, ale wyklucza pospolite słowa, wulgaryzmy. Rezygnuje się ze stylu wysokiego. Typowe utwory to: powieść, sielanka, pieśń, elegia.

• Marinizm - Nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino (1569-1625), twórcę rewolucyjnego na owe czasy (przełom XVI i XVII w) poematu mitologicznego "Adone" (1623). Utwór ten zadziwia śmiałością tematyki erotycznej oraz niemal bluźnierczych porównań mitologiczno - religijnych (np. świątynia rzymskiej bogini miłości cielesnej - Wenery zostaje przyrównana do Kościoła Chrystusowego). Marinizm to jeden z nurtów w dworskiej poezji barokowej; inaczej - "kwiecisty" barok. Nurt ten odrzucał renesansową harmonię między treścią a formą i kładł nacisk na formę (stąd przerost formy nad treścią), lubował się w olśniewających konceptach, igraszkach słownych, wymyślnych epitetach i metaforach. Mariniści stosowali następujące środki artystyczne: inwersja (szyk przestawny); paradoks (twierdzenie lub rozumowanie sprzeczne z przyjętym ujęte w błyskotliwą wypowiedź); alegoria (obrazowe przedstawienie pojęć oderwanych); anafora (rodzaj powtórzenia polegający na rozpoczynaniu kolejnych zdań i wersów od tych samych wyrazów); gradacja (stopniowanie figura będąca odmianą wyliczenia, polegająca na nagromadzeniu określeń, pojęć lub obrazów i uszeregowaniu ich wg stopnia nasilenia lub osłabienia jakiejś cechy); hiperbola (przesadnia; metafora polegająca na wyolbrzymieniu i przesadnym uwypukleniu pewnych cech); antyteza (przeciwstawienie; zestawienie pojęć i sądów społecznych lub kontrastowych); koncept (wyszukane, niezwykłe i zaskakujące pomysły kompozycyjne, obrazowe lub słowne); oksymoron (związek frazeologiczny obejmujący dwa przeciwstawne znaczeniowo wyrazy); parafraza (omówienie; zastępowanie zwykłych określeń i nazw równoważnikami znaczeniowymi); pointa (nieoczekiwane i zaskakujące zakończenie). W polskim baroku poetą marinistą był J.A. Morsztyn

• Egzystencjalizm - prąd współczesny (powstały w Niemczech w latach 20. a rozwinięty we Francji w latach 40.) zajmujący się określeniem roli jednostki w świecie. Egzystencjaliści głosili, że jednostka ma wolny wybór i jest bezwzględnie odpowiedzialna za własne czyny, co stwarza poczucie lęku i prowadzi do poczucia niepewności bytu. „Dżuma” A. Camusa

30. Motyw nieśmiertelności

• W mitach greckich i rzymskich źródłem nieśmiertelności były ambrozja i nektar spożywane przez bogów na Olimpie. Człowiek, który spożywałby je także mógłby zostać nieśmiertelnym

• „Exegi monumentum” Horacego - poeta był świadomym swej poetyckiej wielkości, co potwierdzają słowa wiersza - "non omnis moriar" - "nie wszystek umrę". Poeta nigdy całkiem nie umiera, gdyż pozostawia po sobie "pomnik trwalszy niż ze spiżu", a pomnikiem tym jest jego nieśmiertelna poezja, jak czytamy w tym samym wierszu. Stwierdzenie to w znacznym stopniu wpłynie na literaturę renesansu. Podobnie w epoce tej poeci korzystać będą z horacjańskiego hasła mówiącego, że poeta jest jak pszczoła, która zbiera nektar z wielu kwiatów (utworów), aby stworzyć z niego indywidualny, niepowtarzalny miód. Rzymski poeta głosił mądre zasady człowieka znającego ludzki los, człowieka, który wie, że bogactwo rzadko przynosi szczęście i że życie w zdrowiu, spokoju i w zgodzie z własnym sumieniem znacznie pomniejsza troski i niepokoje.

• „Pieśń XIX (O dobrej sławie)” J. Kochanowski - poeta stwierdza, że nie ma chyba na świecie człowieka, który nie chciałby pozostawić po sobie dobrego imienia. Osiągnąć to można dzięki służeniu ojczyźnie, tak jak kto potrafi : odważny powinien bronić kraju, człowiek wykształcony i dobry retor „szczepić między ludźmi dobre obyczaje”, a utalentowany - służyć piórem

• „Pieśń XXIV (Nie zwykłym i nie lada piórem opatrzony)” J. Kochanowski - pieśń dotyczy własnej twórczości jako źródła nieśmiertelności (motyw horacjański). Z wdzięcznością zwraca się autor do swego mecenasa Piotra Myszkowskiego

• „Dziady” cz. III A. Mickiewicza - Konrad uważał się za jednostkę wyjątkową, gdyż czuł poetą. Poprzez swą twórczość chciał stać się równym Bogu i uratować swój naród („Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę, cóż ty większego mogłeś zrobi, Boże”). Nieśmiertelność należy się tylko jednostkom wielkim, takim jak on twórcom, którzy powinni poświęcić swój talent i życie walce o dobro

• „Radość pisania” Wisława Szymborska

31. Symbolizm w twórczości Młodej Polski

• Symbolizm - Kierunek artystyczny ukształtowany we Francji i w Belgii w ostatnim piętnastoleciu XIX w. Wypracował program głoszący, że sztuka powinna wyrażać poprzez symbol to, co niewyrażalne i docierać tam, gdzie nie dociera racjonalne poznanie. Rzeczywistość, która nas otacza, ma dwoistą naturę - składa się z materii i ducha; zadaniem sztuki powinno być odzwierciedlenie owej głębszej, duchowej, metafizycznej sfery ludzkiej egzystencji; świata duchów nie można przedstawić przy pomocy środków stosowanych przez sztukę realistyczną, gdyż nie jest on jednoznaczny i sprecyzowany; to co nieuchwytne, niewyrażalne, bo rozgrywające się poza światem zmysłów, można próbować przedstawić przy pomocy języka symboli, który dopuszcza możliwość wielu interpretacji. Symbol jako środek artystyczny ma więcej niż dwa znaczenia: pierwsze, to postrzegalny zmysłowo obraz przedmiotu, osoby lub sytuacji; pozostałe, to podtekst, ukryte znaczenie, nie wypowiedziana jednoznacznie treść.

• „Krzak dzikiej róży w ciemnej smreczynie” J. Kasprowicza - cykl czterech sonetów, połączonych motywem krzaku dzikiej róży rosnącej obok powalonej burzą limby. Wpływ symbolizmu widać już na pierwszy rzut oka - pojawienie się dwóch symboli (róża, limba) oraz metaforyka personifikująca różę („skronie do zimnej tuli ściany”). Poeta ukazuje egzystencjonalne lęki róży, która ma za sąsiada tylko zwaloną limbę. Pień drzewa przypomina róży o przemijaniu, wskazuje na bliskość i nieuchronność śmierci. Obraz róży jest dynamiczny i zmienia się z sonetu na sonet; zmianom podlega również limba (róża jest coraz bardziej przerażona światem, a limba coraz bardziej niszczeje - przechodzi kolejne fazy śmierci). Wszystkie cztery sonety oparte są na kontekście : róża - symbol życia, limba - symbol śmierci.

• „Anioł Pański” K. Przerwy - Tetmajera - utwór to wynik fascynacji impresjonizmem (ulotność opisu) oraz symbolizmem. Autor próbuje oddać nastrój i refleksje związane z biciem dzwonów wzywających na Anioł Pański. Symbole są głównie symbolami śmierci, przemijania, bezsensu życia („wieczorny mrok”, „mgła szara”, „trzęsawiska i rozłogi”, „ciemny cmentarz”)

• „Wesele” St. Wyspiańskiego - arcydzieło dramatu symbolicznego. Złoty róg - symbol pobudki bojowej mającej porwać naród do walki został zgubiony przez Jaśka, gdy ten sięgał po „Czapkę z piór” (symbol prywaty i osobistych pragnień); Złota podkowa, symbol szczęścia i pomyślności, zostaje odłożony na później; Na końcu bohaterowie wesela tańczą chocholi taniec (symbol uśpienia narodu, jego marazmu, wielki obraz - symbol zbudowany na zasadzie kontrastu między czuwaniem Jaśka a snem weselników); Stańczyk - symbol rozwagi i mądrości publicznej; Rycerz - symbol potęgi, męstwa oraz wielkości ducha narodu; Hetman - symbol szlacheckiej prywaty i zdrady narodowej; Upiór - symbol rozdźwięku między chłopami a inteligencją; Wernyhora - symbol powstania, wolności i zmiany; Chochoł - symbol marazmu, bierności, choć także odrodzenia, zmartwychwstania i życia

32. Motywy antyczne i renesansowe w „Odprawie posłów greckich”

• Antyk

• Utwór bliski dziełom Eurypidesa, gdyż fatum (wola bogów, przekleństwo) nie mają znaczenia dla rozwoju akcji (o wszystkim decydują ludzie)

• Zachowano zasadę jedności miejsca (plac przed pałacem Priama lub sam pałac), akcji (jeden wątek - przybycie posłów greckich po Helenę) i czasu (akcja trwa jeden dzień)

• Obecność chóru komentującego wydarzenia

• Jedność estetyki i stylu wypowiedzi (powaga)

• Temat zaczerpnięty z mitologii

• Klasyczna budowa : prolog, stasimony (pieśni chóru), epejsodiony (akty), epilog

• Renesans

• Brak konfliktu tragicznego (wyboru pomiędzy dwiema równorzędnymi racjami, tu wybór jest oczywisty)

• Brak bohatera tragicznego (zastąpienie jednostki zbiorowością - Troją)

• Tragedii można było zapobiec, nie była więc nieunikniona

• Wyraźny podział na postaci pozytywne (Antenor) i negatywne (Parys, Iketaon)

• Alegoryczność i symbolika : Troja - Rzeczpospolita, obrady rady - obrady sejmu (głosowanie przez rozstąpienie, uciszanie zgromadzenia stukaniem laską w podłogę)

• Odniesienie do współczesnej Janowi Kochanowskiemu sytuacji w Polsce : wewnętrzny chaos („O nierządne królestwo...gdzie ani prawa nie ważą, ani sprawiedliwość nie ma miejsca”)

33. Sonet (czy może być atrakcyjny dla współczesnego odbiorcy)

• Gatunek liryki, wywodzący się z XIII i XIV w. z Włoch (Francesco Petrarca, Dante Alighieri)

• Składa się zawsze z 14 wersów

• Ma cztery zwrotki - dwie pierwsze są czterowierszowe, dwie następne trójwierszowe

• Początkowo tematyka głownie miłosna; Mickiewicz odszedł od tego, czyniąc podróż po stepach pretekstem do rozważań o samotności wygnańca („Burza”, „Stepy akermańskie”) czyli bohatera bajronicznego (Pielgrzym), czy potęgi natury („Bakczysaraj”)

• Pierwsze dwie strofy mają charakter opisowy, dwie następne - refleksyjno-miłosny

• Poszczególne wiersze pisze się 11-to lub 13-to zgłoskowcem („Stepy akermańskie” - „Słyszę, kędy się motyl kołysa na trawie, Kędy wąż śliską piersią dotyka się zioła”)

• Niewiele rymów, ułożonych za to niezwykle kunsztownie (zwykle abba abba cdc dcd, rzadziej, w sonecie francuskim, abba abba cdc dee)

• Bogactwo środków artystycznych

• Gatunek bardzo trudny, zrygoryzowany, wymaga sporych umiejętności

• Sonety Williama Szekspira, „Sonety Krymskie” Adama Mickiewicza, cykl 40 sonetów „Z chałupy” Jana Kasprowicza, „Kowal” i „Sonet Szalony” Lepolda Staffa, „Nie wierzę w nic” Kazimierza Przerwy - Tetmajera

34. Funkcja i rola motta

• Motto - cytat, maksyma, aforyzm umieszczony na początku utworu literackiego lub jego części, jako myśl przewodnia

• „Medaliony” - „Ludzie ludziom zgotowali ten los” : brutalne opisy tragedii II wojny i okrucieństwa katów są dodatkowo spotęgowane przez to motto - to właśnie ludzie czynili te zbrodnie, to ludzie są zdolni do takich okrucieństw. To zachęta do zastanowienia się nad zdolnością ludzi dokonywania najokrutniejszych, nieludzkich zbrodni

• „Inny świat” - „To otwierał się inny, odrębny świat, do niczego niepodobny; tu panowały inne, odrębne prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy i tu trwał martwy za życia dom, a w nim życie jak nigdzie” : cytat z Dostojewskiego; ma na celu uświadomić, że świat obozów to coś całkowicie odmiennego od reszty świata; świat ten jednak nie jest martwy - toczy się tam życie, życie inne niż gdzie indziej, brutalne, okrutne i przeczące zdrowemu rozsądkowi. Ten świat obozów był martwy za życia - ludzie tam zamknięci umierali wewnętrznie i byli zmarłymi dla świata

• „Romantyczność” - „Zdaje mi się, że widzę. Gdzie...przed oczyma duszy mojej” - cytat z Hamleta Williama Szekspira; dowodzi o wierze romantyków w możliwość pozazmysłowego poznania świata. To krótki manifest romantyków

• „Dżuma” - „Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś co istnieje rzeczywiście, przez coś innego, co nie istnieje” - cytat z Daniela Defoe; ma wskazać na paraboliczny charakter utworu, na fakt, że utwór można i należy odczytać wieloznacznie. Szczególnie wieloznaczna jest sama zaraza (choroba, zło tkwiące w człowieku, wojna)

• Treny jako wyraz cierpienia i wypowiedź humanisty

• Tren to gatunek antyczny

• Treny poświęca się wielkim ludziom, Kochanowski poświęca go córce, wystawia jej pomnik

• Motywy mitologiczne (Hraklit, Brutus)

• Bogata skala uczuć zawarta w znakomicie skomponowanym cyklu (rozpacz - bunt - wyciszenie)

• Motywy ludowe w Trenie VI

• Bogactwo środków stylistycznych : apostrofy („Orszulo moja wdzięczna”), epitety liryczne („wdzięczna śpiewaczko”), synonimy („płacze - lamenty, skargi, łzy”), pytania retoryczne (Tren X), zdrobnienia (gałązki, listki), porównania homeryckie (Tren V)

• „niepobożna śmierć” - śmierć jest okrutna, bezbożna, porównana do okrutnego smoka pasącego swe łakome gardło (w średniowieczu śmierć nie napawała się swym zadaniem); „sadownik zbyt skwapliwy” (Tren V) - śmierć inaczej niż w średniowieczu jest omylna (może wraz z chwastami wyciąć oliwkę)

• rozpacz ojca - „wszystkie płacze, wszytki łzy heraklitowe i lamenty i skargi symonidowe, wszytki wzdychania, żale i frasunki i rąk łamania, wszytki a wszytki zaraz w dom się mój noście” (hiperbola)

• przypominanie ubiorów, sposobu bycia zmarłej, rozpamiętywanie zdarzeń, rozpacz z niemożności cieszenia się z oglądania dorastającej Urszuli

• śmierć Urszuli przewartościowuje postawę filozoficzną poety (był stoikiem i epikurejczykiem, wierzył, że poszukiwania mądrości ochronią go przed losem); w trenach IX, X i XI następuje przewartościowanie - zmaganie z samym sobą, wyrzeczenie się dotychczasowych poglądów (także wiary w Boga - Tren X); obawa, że rozpacz może doprowadzić do utraty rozsądku (Tren XI - „Żałości! Co mi czynisz? Owa, już oboje mam stracić i pociechę i baczenie swoje?”); odzyskuje spokój w Trenie XIX (charakter snu, widzi swą matkę ze szczęśliwym dzieckiem)

• Zakończenie Trenu XIX - „Ludzkie przywary, ludzkie noś” - istota człowieczeństwa zawiera się w spontaniczności zachowań, ludzką rzeczą jest cierpieć i radować się (głęboki humanizm)

36. Przedstawienie obcej powieści XX wieku

• „Rok 1984” Georga Orwella. Powieść Orwell skończył pisać w 1948 (po odwróceniu ostatnich cyfr otrzymuje się rok - tytuł). Jest to jego najwybitniejsza antyutopia. Z punktu widzenia autora rok 1984 był odległą przyszłością. Miejscem akcji jest jedno z trzech państwa świata - Oceania (jest jeszcze Eurazja i Wschódazja), a konkretnie teren Pasa Startowego Nr 1 (Wielka Brytania). Głównym bohaterem jest Winston Smith.

• Na terenie Oceanii panuje angsoc (angielski + socjalizm). Wizja świata jest bardzo pesymistyczna i ponura. Wszystkie państwa opanowane są przez dyktatury, kontrolujące wszystkie aspekty życia ludzi. Pomiędzy mocarstwami toczy się nieustanna wojna, której nikt nie może wygrać z powodu niezachwianej równowagi sił. Sojusze są cały czas zrywane i zawierane na nowo, a historia jest bezustannie fałszowana tak, aby społeczeństwo było przekonane, że wojna z aktualnym wrogiem toczona jest cały czas. Psychozę wojenną podsycają ciągłe egzekucje wrogów i spadające na miasto rakiety.

• Kontrolę nad mieszkańcami Oceanii sprawuje Policja Myśli, która bezlitośnie tępi jakiekolwiek objawy buntu czy choćby samodzielnego myślenia. Ministerstwo Pokoju zajmuje się prowadzeniem wojny, a Ministerstwo Prawdy fałszuje historię i tworzy fałszywe informacje. Wszyscy ludzie są obserwowani poprzez ekrany, które nie tylko nadają cały czas propagandową papkę, ale pozwalają też obserwować ludzi. Wyłączenie ekranu jest nielegalne i równoznaczne z buntem (mogą go, ale tylko na pół godziny, wyłączyć członkowie Partii Wewnętrznej - 2% społeczeństwa). Z każdego muru i plakatu spogląda na wszystko surowa twarz Wielkiego Brata („Wielki Brat Patrzy”), który ma wzbudzać poczucie zagrożenia i fałszywie rozumianej solidarności (donosy). Także minuty, godziny i tygodnie nienawiści mają na celu podsycanie podniecenia i zapału do wojny wśród ludzi. Istniała organizacja Kapusiów, skupiająca dzieci, które gotowe były donosić nawet na własnych rodziców

• Winston Smith jest 39-letnim urzędnikiem w Ministerstwie Prawdy. Pewnego dnia zaczyna prowadzić pamiętnik, co zmienia całkowicie jego życie. Dostaje w swe ręce „Księgę”, książkę napisaną przez opozycjonistę Emanuela Goldsteina. Wyjaśnione są w niej mechanizmy działania mocarstw oraz cel wojny, którym jest bezustanne niszczenie nadwyżek produkcji, tak aby masy żyły w nędzy, co zapobiega zatarciu się różnic pomiędzy klasami.

• Klasy są trzy : Partia Wewnętrzna (2% żyjących we względnym luksusie - służba, dywany, wino), Partia Zewnętrzna (około 10% - żyją w biedzie i wykonują większość prac) oraz prole (ciemiężone masy, które nawet nie są uważane za ludzi, jedynym ich przywilejem jest fakt, że Policja Myśli niezbyt gorliwie zajmuje się przypadkami „myślozbrodni” i innych przestępstw.

• Myślozbrodnia to myślenie wbrew powszechnej linii partii. Dwójmyślenie to zdolność to natychmiastowej akceptacji nawet najbardziej niedorzecznych zmian w polityce partii. Zbrodnioszlaban to zdolność do przerwania myślenia o czymś nielegalnym i natychmiastowa zmiana kierunku myślenia.

• Ważna jest nowomowa - nowy język, maksymalnie uproszczony i z minimalnym słownikiem, tak aby niemożliwe było wyrażenie nim myśli sprzecznych z wizją partii

• Utwór dzieli się na trzy części i aneksu poświęconego nowomowie : pierwsza część to opis budzenia się sprzeciwu u głównego bohatera, część druga to historia zakazanej (Liga Antyseksualna) miłości pomiędzy Smithem a Julią, trzecia to opis reedukacji Winstona w Ministerstwie Miłości. Smith w swym pamiętniku zapisuje swe refleksje na temat ciągłych braków, minut nienawiści, wychowywania dzieci i wszystkich innych drażniących go spraw. Smith nawiązuje kontakt z Bractwem, organizacją opozycyjną. Czyni to poprzez O`Briena, wysokiego członka Partii Wewnętrznej. W związku z Julią to ona jest stroną dominującą, ona rozpoczyna kontakt podając Smithowi kartkę z napisem „kocham cię”. Kochankowie spotykają się w pokoiku w dzielnicy proli. Pod koniec Julia i Wisnton zostają aresztowani i poddani torturom - najpierw Smith umieszczony zostaje w celi z przestępcami, których traktuje się lepiej niż więźniów politycznych, następnie jest torturowany i bity a na koniec poddany najokrutniejszej torturze w pokoju 101. Torturze stworzonej z jego najgłębszych lęków - przed szczurami. O`Brien okazuje się agentem Policji Myśli a „Księga” prowokacyjnym tworem O`Briena, a Julia zdradza Smitha podczas gdy on jest przekonany, że ona i on wytrzymają przesłuchania. Smith zostaje wypuszczony, otrzymuje nawet dobrze płatną posadę i spędza wiele czasu w kawiarni popijając dżin. Spotyka się nawet z Julią, ale ich uczucie wygasło. Smith cały czas oczekuje na ponowne aresztowanie, po którym zniknie na zawsze

37. Co o ówczesnej Polsce mówią Rej, Kochanowski, Skarga, Modrzewski

• Jan Kochanowski „Pieśń V księgi wtóre (Pieśń o spustoszeniu Podola)” - pieśń powstała po napadzie Tatarów na Podole w 1573 r. po ucieczce z Polski Henryka Walezego (Polacy zhańbili się przegraną, wskutek czego 50 tys. osób poszło w jasyr); w wyniku najazdu : doszło do zniszczenia ziem na Podolu, stracono olbrzymie majątki, wiele kobiet i dzieci poszło do niewoli a pozycja Polski w Europie osłabła; Tatarzy przedstawieni są jako naród niecywilizowany, żyjący pod namiotami i żyjący z łupów i będący na usługach Turcji; w pieśni zawarto szereg przestróg : najazd uświadomił słabość kraju, powstała obawa, czy Polacy przeciwstawią się ewentualnemu napadowi Turcji, słabość Polski wynika przede wszystkim z egoizmu i myślenia o własnych korzyściach („Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają?”); poeta apeluje o zapłacenie wojskom zaciężnym, które bez pieniędzy walczyć nie będą („Skujmy talerze, na talary skujmy, a żołnierzowi pieniądze gotujmy”); jeśli nie wyciągniemy wniosków z najazdu, to znaczy, że nie jesteśmy zdolni do refleksji i zmiany mentalności („Polak mądr po szkodzie; lecz jeśli prawda i z tego nas nazbodzie, nową przypowieść Polak sobie kupi, że i przed szkodą i po szkodzie głupi”)

• Mikołaj Rej "Krótka rozprawa..." - ukazanie stosunków społecznych panujących na wsi, sytuacji chłopów pańszczyźnianych wykorzystywanych zarówno przez szlachtę, jak i przez duchowieństwo. Pleban nie troszczy się o dobro duchowe swoich "owieczek", tylko z dużą gorliwością zbiera dziesięcinę. Pan również żyje w zbytku, podczas gdy jego poddani cierpią niedostatek. Pan i Pleban osiągają porozumienie kosztem Wójta, który przecież i tak - ich zdaniem - da sobie radę.

• Andrzej Frycz Modrzewski jest autorem traktatu „O poprawie Rzeczypospolitej”. Składa się ona z pięciu części :

• „O obyczajach” - krytyka istnienia różnych praw dla różnych ludzi (np. kary śmierci) oraz niesprawiedliwości istniejących norm. To postulat równość ludzi wobec prawa. To także rozważania o idealnym obywatelu Polski i ustroju sprawiedliwym

• „O prawach” - powtórzenie postulatu o karaniu karą śmierci według przynależności do różnych stanów. Powoduje, że Polska jest państwem bezprawia i że jego mieszkańcy nie czują się w nim dobrze

• „O wojnie” - według autora każda wojna jest zła, gdyż przynosi nieszczęście zwykłym obywatelom. Wojny jednak dzielą się na sprawiedliwe (obronne) i niesprawiedliwe (zaczepne)

• „O Kościele” - postulat reform Kościoła katolickiego. Autor nawołuje do większego zainteresowania sprawami wiernych i wartościami niematerialnymi; to także krytyka nietolerancji religijnej

• „O szkole” - autor wypowiada się, że należy rozwijać szkolnictwo i edukować społeczeństwo, gdyż tylko wtedy państwo będzie naprawdę silne, kiedy będzie wykształcone. Tymczasem zaś szkół jest mało, a nauczyciele zarabiają mało

• Piotr Skarga „Kazania sejmowe” - cykl 8 kazań, w których autor wyraża swój niepokój na temat państwa i toczących je chorób. Ogólnie :

• szlachta ma za dużo przywilejów i należy je ukrócić,

• król ma za słabą władzę i należy ją wzmocnić,

• chłopi żyją w niedoli i trzeba poprawić ich los; chłop powinien być także obdarzony wolnością osobistą

• sądownictwo jest niesprawne i skorumpowane, a prawa niesprawiedliwe; należy dokonać radykalnej reformy prawa i władzy sądowniczej

• władza wykonawcza jest osłabiona „złotą wolnością szlachecką” i winna być wzmocniona

• reformacja i swoboda religijna prowadzą do powstawania sporów w Polsce, dlatego też należy dążyć do zlikwidowania przejawów myśli reformatorskich i wzmocnić rolę Kościoła katolickiego

38. Wyjątkowość poezji Bolesława Leśmiana

• Wczesna twórczość Leśmiana wyrasta z tradycji symbolizmu rosyjskiego, jednak od początku można zaobserwować silne wpływy Bergsona i słabsze - Nietzschego. Echem fascynacji bergsonizmem jest stosunek poety do natury, której nieodłączną częścią jest człowiek zanurzony w pędzącym nurcie istnienia. Przyroda znajduje się w stanie ciągłego powstawania, rodzenia się. Jedynie zaczerpnięta z filozofii Bergsona intuicja pozwala człowiekowi pojąć dynamizm istnienia, zanurzyć się w nim. Z tego poglądu wypływa dążenie do stworzenia odrębnego języka poetyckiego, wyrażającego zmienność rzeczywistości. Poeta nadawał językowi muzyczną rytmiczność, odkrywał na nowo znaczenia etymologiczne słów, tworzył neologizmy, przypominał wyrazy rzadkie lub zapomniane.

• W poezji Leśmiana wyróżniamy dwa zasadnicze typy utworów : wiersze opisujące w plastyczny sposób przyrodę i przeżycia ludzkie i utwory zawierające elementy baśniowej fantastyki

• Cechy charakterystyczne poezji Leśmiana to: konkretność, wyrazista namacalność obrazowanych zjawisk, pietyzm w ukazywaniu szczegółów, bogactwo wyobraźni, a także sensualizm - odkrywanie świata wszystkimi zmysłami i wspomniane już neologizmy na pierwszy rzut oka wyróżniające poezję Leśmiana. Był on przeciwnikiem poezji opisującej współczesność, cywilizację, urbanistykę, jak to czynili np. skamandryci czy futuryści. W swojej liryce Leśmian stosował tradycyjną wersyfikację (sylabotonizm, stała średniówka), wprowadzał rytmizację.

• "W malinowym chruśniaku" - Kunsztowny, pięciostrofowy, zmysłowy erotyk, jeden z najpiękniejszych wierszy poety. Charakteryzuje go cielesność, odczuwalna bliskość między obojgiem bohaterów, a także zmysłowy klimat. Zawarta została tu synteza wrażeń (ciepło dnia, smak, zapach) i biologiczna pełnia życia przyrodniczego. U ludzi zrywających w ustronnym miejscu maliny narasta natężenie oczekiwania na spełnienie miłosne. Widoczne jest współgranie doznań i uczuć ludzkich z przyrodą: ciepło dnia - ciepło uczuć, zapach malin - zapach ciała itp. Poeta nie nazywa w swojej poezji bezpośrednio tych doznań, ale tworzy zmysłowy klimat będący ich wyrazem.

• "Dziewczyna" - jest to ballada wymowna i bogata w treści filozoficzne. Opowiada o dwunastu braciach, którzy zginęli, próbując przebić się przez mur, gdy usłyszeli głos wołającej dziewczyny. Odnaleźć tu można akcenty symboliczne. Jest to obraz wiecznego, ludzkiego dążenia do ideału wiecznego wysiłku i trudu pracy ludzkiej. Występują tutaj refreny, paralelizm składniowy. Wiersz jest rytmiczny. Poeta używa dawnych form, jak np. "usił", "sworz"; przedmiotom martwym przypisuje cechy ludzkie Finał - zapłata za tę pracę może sugerować dwie interpretacje :

• Pierwsza jest pesymistyczna: dzieje braci to metafora ludzkiego życia, pełnego absurdalnego trudu, dążeń i pragnień, które niczemu nie służą, bo osiągnąć można tylko próżnię.

• Możemy przyjąć również interpretację optymistyczną: aktywność i dążenie braci było walką ze światem, samo działanie - nie cel nadaje sens ludzkiemu życiu, człowiek nie jest biernym świadkiem. Braci jest dwunastu - jest to więc bunt solidarny. Co jest prawdą, którą interpretację wybierzemy, zależy to tylko i wyłącznie od czytelnika.

• "Urszula Kochanowska" - ma charakter balladowy, nawiązuje do treści "Trenów" Kochanowskiego jako inspiracji. Leśmian polemizuje z postawą Kochanowskiego: śmierć nie jest pocieszeniem, a szczęście niebieskie nie jest w stanie zastąpić życia ziemskiego. Liryk Leśmiana prezentuje twórcze spojrzenie na topos śmierci, prowadzi polemikę z tradycyjnymi wyobrażeniami raju, a także z wyobrażeniem Boga w nim. Zmarłe dziecko na Jego miejscu najchętniej widziałoby rodziców, gdyż z nimi czułoby się jak w swoim ziemskim domu, który to dom okazuje się być rajem rzeczywistym: znanym i bezpiecznym. Wiersz składa się z 12 dwuwersowych strof. Urszulka to podmiot liryczny - wypowiadający. Umiejętnie zastosowana została stylizacja dziecięca, bez zdrobnień. W wierszu nie ma archaizacji, ale występują dawne formy, jeszcze istniejące

• Bajdała, na wzór mickiewiczowskiego Konrada z Wielkiej Improwizacji, występuje do Boga z pretensjami: "Dlaczego stworzyłeś Dusiołka?". Kłótnia z Bogiem brzmi tu humorystycznie, lecz ma głębszy sens: to Bóg staje się odpowiedzialny za zło i ciężar psychiczny człowieka, bo je stworzył - "potworzył" mówi Bajdała. Liryk ten w panteistyczny sposób sugeruje uznanie Boga-Absolutu w wiecznie żywych, kreacyjnych siłach natury, która w swoim nieskończonym "stawaniu się" dopuszcza istnienie tworów dziwnych, wciąż tworzących się, będących w trakcie licznych przekształceń. Jedną z takich postaci jest właśnie Dusiołek, uchwycony w jednej z faz swojego istnienia. Poeta postrzega rzeczywistość jako podwójną, złożoną z dwóch sfer: realnej, materialnej, czyli człowieczej oraz wiecznej, duchowej, czyli boskiej. Wynika z tego, że człowiek i Bóg stoją na zupełnie przeciwnych biegunach. Człowiek jest tak zanurzony w kręgu swoich ziemskich spraw, że nie może i nie chce z nich się wydobyć. Widząc kondycję ludzką, pyta Leśmian o sens i absurd ludzkiego losu. Człowiek - bohater poezji leśmianowskiej, rzuca Bogu wyzwanie. Dlatego poeta eksponuje ułomności, słabości i kalectwo człowieka - to emblematy, które są czysto ludzkie. Kalectwo bowiem nie może być przymiotem Boga. Heroiczny humanizm w poezji Leśmiana polega na bohaterstwie istnienia, poczuciu godności i odrębności człowieka. W wierszu tym możemy wyodrębnić neologizmy (Dusiołek), motywy baśniowe i fantastyczne, a także szczegółowość i konkretność obrazowania, onomatopeje (np. "wiatr dzwoni").

39. Typowe środki stylistyczne

• Metafora (przenośnia) - Konstrukcja wyrazowa, w której pojedyncze wyrazy tracą swe pierwotne znaczenie i tworzą nową całość znaczeniową

• Personifikacja (uosobienie) - nadanie przedmiotom martwym lub zwierzętom cech ludzkich (myślenie, mówienie)

• Ożywienie - nadanie przedmiotom martwym cech istot żywych (tulić się, chodzić, biegać)

• Onomatopeja (wyraz dźwiękonaśladowczy) - wyraz, który naśladować ma dźwięk (szum, cyk, bzyk)

• Porównanie; proste (głupi jak but) i homeryckie (rozbudowane)

• Synonim - wyraz bliskoznaczny; brzmi inaczej, ale ma takie samo znaczenie

• Eufemizm - wyraz lub wyrażenie bardziej oględne, używane w celu złagodzenia treści wyrazów i wyrażeń. Zamiast powiedzieć "nie kłam" powiemy "nie fantazjuj".

• Neologizm - nowoutworzony wyraz

• Apostrofa - utrzymane we wzniosłym tonie bezpośrednie zwrócenie się do osoby, idei, zjawiska, przedmiotu

• Pytanie retoryczne - odpowiedź na postawione pytanie jest znane, a więc posiada ono charakter emocjonalny, a nie intelektualny.

• Antonim - wyraz o znaczeniu przeciwnym

• Makaronizm - wyraz pochodzący z języka obcego

• Archaizm - wyraz, który wyszedł już z użycia

• Epifora - powtórzenie wyrazów, lub części zdań

• Anafora - rozpoczęcie każdego wersu (akapitu, strofy) od tego samego wyrazu lub części zdania

• Hiperbola (przesadnia) - nadanie czemuś cech przesadzonych, wyolbrzymionych

• Peryfraza - zastąpienie wyrazu szerszym, bogatszym opisem

• Oksymoron - epitet sprzeczny (ogień krzepnie, blask ciemnieje)

• Paradoks - efektowne i zaskakujące swą treścią sformułowanie, zawierające myśli skłócone z powszechnie żywionymi przekonaniami, sprzecznie wewnętrznie

• Aliteracja - (rozpoczęcie każdego wyrazu od tej samej głoski)

40. Wzorce osobowe renesansu

• Szlachcic - ziemianin. Prezentowany w utworach głównie renesansowych, szczególnie u Kochanowskiego (fraszki „Na lipę”, „Na dom w Czarnolesie”, pieśni) i Reja („Żywot człowieka poćciwego” i jego trzecia część „Rok na cztery części rozdzielon”). Taki szlachcic czerpał przyjemność z uprawy ziemi, doglądania majątku, kochał przyrodę, a nawet jej niewielkie elementy (lipa Kochanowskiego), cieszył się z pomyślnych zbiorów i z nich żył, Szanował pracę i obyczaje chłopów. Jako rozrywki traktował podejmowanie gości i wizyty u innych ziemian. Patriota, czuje się gospodarzem części ojczyzny.

• Humanista - człowiek wykształcony, esteta, doskonale zorientowany w kulturze i sztuce, nie tylko swej epoki, ale i czasów przeszłych. Erudyta znający łacinę i grekę; otwarty, tolerancyjny, ciekawy świata, który usiłuje poznać. Śledzi rozwój nauki i sztuki. W jego światopoglądzie dominują elementy chrześcijańskie, ale nie brak także pierwiastków antycznych (epikureizm i stoicyzm). Patriota, który ma na uwadze dobro ojczyzny; skłonny do zmian, zwolennik postępu. Ceni radości i przyjemności życia doczesnego, postrzega świat jako harmonijną całość stworzoną przez Boga

• Dobry obywatel - patriota, który służy swemu krajowi, jak tylko umie - talentem, siłą i zdrowiem, pieniędzmi, kształceniem innych. Spokojny, tolerancyjny i zawsze gotowy stanąć w obronie ojczyzny

• Wzorowy dworzanin - wykształcony, erudyta, miłujący to, co polskie : język, obyczaje, stroje. Oczytany, orientuje się w najświeższych wydarzeniach kulturalnych. Nie stroni od dworskich zabaw i uciech, władcę darzy ogromnym szacunkiem. Dużą rolę w jego życiu odgrywają kobiety - ceni sobie klasyczny, dworski flirt. Ma poczucie humoru i potrafi czerpać radość z życia

41. Poeci współcześni i ich twórczość

• Cz. Miłosz - „Piosenka o końcu świata”, „Campo Di Fiori”, „Piosenka o porcelanie”, „Który skrzywdziłeś”

• Poeta politykujący („Który skrzywdziłeś”), moralista, dążący do uświadomienia ludziom ich wad oraz kruchości świata, kultury i życia. Jego wczesna twórczość zakorzeniona jest w katastrofiźmie. Mówi także o roli poezji w świecie („Który skrzywdziłeś”, „Campo Di Fiori”). Laureat Literackiej Nagrody Nobla z 1980r.

• T. Różewicz - „Ocalony”, „W środku życia”, „Lament”, „List do ludożerców”

• Poeta, który był wyrazicielem bólu pokolenia Kolumbów. Długo po wojnie nie mógł otrząsnąć się z koszmaru wojny. Krytyk kultury masowej nastawionej na konsumpcję i egoizm. Bystry obserwator rzeczywistości. Charakteryzuje go prosty styl, pozbawiony mnogości środków artystycznych, o ubogiej interpunkcji. Różewicz to obok Miłosza jeden z wyrazicieli roli poety jako pamięci narodu, jego swoistej moralności

• Z. Herbert - „Przesłanie Pana Cogito”, „Nike, która się waha”, „Apollo i Marsjasz”, „O Troi”

• Przeciwnik komunizmu i legitymizowania tej władzy swoją twórczością (stąd późny debiut - 1956r.). Charakterystyczne jest dla niego umieszczanie w większości swych wierszy jakiejś sceny, historyjki czy anegdoty. Chętnie sięgał po motywy antyczne. Jego poezja bardzo silnie moralizuje, ale jednocześnie pozbawiona jest złudzeń co do natury człowieka. Tworzy wiersze pozbawione interpunkcji, co stwarza możliwość wielorakiego odczytania utworów. Przez krytyków i czytelników Herbert postrzegany jest dwojako: jako poeta kultury, piewca antyku i mitu śródziemnomorskiego oraz dylematów egzystencjalno-moralnych człowieka, bądź jako poeta wielkiej politycznej aluzji. Twórczość poety wiąże się z nurtem współczesnego klasycyzmu. Podkreślić trzeba szczególne uwrażliwienie tej poezji na konflikty moralne epoki systemów totalitarnych oraz współczesnych doświadczeń cywilizacyjnych, ukazywanych najczęściej w perspektywie lub w kostiumie historycznym. Tworzywem są tu zarówno stare mity kultury i tradycji śródziemnomorskiej, dzieła sztuki, znane postacie historyczne i literackie, jak też i elementarne zjawiska życia i natury przedmiotów, traktowane jako punkt wyjścia do rozważań o paradoksalnej naturze bytu. Postawa Herberta wobec świata i wobec sztuki łączy w sobie szacunek dla tradycji kultury z nowoczesnością poetyckich środków wyrazu, zainteresowania filozoficzne godzi z prostotą języka, skupienie się na problematyce moralnej i egzystencjalnej ze zmysłem ironii, humoru i przekory wobec pewnych tradycyjnych tematów i rekwizytów sztuki. Do najwybitniejszych osiągnięć poezji Herberta należy cykl "Pan Cogito". Jego bohater jest syntetycznym człowiekiem współczesnym, którego rysy, reakcje i poglądy kreśli poeta z dystansem, współczuciem i sympatią, a często czyni go wyrazicielem własnych poglądów. "Pan Cogito" wyraża kodeks etyki heroicznej, wyrastającej z tragicznego - w sensie egzystencjalnym i historiozoficznym - pojmowania ludzkiego losu. Ów kodeks zamyka charakterystyczny dla Herbertowskiej etyki nakaz wierności: "idź bądź wierny idź"

• W. Szymborska - „Pierwsza fotografia Hitlera”, „Głos w sprawie pornografii”, „Radość pisania”, „W rzece Heraklita”

• Laureatka Literackiej Nagrody Nobla (1996r.). Wydaje mało, ale jej wiersze są doskonałe. Lubi przewrotność, a nawet prowokację („Głos w sprawie pornografii”). Porusza chętnie tematy tabu, szuka sensu wydarzeń i losów ludzi, ich zachowań („Pierwsza fotografia Hitlera”). Uwielbia zajmować się egzystencją człowieka, jej niepowtarzalnością, oryginalnością, tym, że każdy jest inny. Szymborska uprawia głównie lirykę osobistą refleksyjną o charakterze intelektualnym i moralistycznym, skupioną wokół motywu sytuacji egzystencjalnej człowieka i stosunku jednostki do historii, do wypracowanych przez wieki mitów kultury. Poetka, nie znajdując w pełni zadowalających ją rozwiązań i dość sceptycznie zapatrując się na możliwości wyciągnięcia "odpowiednich" nauk z doświadczeń przeszłości, nie popada jednak w skrajny pesymizm czy relatywizm poznawczy. Bohater jej wierszy "żyje, więc się myli" - to punkt wyjścia postawy Szymborskiej wobec świata i sztuki. W jej wierszach pełno jest melancholijnego i wisielczego humoru, ironii, dowcipu i głębszego znaczeniowo żartu. Człowiek w tych utworach to istota podległa prawom biologii i nieuchronności historii, bezbronna i omylna, podlegająca wyobcowaniu i niespełnieniu, stale zagrożona w swych ludzkich nadziejach, z trudem porozumiewająca się z innymi. Te złożone filozoficznie i psychologicznie problemy poruszane są w poezji Szymborskiej z dużą emocjonalną dyskrecją i dystansem myśliciela ironicznie pobłażliwego wobec człowieczych słabości i urojeń. Lapidarność, kunsztowność i wdzięk metafor, łączących igraszki słowne i dowcip z powagą, spowodowały wielką popularność poetki

• M. Białoszewski - „Karuzela z madonnami”, „Pamiętnik z powstania warszawskiego”, „O obrotach rzeczy”

• Poeta z tzw. nurtu lingwistycznego. Lubił opisywać kulturę peryferyjną (jarmarki, odpusty) wyrażaną przez kiczowatą sztukę. Jednocześnie fascynowała go kultura wielkich miast i peryferyjność subkultur obyczajowych i religijnych. Wiersze Mirona Białoszewskiego charakteryzuje bogactwo i oryginalność budowy (rozwinięta oryginalność budowy utworów poetów Awangardy Krakowskiej - Przyboś) oraz fakt bardzo głębokiego ukrycia sensu utworu pod zdawałoby się bezsensowną paplaniną, przypominającą utwory futurystów i dadaistów

42. Wątki miłosne w dowolnych utworach

• „Dzieje Tristana i Izoldy” - przykład niezwykle popularnego w średniowieczu motywu miłości nieszczęśliwej, niespełnionej i tragicznej. Dwoje kochanków byli sobie przeznaczenie, a przez pomyłkę wypity napój miłosny na zawsze połączył ich uczuciem, nie mogli oni jednak zaznać w tej miłości szczęścia. Konieczność poślubienia króla Marka przez Izoldę spowodowała pasmo nieszczęść w życiu kochanków. Musieli oni oszukiwać swego pana, kłamać i bezustannie ryzykować własnym życiem, gdyż miłość okazała się silniejsza od nich samych i od ich rozsądku. W końcu wygnany z kraju Tristan umiera od ran i z żalu, w niedługi czas potem umiera także Izolda. Dopiero po śmierci miłość tryumfuje - głóg wyrasta z grobu Tristana i wnika do grobu Izoldy (jest to symbol wiecznej miłości, miłości, która przetrwa nawet po śmierci).

• „Lalka” B. Prusa - St. Wokulski kocha pannę Izabelę Łęcką. Ta jednak traktuje go wyniośle, gdyż nie należy on do jej sfery. Dla niej Wokulski robi ogromny majątek, wykupuje długi ojca, nabywa jego kamienicę. Gdy Izabela dowiaduje się o tych czynach patrzy łaskawiej na Wokulskiego, jednak cały czas ma na boku małe romanse i flirty. Wokulski w Paryżu dochodzi do wniosku, że ta miłość zniszczyła mu życie, jednak po otrzymaniu listu od prezesowej wraca do Warszawy. Umizgi Starskiego i Izabeli doprowadzają Wokulskiego do samobójczej próby. Dopiero później dochodzi do wniosku, że wyleczył się z miłości i zaczyna ponownie zajmować się nauką i handlem

• „Potop” H. Sienkiewicza - miłość Oleńki i Andrzeja Kmicica. Byli sobie przeznaczeni i pokochali się od pierwszego wejrzenie. Jednak po spaleniu Wołmontowicz Kmicic przystąpił do Janusza Radziwiła i stał się zdrajcą, za co też dziewczyna go znienawidziła. Jednak Kmicic nie przestał jej kochać i ta miłość była jednym z bodźców, które odmieniły życie Kmicica i uczyniły z niego bojownika o wolność ojczyzny. Oleńka gdy spotyka pod koniec utworu rannego Andrzeja walczy o jego życie, choć jeszcze nie wie o jego chlubnej przeszłości. Dopiero po liście króla dowiaduje się o zasługach ukochanego i miłość nie musi już dalej się ukrywać.

• „Rok 1984: G. Orwella - historia zakazanej miłości Smitha i Julii. To ona zaczyna romans i jest stroną aktywną. Podaje Smithowi wiadomość na kartce - „kocham cię”. Dopiero jednak po wielu tygodniach Smith decyduje się na spotkanie z dziewczyną. Ta, choć jest członkinią „Ligi antyseksualnej” miała już wielu kochanków, jednak uważa, że Smith to jej prawdziwy wybranek. Spotykają się w pokoiku w dzielnicy Proli i wspólnie snują konspiracyjne plany. Obiecują sobie wierność i miłość do końca. Jak się okazuje, obydwoje zdradzają siebie nawzajem po torturach w pokoju 101. gdy spotykają się po jakimś czasie ich uczucie już dawno wygasło

43. Twórczość Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego

• Jan Andrzej Morsztyn - uprawiał poezję dworską, miłosną, związaną z nurtem zwanym marinizmem. W atmosferze salonów i flirtów mógł powstać tylko taki styl, który wyrażał błyskotliwość, elegancję i kunszt artystyczny, a pomijał zagadnienia życia publicznego. W twórczości Morsztyna przejawiło się to w lekkości treści, przy równoczesnym przeroście nagromadzonych przenośni, porównań i innych figur poetyckich (wyliczenia, stopniowania, powtórzenia, kontrasty i paradoksy). Morsztyn zebrał swe wiersze w zbiorach "Kanikuła albo psia gwiazda" i "Lutnia". Większość utworów dotyczyła tematyki miłosnej, związanej ze stylem literackim, śmiało traktującym zagadnienia cielesności, jakim był marinizm. Nie chodzi w nich jednakże o proste wypowiedzenie uczuć do ukochanej. Są to wiersze będące wyrazem flirtu, który odznacza się dworską elegancją i salonowym dowcipem.

• „Cuda miłości” - sonet mówiący o cierpieniach wynikających z miłości. Miłość jest uczuciem skomplikowanym co poeta wyraża w paradoksach. Podmiot liryczny stawia szereg pytań retorycznych, opartych na paradoksach („Jak żyję, serca już nie mając?”). Zgodnie z ideą konceptyzmu Morsztyn oparł wiersz na wieloznaczności słowa „ogień” (żywioł, miłość, żar). Koncept ujawnia się w sformułowanej na końcu puencie, że źródłem wszelkich cierpień podmiotu są oczy dziewczyny, przed których urokiem nie obroni nic, nawet rozum.

• "Do trupa" to najgłośniejszy sonet Morsztyna. Na zasadzie rozwiniętego porównania ukazuje najpierw poeta podobieństwo zakochanego do trupa. Następnie posługując się kontrastem zestawia spokój zmarłego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie wyciągnąć zaskakujący wniosek, że lepiej być trupem niż kochać bez wzajemności.

• "Niestatek" - znajdziemy tutaj ironiczną uwagę na temat rozsądku i powagi kobiet. Poeta wylicza szereg zjawisk, które nigdy nie miały miejsca, ale podejrzewa, że prędzej stać się one mogą rzeczywistością "niźli będzie stateczna która białogłowa".

• Daniel Naborowski - reprezentował ten nurt poezji barokowej, który podejmował próby rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom. Nurt ten ściśle wiązał się ze średniowiecznymi pojęciami: "vanitas", "memento mori", zaadaptowanymi przez filozofię barokową. Nietrwałość życia, przelotność człowieczego bytowania to popularne tematy Naborowskiego

• „Marność" - to nawiązanie do Księgi Koheleta („marność nad marnościami i wszystko marność”). Według poety człowiek ma na celu nieustanne zdobywanie nowych dóbr, a takie rozumowanie oddala człowieka od Boga. Marnością są sprawy ziemskie, materialne. Wszystko co ziemskie czeka rychły koniec i nic z tych rzeczy nie daje człowiekowi prawdziwego szczęścia. Jedyną stałą wartością jest Bóg. Nie należy odrzucać wszystkiego, ale korzystać z życia z umiarem, znaleźć złoty środek. Dobrze pojęta bojaźń boża sprawia, że nie trzeba bać się śmierci i spokojnie czekać na koniec swych dni

• „Krótkość żywota” - rozważania na temat przemijania i znikomością ludzkiej egzystencji. Także wyraz fascynacji śmiercią i nicością. Naborowski patrzy na życie ludzkie z perspektywy boskiej - tak widziany człowiek to tylko przechodzień na tym świecie, a jego życie trwa ułamek sekundy i jest „dźwiękiem, dymem, wiatrem, błyskiem, głosem, punktem”. Nic nie trwa wiecznie, nic się nie powtarza i wszystko przemija

• „Do Anny” - przykład zastosowania konceptu i wiążącego się z nim ikonu. Ikoniczność polega na nagromadzeniu anafor i rozpoczynaniu prawie każdego wersu od słów „z czasem...”. podmiot liryczny dochodzi do wniosku, że jedyną stałą rzeczą na świecie jest jego miłość do Anny

• „Cnota grunt wszystkiemu” - również wiersz ikoniczny. Rozpoczyna go nagromadzenie przykładów przywiązania człowieka do dóbr doczesnych, nietrwałych i złudnych. Puenta zawiera pouczenie, że jedyną wartością trwałą i prawdziwą jest cnota - umiejętność prowadzenia spokojnego, umiarkowanego życia

44. Porównanie dwóch odmian dramatu

• Dramat antyczny

• Zasada trzech jedności : miejsca, czasu (jeden dzień, zazwyczaj od wschodu do zachodu Słońca) i akcji (jeden wątek)

• Zasada jedności stylu (nie mogło dojść do pomieszania komedii z tragedią)

• Utwór otwierał Prolog (zakończony węzłem dramatycznym - właściwym zawiązaniem akcji), a kończył Epilog (w którym następowało rozwiązanie akcji i wyjaśnienie). Pomiędzy nimi znajdowały się Epejsodiony (sceny, zawsze 5) i Stasimony (pieśni chóru, wchodzące w skład epejsodionów, też obowiązkowo 5). Punktem szczytowym tragedii była perypetia, czyli przełom w akcji, kończący się tragedią

• Na scenie mogły występować maksymalnie trzy osoby

• Role żeńskie grali mężczyźni

• Aktorzy przywdziewali maski (tragiczne lub komediowe)

• Tragedia pisana była stylem podniosłym, w bogatym stylu (zasada decorum - gatunki dzieliły się na wysokie i niskie; bohaterami tragedii byli ludzie z wyższych scen )

• Tytuł zazwyczaj był imieniem bohatera

• Z tragedią związane było pojęcie katharsis - oznacza dosłownie "oczyszczenie". Dotyczy to celowego oddziaływania dzieła na reakcje odbiorców, które miało powodować ich wewnętrzne oczyszczenie. Akcja tragedii miała wywoływać "litość i trwogę" i jednocześnie wyzwalać od takich doznań.

• Dramat romantyczny

• Odmiana dramatu przeciwstawiająca się konwencjom klasycznym , a nawiązująca do dramatu elżbietańskiego, którego przedstawicielem był Szekspir i melodramatu.

• Ośrodkiem kompozycji stawał się bohater, wokół niego skupiały się luźno lub epizodycznie powiązane ze sobą sceny, ukazujące dzieje psychiki, wewnętrzne konflikty.

• Bohater często niezrozumiany, rozdarty, ale zarazem jednostka nieprzeciętna

• Dramatyzm łączył się tu z liryzmem, nastrojowością, realizm rodzajowy z fantastyką i groteską, tragizm z komizmem.

• Wielkie problemy metafizyczne powodowały wprowadzenie przestrzeni otwartej, pojawiały się sceny monumentalne, z udziałem tłumów (III akt "Kordiana").

• Ponadto stosowano często zasadę symultanizmu, czyli przedstawiania równoległych wątków akcji, fabuły.

• Charakterystyczne było mieszanie różnych technik, tonacji i stylów, co pozwalało wyrażać dysonansową wizję świata.

• Bardzo często pojawiały się postaci i sceny nierzeczywiste, fantastyczne

• Niezwykle częstym tematem w polskich dramatach romantycznych była walka o niepodległość

45. Powinowactwo literatury z filozofią

• Stoicyzm - głosił uznanie cnoty za najwyższe i jedyne dobro, służące opanowaniu namiętności. Celem stoika było osiągnięcie stanu obojętności wobec świata zewnętrznego i wzgardzenie dobrami przemijającymi. Stoicyzm preferował życie zgodne z naturą i rozumem. Filozofia stoicka pojawia się w pieśniach Jana Kochanowskiego, choćby w „Pieśni IX (Nie porzucaj nadzieje)”, czy „Prześpiewie” Leopolda Staffa („Czciciel gwiazd i mądrości”)

• Epikureizm - g ona zasadę uznającą szczęście za główny cel dążeń człowieka, przy czym szczęście to utożsamiane było z brakiem cierpień. Pogodna afirmacja (akceptacja) życia w jego wymiarze cielesnym, poszukiwanie spokoju i radości w świecie - to główne założenia tej filozofii. Epikureizm też pojawia się w twórczości Jana Kochanowskiego : „Pieśń IX Ksiąg Pierwszych (Chcemy sobie być radzi)”, „Na Swoje księgi” oraz w twórczości Horacego

• Augustianizm - system ten zakłada istnienie dramatycznego rozdarcia między Bogiem i światem, a więc między bytem duchowym i cielesnym. Rozdarcie to jest szczególnie widoczne wewnątrz człowieka, którego dusza jako byt wyższy dąży ku sprawom wiecznym, a ciało jako byt niższy dąży ku rzeczom materialnym, ku upadkowi, co jest potwierdzeniem słów z biblijnej "Księgi Koheleta": "Marność nad marnościami - wszystko marność". Tak więc dualizm oznacza rozdwojenie, rozdarcie między duszą i ciałem. Elementy tej filozofii pojawiają się w twórczości poetów barokowych, np. Daniela Naborowskiego („Marność”)

• Utylitaryzm - pogląd etyczny głoszący, że to, co dobre, jest pożyteczne, że miarą słuszności postępowania powinna być użyteczność jego skutków. Celem działania moralnego, społecznego, politycznego, powinna być przewaga przyjemności nad bólem i największe szczęście największej liczby ludzi. Jednostka powinna dążyć do osiągnięcia celów utylitarnych, praktycznych, materialnych z myślą o społeczeństwie, w którym żyje - najwyższy cel postępowania to pożytek jednostki dla społeczeństwa. Moralność człowieka jest określana przez stopień jego altruizmu, świadczenia na rzecz innych, postępowania z myślą o społeczeństwie, dla jego dobra. Jednostka musi być społecznie użyteczna, jej wartość mierzy się wkładem, jaki wnosi ona do wspólnego dzieła postępu, dobrobytu, kultury. Utylitaryzm pojawia się głównie w utworach pozytywistycznych : „Lalce” B. Prusa, nowelistyce tamtego okresu, a także w „Odzie do młodości” Adama Mickiewicza

• Schopenhaueryzm - pogląd głoszący, że istotą ludzkiego życia jest popęd, pozbawiony celu i niezaspokojony. Ludzie wciąż oczekują na coś, czego nigdy nie osiągną, a to powoduje, że ich życie staje się pasmem cierpień. Metodą walki z popędem jest wyzbycie się pożądań i potrzeb poprzez ucieczkę w nirwanę, wzbudzenie w sobie współczucia dla innych czy uprawianie sztuki. Pogląd ten odbił się na twórczości młodopolskich dekadentów : Kazimierza Przerwy - Tetmajera, Stanisława Przybyszewskiego, po części Leopolda Staffa

• Co o Polakach i Polsce mówią Juliusza Słowackiego „Grób Agamemnona” i „Kordian” oraz III cz. „Dziadów” Adama Mickiewicza

• „Grób Agamemnona” - poeta dokonuje zestawienia sytuacji starożytnej Grecji i XIX-wiecznej Polski. Porównuje klęskę Polaków w powstaniu listopadowym do bitwy pod Cheroneą (Grecy przegrali tam bitwę z Macedończykami i utracili niepodległość), jednocześnie nie pozwalając przyrównać się Polakom do bohaterów spod Termopil (wąwozu, w którym 300 Spartan powstrzymało całą armię perską, wszyscy przy tym ponieśli śmierć). Analizując przyczyny upadku powstania poeta oskarża szlachtę („czerep rubaszny”) o uwięzienie „duszy anielskiej” narodu polskiego. Według poety Polska stała się „papugą narodów”, a Polacy zatracili związek z tradycją, zgubili tożsamość narodową, zapatrzyli się w obce wzory i przestali być Polakami. Słowacki przedstawia obraz przyszłej ojczyzny jako „posągu z jednej bryły” - ojczyzny, w której panuje jedność, braterstwo i wspólnota ideałów. Poeta dla dobra narodu może krytykować, ale musi robić to z sercem

• „Kordian” - tutaj Słowacki przedstawił arystokratów i dygnitarzy jako kosmopolitów płaszczących się przed carem, gotowych w obawie o własne interesy na najbardziej upokarzające akty poddaństwa. Dramat narodu rozumie jedynie lud, ale oni swój wrogi stosunek do caratu wyrażają jedynie poprzez żarty i drwiny. Poeta zawarł także krytyczną ocenę powstania i jego przywódców (w „Przygotowaniu” w noc sylwestrową 1799r. Szatan i czarownice stwarzają przywódców i ideologów powstania) : generałowie Chłopicki i Skrzynecki (poeta zarzuca im brak umiejętności strategicznych, odwagi, energii i zdecydowania), Książę Adam Czartoryski (zbyt niezdecydowany), Julian Ursyn Niemcewicz (któremu Słowacki odmawia prawa do nazywania się poetą) i generał Krukowiecki (nazwany zdrajcą, gdyż w 1831r. podpisał akt kapitulacji Warszawy)

• Polskie społeczeństwo nie było jednomyślne. Zdecydowanie przeważali patrioci, ale znajdowali się również w społeczeństwie kosmopolici, całkowicie obojętni na losy ojczyzny, pogodzeni z władzą cara w Polsce, a nawet tacy, którzy zaprzedali się w służbę zaborcy. Najbardziej patriotyczna grupa to młodzież wileńska, która wzrasta w atmosferze filomackiej solidarności, koleżeństwa i przyjaźni. Zasady te obowiązywały nadal w klasztornej celi. Oto Tomasz Zan, stojący niegdyś na czele towarzystwa, chce wziąć na siebie całą winę, Frejand zaś odpowiada, że dałby się chętnie powiesić, aby taki człowiek jak Tomasz mógł przeżyć choć jedną chwilę dłużej. O postawie patriotycznej, męstwie, odwadze, o antycarskich nastrojach świadczą także pieśni śpiewane przez więźniów. Ta, którą śpiewa Jankowski, ma niemal bluźnierczy charakter, ponieważ jej autor stwierdza, że dopóki tyle łotrostwa na świecie, dopóki bezkarnie jak bestia będzie rządził i Nowosilcow, dotąd trudno mu będzie uwierzyć w to, że Jezus i Maria sprzyjają więźniom. Najbardziej dramatyczną, przepełnioną żądzą zemsty pieśń śpiewa Konrad. Po każdej strofie powtarza się złowrogi refren : "Tak! zemsta, zemsta, zemsta na wroga Z Bogiem i choćby mimo Boga!". Postawa polskiego społeczeństwa została wszechstronnie scharakteryzowana w scenie pt. "Salon warszawski". Przedstawione tu towarzystwo zostało podzielone na dwie grupy - tak zwane towarzystwo stolikowe, składające się z wysokich urzędników, wielkich literatów, dam z towarzystwa, generałów i oficerów. Tematem ich rozmów są organizowane w Warszawie bale i zabawy. Wszyscy żałują, że Nowosilcow wyjechał z Warszawy, ponieważ był świetnym organizatorem tego typu imprez. Negatywnie zostało też przedstawione środowisko warszawskich literatów. Po wysłuchaniu opowiadania Adolfa o męczeństwie Cichowskiego toczy się dyskusja, czy jego dzieje mogą stać się tematem literackim. Literaci warszawscy zgodnie stwierdzają, że nie, ponieważ po pierwsze temat jest zbyt nowy, zbyt współczesny, żyją jeszcze uczestnicy i świadkowie tragicznych wydarzeń, a w dodatku temat jest zbyt okrutny, zbyt krwawy. Druga grupa - towarzystwo przy drzwiach - pozostaje w wyraźnej opozycji do obozu kosmopolitów zupełnie obojętnych na sprawy narodowe. W grupie tej rozmawia się po polsku, a nie po francusku, ostro krytykuje się postawę arystokracji. Axxx Gxxx twierdzi, że arystokracja zasłużyła sobie na to, aby zawisnąć na haku, natomiast Nxxx ubolewa, że ludzie o takim obliczu ideowym stoją na czele polskiego narodu. Podsumowaniem tej sceny są słowa Piotra Wysockiego : "...Nasz naród jak lawa, Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi, Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi". Plugawa, zimna i twarda skorupa to polska arystokracja, kosmopolityczna, obojętna na losy narodu, pogodzona z niewolą i władzą cara, natomiast wewnętrzna, gorąca lawa to patriotyczna, nienawidząca carskiego zaborcy młodzież polska. Słowa te można też interpretować w inny sposób - naród stwardniał z wierzchu, aby przetrwać najgorsze czasy, jednak pod skorupą pozornej obojętności kryje się "wewnętrzny ogień", zawsze gotów zapłonąć wielkim płomieniem. W społeczeństwie polskim znajdują się także jawni zdrajcy ojczyzny, ludzie z otoczenia Nowosilcowa - Pelikan (postać autentyczna - dr Wacław Pelikan) oraz Doktor, posiadający cechy dr Augusta Becu, ojczyma Słowackiego. Wszelkimi sposobami próbują oni wkraść się w łaski senatora, prawiąc mu komplementy, śpiesząc skwapliwie z donosami. Pelikan na polecenie Doktora policzkuje Księdza Piotra, obrońcę więzionej i prześladowanej młodzieży wileńskiej. Ksiądz przepowiada Doktorowi rychłą śmierć i tak też się staje, doktor ginie od uderzenia pioruna (August Becu także zginął od uderzenia pioruna). Obaj zausznicy rywalizują nawet między sobą o względy senatora, oni obmyślają perfidną metodę zgładzenia młodego Rollisona. Ich okrucieństwo i podłość na pewno nie pozostanie bez kary, a pierwszą jej zapowiedzią jest uderzenie pioruna, od którego ginie Doktor.

47. Różne kreacje bohatera romantycznego w twórczości Adama Mickiewicza

• Bohater wallenrodyczny - postać wzięta z „Konrada Wallenroda”. Jest to bohater, który działa z wysokich, patriotycznych pobudek, jest gotowy dla ojczyzny poświęcić dobro osobiste, a nawet szczęście ukochanej kobiety. Jest zmuszony do wyboru pomiędzy ojczyzną a rodziną, lecz zawsze w końcu wybiera ojczyznę, gdyż nie potrafi w zniewolonym kraju zaznać szczęścia. Dodatkowo bohater wallenrodyczny zmuszony jest sprzeniewierzyć się etyce i utracić własny honor. Efekty działania bohatera wallenrodycznego w sferze osobistej są tragiczne (Konrad Wallenrod unieszczęśliwia Aldonę, która zostaje pustelnicą i niszczy samego siebie)

• Pielgrzym - zaczerpnięty z „Sonetów Krymskich”. Człowiek samotny, wygnaniec z ojczyzny, smutny, przepełniony nostalgią. Wieczny tułacz, pielgrzym, nie rozumiany przez nikogo. Tęskni za ojczyzną, nawet gdy widzi cuda przyrody w innych krajach. Marzy o wielkich przeżyciach, śmiało rusza w niedostępne ludziom przestrzenie, czasem jego odwaga graniczy z brawurą i szaleństwem (prześciga w odwadze Mirzę w „Drodze nad przepaścią w Czufut-Kale). Jest to bohater przekonany o nadprzyrodzonych właściwościach przyrody, który pragnie poznać.

• Mirza (Człowiek Wschodu) - bohater także z cyklu „Sonetów Krymskich”. Tytuł mistrza wskazuje na jego książęce pochodzenie. W cyklu pełni rolę przewodnika, jest obeznany z pięknem i niebezpieczeństwami orientalnego krajobrazu. Czuje potęgę przyrody, ale jest wobec niej pełen pokory (w przeciwieństwie do Pielgrzyma, dla którego liczy się odkrycie tajemnic świata)

• Romantyczny kochanek - Gustaw z „Dziadów” cz. IV. Wrażliwością i uczuciowością wyróżniał się już od dziecka. Nasilenie tych cech nastąpiło w okresie młodości, gdy jego nauczycielem był ksiądz. Otoczony miłością („Pokochałem cię jak syna”) pogłębiał swą wiedzę, a ponieważ miał naturę skłonną do romantycznych uniesień to zaczytywał się w „pięknych księgach” (Homer, Tasso, J. J. Rousseau, Goethe). Z pierwszych tych ksiąg wyniósł smak literacki, ale romanse („Książki zbójeckie”) dały mu pogląd na nowy typ uczuciowości. Tu odnalazł wzorzec miłości, który bardzo mu odpowiadał. To one ukształtowały go w romantycznego indywidualistę i doprowadziły do samobójstwa.

• Romantyczny bojownik o wolność - Konrad z III cz. „Dziadów”. Przeistoczony Gustaw, romantyczny kochanek. Człowiek o wielkiej wrażliwości i bogatym życiu wewnętrznym. Czci Matkę Boską, co uratuje go od potępienia. Przeczuwa istnienie świata pozazmysłowego i pragnie go poznać. Poeta, przeżywa stany uniesień i wówczas często uderza w ton patetyczny i improwizuje. Podstawową cechą Konrada jest pycha (ujawnia się już w Małej Improwizacji, jej symbolem jest kruk). Pełnia osobowości Konrada ukazuje się w Wielkiej Improwizacji. Czuje się wielkim poetą, którego twórczości nie rozumie nikt oprócz Boga i to daje mu prawo do równania się ze Stwórcą. Jest Wieszczem - kocha naród i chce być jego przewodnikiem („Nazywam się Milijon - Bo za milijony, kocham i cierpię katusze”), pragnie ofiarować mu wolność i nieśmiertelność, ale za cenę całkowitego podporządkowania. Konrad żąda władzy tyrańskiej. wraz z rosnącym zapałem pojawia się rywalizacja z Bogiem - Konrad wznosi się ponad światem i wyzywa Boga na pojedynek („Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę, Cóż ty większego mogłeś zrobić - Boże?”). Jako istota niepospolita, równa Bogu, chce rządzić duszami i uczuciami poddanych (jest to przyczyna jego klęski). Ma także cechy bohatera bajronicznego - jest zbuntowany, niezależny, ma poczucie wyższości i wyjątkowości. Jego cechą jest także prometejski bunt - z miłości do narodu jest gotów zbuntować się przeciw Bogu („Krzyknę, żeś Ty nie ojcem świata, ale...”, Szatan dopowiada „Carem”)

• Ksiądz Robak (Jacek Soplica) z „Pana Tadeusza” - nowy typ bohatera romantycznego. Brat Sędziego i ojciec Tadeusza. W młodości doznał zawodu miłosnego, który był przyczyną jego upadku moralnego, unieszczęśliwienia matki Tadeusza, której nie kochał i zbrodni (zabójstwo Stolnika Horeszki), a w rezultacie nazwania go zdrajcą. To wszystko spowodowało w nim wewnętrzną przemianę. Dawną pychę i butę zastąpiła pokora. Przyjął nazwisko Robak i jako emisariusz w mnisim przebraniu wrócił do kraju, wcześniej walcząc za Polskę i za nią odbywając kary. To człowiek cichy, skromny, mądry, który cieszy się wśród szlachty ogromnym poważaniem. To członek wielkiej grupy patriotów, którzy pragną ocalić ojczyznę. Jako jedyny mickiewiczowski bohater odnosi sukces - Tadeusz wyrasta na patriotę, Gerwazy wybacza mu zabójstwo Stolnika, zostaje pośmiertnie zrehabilitowany i pozostaje w pamięci jako narodowy bohater

48. Twórczość jednego ze Skamandrytów

• Julian Tuwim urodził się w 1894 roku w Łodzi. Po ukończeniu gimnazjum w rodzinnym mieście studiował prawo i filozofię na Uniwersytecie Warszawskim, współpracując z czasopismem "Pro arte et studio". Był współtwórcą grupy Skamander. Lata wojny spędził poza granicami kraju, w Paryżu i Stanach Zjednoczonych. Do kraju powrócił w 1946 roku. Zmarł w 1953 roku w Zakopanem.

• „***(Życie)” - typowy wiersz z pierwszego okresu twórczości Tuwima. Poeta wyraża swój ogromny entuzjazm, radość istnienia, optymizm i witalizm. Jest to wiersz bardzo pogodny i czytając go ma się wrażenie, że emanuje jakąś magiczną, czystą radością wynikającą z samego faktu istnienia. Zachwyt podmiotu jest tak wielki, że aż trudny do opisania. Radość ta wynika z poczucia własnej siły i potęgi. Zachwyt podmiotu budzą nawet najbardziej banalne rzeczy (spostrzeżenie, „krew jest czerwona”)

• „Wiosna (Dytyramb)” - wyraz fascynacji poety biologicznością życia. Biologia okazuje się źródłem zła, rozkładu i śmierci. To także wyraz niechęci do urbanizmu, sprzeciw przeciw wielkomiejskiej cywilizacji, która sprzyja duchowej i moralnej degradacji człowieka. Wiersz bardzo dynamiczny, w którym poeta nie stroni od dosadnych wyrażeń i opisów erotycznych doznań (od strony czysto biologicznej). Poeta odsłania agonię duchową człowieka, jego destrukcję moralną

• „Do krytyków” - wiersz uznawany za programowy dla twórczości poety. Znowu objawia się tutaj radość życia i zachwyt nad światem. Podmiot liryczny jedzie tramwajem i obserwuje budzącą się do życia przyrodę, a także miasto i jego mieszkańców. Radość jest ogromna („wesoło w czubie i w piętach”). Jest to również polemika z krytykami. Poeta nazywa ich „Wielce szanowni panowie”, czyni to jednak z pewną ironią. Podczas gdy krytycy łamią sobie głowy nad interpretacją poezji on po prostu cieszy się życiem, zamiast zajmować się filozoficznymi podstawami twórczości

• „Pogrzeb Prezydenta Narutowicza” - wiersz pochodzi z 1926r., z okresu kiedy Tuwim odszedł już od beztroskiej tematyki jego 4 pierwszych tomików. Utwór nawiązuje do zamachu na pierwszego prezydenta RP, którego zastrzelił skrajny prawicowiec. Podmiot liryczny zwraca się wprost do zabójców, którzy bezustannie mówią o swym katolicyzmie i przywiązaniu do Boga, a jednocześnie postępowali sprzecznie z dekalogiem : „Krzyż macie na piersi, a brauning w kieszeni, Z Bogiem byli w sojuszu, a z mordercą w pakcie”. Utwór pisany jest w sposób bardzo emocjonalny, dynamiczny. O gniewie poety świadczą liczne epitety z języka potocznego („zbiry”, „głupcy”, „zbrodniarze”). Tuwim oskarża nie tylko bezpośrednich zabójców, ale wszystkich tych, którzy poprzez faszystowskie, pseudo-religijne i skrajnie prawicowe hasła pchnęli zabójców do zbrodni. Tuwim sprzeciwia się gwałtom i morderstwom, jako sposobom walki politycznej

• „Mieszkańcy” - próba ośmieszenie mieszczucha, filistra. Wielokrotne powtórzenie w pierwszych wersach słowa „straszny” najlepiej świadczy o stosunku Tuwima (i całej epoki) do mieszczucha, którego życie ukazane jest poprzez jeden typowy dzień, taki sam jak całe życie : nudny, szary, monotonny i nieciekawy. Jedyny cel w życiu filistra to gromadzenie dóbr i zaspokajanie najbardziej przyziemnych potrzeb oraz ciągła konsumpcja. Mieszczuch modli się do Boga głównie o ochronę przed nagłą śmiercią

• „Bal w operze” - jedno z największych osiągnięć poety, utwór z 1936r. ukazujący sytuację społeczną i polityczną ówczesnej polski, a szczególnie elit rządzących. Utwór powstał jako wyraz niezadowolenia z sanacyjnych rządów, które coraz bardziej kierują się w stronę skrajnej prawicy i antysemityzmu. Wykorzystując cały swój talent do groteski, ironii i humoru poeta opisuje wielki bal elit w gmachu otoczonym tajniakami. Rozmach i przepych kontrastuje z szarością i bezsensem życia i pracy warstw uboższych. Powtarzany refren „na tajniaka tajniak mruga” to wyraz strachu przed terrorem i inwigilacją policyjną. Obraz balu to wyraz zaniku wszelkich wartości moralnych i całkowitego kryzysu

49. Portret Sarmaty

• Wacław Potocki - poeta niezwykle płodny, z upodobaniem opisujący szlacheckie życie; do jego najważniejszych zbiorów należą „Moralia” i „Ogród fraszek”; jego szczytowym osiągnięciem jest heroiczny epos „Wojna Chocimska”; jego twórczość charakteryzuje surowy stosunek do ówczesnej szlachty. Poeta uważa, że współcześni mu szlachcice nie zasługują na miano Sarmatów (ludzi walecznych, szlachetnych); dzieje się tak dlatego, że właśnie źle pojmowane pojęcie sarmatyzmu jest przyczyną upadku kraju : w Polsce prawo jest złe i niesprawiedliwe, korzystne dla bogaczy a okrutne dla ubogich, zbyt często się zmienia, gdyż dyktuje je silniejszy, (czyli magnateria) niestałość i niesprawiedliwość praw zaś, są dowodami braku praworządności i oznaką słabości władzy („Nierządem Polska stoi”); szlachta zamiast o kraju myśli o zbytkach, bogactwach i blichtrze, nie zdając sobie sprawy, że dbając o interesy kraju, myślą także o sobie, a prywata prowadzi do upadku ojczyzny - „O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża, choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża” („Zbytki polskie”); złota wolność szlachecka, zły stan obronności (opierający się na pospolitym ruszeniu, w którego skład wchodzą ludzie bez poczucia patriotyzmu i woli walki) i prywata także przyczyniają się do upadku kraju („Pospolite ruszenie”, gdzie szlachcic, obudzony przez dobosza wzywającego do boju, oburzony tym, że rozkazuje mu niższy stanem, ponownie kładzie się spać); Potocki w dygresjach w „Transakcji wojny chocimskiej” wyraża swoje zdanie o Polsce, gdzie zły wpływ magnackich dworów i ich zamiłowanie do obcych mód są przyczynami upadku kraju; obiektem jego smutku staje się także upadek obyczajów, gospodarki, praworządności i źle funkcjonujący system obronny; samowolnej i warcholskiej szlachcie stawia za wzór dawnych Sarmatów, odważnych, walecznych, prawdziwych patriotów, dbający o zachowanie jedności stanu i umiejących skutecznie bronić ojczyzny

• Jan Chryzostom Pasek - niezamożny szlachcic, niezbyt wykształcony; zawołany żołnierz, walczył przeciw Turkom, na Węgrzech, w Danii; z kart pamiętnika wyłania się spokojny szlachcic-ziemianin, prowadzący bogate w biesiady, wesołe życie, a wyróżniający się tylko umiejętnościami poskromiciela dzikich zwierząt i ptactwa; inny portret rysuje się w dokumentach sądowych - wg nich Pasek był awanturnikiem, pieniaczem i warchołem, który został skazany na banicję (w słabej i przekupnej Polsce wyrok nie został wykonany); jest typowym Sarmatą (warchoł, skory do bitki i zwad, skąpy, pazerny); skutecznie omija wady sarmatyzmu w swych pamiętnikach, skupiając się tylko na nielicznych zaletach (dobry żołnierz, pełen odwagi i brawury); narrator pomija niechlubne czyny i złe cechy bohatera, budując fałszywy portret barokowego Sarmaty; walczył nie tyle z miłości do kraju, co chęci łupów; stosuje wiele makaronizmów

50. Realizm, Naturalizm, Symbolizm, Impresjonizm

• Realizm - od łacińskiego słowa "realis" - rzeczywisty. Wszelkie tendencje w sztuce zakładające przedstawienie człowieka w jego codziennej egzystencji, zgodnie z powszechnie przyjętymi racjonalnymi (patrz hasło: racjonalizm) wyobrażeniami o życiu i świecie. Kierunek ten ukształtował się w połowie XIX w i objął wszystkie literackie gatunki fabularne, a głównie powieść. Pod wpływem realizmu powieść osiągnęła najwyższe stadium swojego rozwoju. Oprócz takich elementów jak: narrator wszechwiedzący, społeczna i psychologiczna motywacja działań i zachowań bohaterów, realizm dopuścił w obręb dzieła literackiego język potoczny. Do najważniejszych autorów powieści realistycznych należą: H. Balzac, L. Tołstoj, a w Polsce E. Orzeszkowa i B. Prus

• Naturalizm - od słowa "nature" - przyroda. Kierunek w literaturze ukształtowany we Francji w drugiej poł. XIX w. Twórcą naturalizmu był Emil Zola, który sformułował główne założenia tego kierunku : literatura powinna naśladować rzeczywistość w sposób ścisły i szczegółowy, odtwarzać zaobserwowane fakty, dążyć do fotograficznej wierności; nie ma tematów zakazanych dla literatury, pisarz powinien sięgać również do spraw najciemniejszych i drażliwych; pisarz, podobnie jak uczony, szuka przede wszystkim prawdy; ukazuje rzeczywistość w sposób obiektywny. Ważną rolę w literaturze naturalistycznej odgrywał determinizm, tj. biologiczne uwarunkowania działań ludzkich. Przedstawiciele tego nurtu nie stronili od drastycznych wątków obyczajowych, zaczerpniętych zwłaszcza z życia środowisk wielkomiejskich. Naturalizm silnie zaznaczył się w twórczości S. Żeromskiego i W. Reymonta, a także w "Sonetach z chałupy" J. Kasprowicza

• Symbolizm - kierunek artystyczny ukształtowany we Francji i w Belgii w ostatnim piętnastoleciu XIX w. Wypracował program głoszący, że sztuka powinna wyrażać poprzez symbol to, co niewyrażalne i docierać tam, gdzie nie dociera racjonalne poznanie. Rzeczywistość, która nas otacza, ma dwoistą naturę - składa się z materii i ducha; zadaniem sztuki powinno być odzwierciedlenie owej głębszej, duchowej, metafizycznej sfery ludzkiej egzystencji; świata duchów nie można przedstawić przy pomocy środków stosowanych przez sztukę realistyczną, gdyż nie jest on jednoznaczny i sprecyzowany; to co nieuchwytne, niewyrażalne, bo rozgrywające się poza światem zmysłów, można próbować przedstawić przy pomocy języka symboli, który dopuszcza możliwość wielu interpretacji. Symbol jako środek artystyczny ma więcej niż dwa znaczenia: pierwsze, to postrzegalny zmysłowo obraz przedmiotu, osoby lub sytuacji; pozostałe, to podtekst, ukryte znaczenie, nie wypowiedziana jednoznacznie treść. Kierunek głównie malarski (J. Malczewski, J. Mehoffer, P. Gaugin, E. Munch, E. Feuerbach). Utwory symboliczne to „Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach” J. Kasprowicza i „Wesele” St. Wsypiańskiego

• Impresjonizm - od francuskiego słowa "impression" - wrażenie. Kierunek w malarstwie ukształtowany we Francji w drugiej poł. XIX w, mający swoje odpowiedniki w literaturze, m.in. w poezji P. Verlaine'a. Przedstawiciele impresjonizmu przedstawiali świat tak, jak on się zarysowuje w procesie poznawania, postrzegania. Zadaniem sztuki impresjonistycznej jest przedstawienie przelotnych wrażeń, gdyż nie ma możliwości dotarcia do obiektywnej prawdy o rzeczywistości, a poznawanie świata ogranicza się do subiektywnych, przypadkowych odczuć napotkanych zjawisk; stąd w obrazach impresjonistów świadome zacieranie konturów malowanych przedmiotów, stosowanie obok siebie jasnych barw, by wywołać wrażenie nieustającej zmienności; malowali oni znakomite, urokliwe pejzaże, przeniknięte jasnym światłem; szukali tematów dotąd rzadko spotykanych w malarstwie, których dostarczała im ulica, kabarety i kawiarnie, gdzie tętniło życie naturalne i prawdziwe. W poezji charakterystyczna metoda kompozycji wiersza, zespół luźnych obrazów bądź refleksji odzwierciedlających zmienne wrażenia twórcy, utrwalanie przelotnych wrażeń. Artysta może utrwalić tylko swoje przelotne wrażenie, moment, bo świat jest zmienny. Malarstwo - E. Manet, C. Monet, P.A. Renoir, E. Degas. Elementy impresjonizmu w literaturze polskiej spotykamy w poezji K. Przerwy-Tetmajera ("Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)", "Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej" i in.), a także w prozie S. Żeromskiego, W. Reymonta i W. Berenta

• Typowe dla Ignacego Krasickiego środki perswazji : komizm, alegoryzm, parodia

• Ignacy Krasicki (bajki - alegoryzm, komizm) :

• „Szczur i kot” - atak na jedną z największych ludzkich wad - pychę. Poeta posłużył się tu alegorią : występujące w bajce zwierzęta to uosobienie cech ludzkich. Chwalący się przed rodzeństwem szczur to alegoria zarozumialstwa, pychy. Z kolei kot, wykorzystujący chwilę nieuwagi szczura, utożsamiany jest ze sprytem, drapieżnością, bezwzględnością. Bajka zawiera morał : bezmyślna pycha, brak dystansu wobec siebie i obiektywnej oceny sytuacji może być powodem klęski

• "Malarze" - dowodzi, że ludzka próżność i brak rozsądnej samooceny dostarczają możliwości robienia niezłych interesów różnego rodzaju spryciarzom. Znakomity portrecista, Piotr, ledwo zarabia swą pracą na chleb, a Janowi, choć "mało i źle robił", powodziło się wyśmienicie. "Dlaczegóż los tak różny mieli ci malarze? Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze".

• "Dewotka" - zganienie fałszywej pobożności, zakłamania. W czasie modlitwy biła służącą. "Uchowaj Panie Boże takiej pobożności".

• "Przyjaciele" - egoizm i tchórzostwo. Nikt nie chciał pomóc zającowi, kiedy go psy goniły, choć wcześniej zapewniano go o swojej przyjaźni. "Wśród prawdziwych przyjaciół psy zająca zjadły"

• „Wół minister” - "Kiedy wół był ministrem i rządził rozsądnie, Szły, prawda, rzeczy z wolna, ale szły porządnie". Znudzony jednostajnością monarcha zrzuca go ze stanowiska, oddając je małpie, a potem lisowi. Szybko okazało się, że głupota pierwszego ministra i chytrość drugiego mogą doprowadzić kraj do ruiny. Całe szczęście, że rozsądek zwyciężył i "znowu wół był ministrem i wszystko naprawił".

• Ignacy Krasicki (satyry - komizm) :

• "Żona modna" - ukazuje w różnych sytuacjach modną szlachciankę, tworząc świetny portret damy rozmiłowanej w zbytkach, kapryśnej, często bezmyślnie marnotrawiącej majątek męża. Pełen humoru jest obraz przenoszącej się do majątku męża młodej żony obładowanej niepotrzebnymi, ale za to modnymi, drobiazgami, zabawne są jej miny i humory na widok tradycyjnego dworu szlacheckiego, który wkrótce za grube pieniądze ozdobi tak, żeby "przeszedł warszawskie pałace", bawią jej kaprysy i cicha uległość męża, który wziął za nią w posagu kilka wiosek. Wszystko to bawi, ale satyra porusza ważną wówczas sprawę - marnotrawienia majątków i życia nad stan w sytuacji, gdy kraj podejmował próby odbudowy gospodarczej

• "Do króla" - jest mistrzowską formą obrony Stanisława Augusta i krytyką jego przeciwników. W ich usta wkłada poeta niedorzeczne zarzuty skierowane przeciwko królowi, które w rzeczywistości są godnymi pochwały zaletami monarchy: młodość, polskie pochodzenie, mądrość, troska o poddanych. Takie stawianie sprawy demaskuje głupotę i wstecznictwo myślenia konserwatystów szlacheckich, o czym mówi autor z ironią często bolesną i zaprawioną goryczą.

• "Pijaństwo" - jest zabawna tylko z pozoru. Nałogowy pijak, narzekający na ból głowy po kolejnej libacji, opowiada znajomemu o przebiegu suto zakrapianych spotkań z kompanami. Są w nich hałaśliwe, niemądre kłótnie na tematy polityczne, są i ordynarne bójki, których świadkami jest służba. Dziesięć opróżnionych butelek spowodowało "nudności i guzy i plastry". Niepokojąco brzmi zakończenie utworu, w którym nie całkiem jeszcze trzeźwy szlachcic, po wyrażeniu pragnienia "Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo" i po wysłuchaniu umoralniającej nauki, że ten "którego ujęła moc trunku, człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku godzien się mieścić", na pytanie "gdzie idziesz?" odpowiada- "napiję się wódki"

• Ignacy Krasicki (poemat heroikomiczny - parodia) :

• "Monachomachia" opowiada w sześciu pieśniach o sporze między dwoma zakonami - dominikanów i karmelitów. Spór wywołała Jędza Niezgody i dokładnie nie wiadomo, co jest jego istotną przyczyną. Utwór wymierzony jest w sferę moralną i obyczajową polskich klasztorów, zwłaszcza zakonów żebraczych, których było wówczas mnóstwo, a które były siedliskiem ciemnoty i nieróbstwa. Dlatego utwór maluje miasteczko, w którym rozgrywa się akcja : "Było trzy karczmy, bram cztery ułomki, Klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki". W każdym z owych dziewięciu klasztorów : "Wielebne głupstwo od wieków mieszkało Pod starożytnej schronieniem świątnicy Prawych czcicielów swoich utaczało". Dysputa teologiczna, na którą dominikanie wyzywają karmelitów, przeradza się w bójkę na trepy, pięści, kufle, a nawet święte księgi i kropidła. Walkę szczęśliwie zażegnano uroczystym wniesieniem ogromnego pucharu pełnego wina. Wygląd mnichów i ich tryb życia nie budzą wątpliwości, że nikt w zakonie nie słyszał o ascezie, wymaganej przecież w życiu klasztornym. Świadczą o tym "mięsiste jagody" (policzki) księdza doktora, ledwo toczące się obfite ciała innych zakonników, czy chociażby sam ksiądz przeor, który z racji nagłego zamieszania po raz pierwszy wstał rano na jutrznię ("porwawszy się z puchu, pierwszy raz w życiu Jutrzenkę obaczył"). Obrazu dopełniają smakowite posiłki, którym towarzyszyły pełne kielichy.

52. Geneza dowolnego utworu literackiego

• Geneza jest to zespół czynników, które złożyły się na powstanie dzieła literackiego (podróże, rozmowy, przemyślenia itp.)

• Geneza „Pana Tadeusza” - utwór powstał w latach 1832 - 1834, pierwsze wydanie nastąpiło w Paryżu w 1834 r. „Pan Tadeusz” wyrósł z doświadczeń i obserwacji poczynionych przez Mickiewicza w Paryżu. Pierwsze księgi pisał poeta ogarnięty nadzieją na rychłe polityczne przeobrażenia w Europie (walki Napoleona); zwątpienie i żal wyrażone w „Epilogu” świadczą o rozczarowaniu Mickiewicza przebiegiem historii i sporami pośród polskiej emigracji. Praca nad utworem była dla poety ucieczką od intryg i waśni polskiej emigracji w Paryżu. I emigranci właśnie są adresatami tego utworu. Mickiewicz roztacza przed nimi obrazy rodzinnej tradycji szlacheckiej, obecne w pamięci, choć w tym czasie już minione. Poeta odwołuje się do wspólnoty wspomnień rodaków, która może przyczynić się do pogodzenia skłóconej emigracji. Dźwięczą tu jeszcze słowa szczerego żalu poety, że nie wziął udziału w powstaniu: "Biada nam zbiegi, żeśmy w czas morowy Lękliwe nieśli za granicę głowy". Najlepszym schronieniem od swarów i emigracyjnych kłótni był dla poety kraj lat dziecinnych. W końcowym fragmencie "Epilogu" poeta pisze o swych marzeniach, aby jego utwory trafiły do każdego polskiego domu, a będzie to dla poety droższa nagroda niż laur z Kapitolu ("...żeby te księgi zabłądziły pod strzechy..."). Bodźcem do napisania "Pana Tadeusza" była też dręcząca poetę tęsknota do rodzinnej Litwy, którą opuścił w 1824 roku. Najpełniejszym i najbardziej wzruszającym wyrazem tej tęsknoty jest "Inwokacja".

53. Wieś w literaturze (sielanka w literaturze)

• Mikołaj Rej "Krótka rozprawa..." - ukazanie stosunków społecznych panujących na wsi, sytuacji chłopów pańszczyźnianych wykorzystywanych zarówno przez szlachtę, jak i przez duchowieństwo. Pleban nie troszczy się o dobro duchowe swoich "owieczek", tylko z dużą gorliwością zbiera dziesięcinę. Pan również żyje w zbytku, podczas gdy jego poddani cierpią niedostatek. Pan i Pleban osiągają porozumienie kosztem Wójta, który przecież i tak - ich zdaniem - da sobie radę.

• Mikołaj Rej "Żywot człowieka poczciwego" - opis życia szlachcica-ziemianina, któremu gospodarowanie zapewnia dostatek i jest źródłem wielu radości i satysfakcji. Jego życie jest podporządkowane naturalnym zasadom i każdej porze roku odpowiada pewien etap życia (dzieciństwo, młodość, wiek dojrzały, starość). Rej eksponuje w postawie szlachcica wiele zalet: umiłowanie prawdy i sprawiedliwości, umiarkowanie i roztropność, co zgodnie z etyką renesansową ma zapewnić równowagę wewnętrzną, spokój sumienia i niezależność; podkreśla więź człowieka z naturą i harmonię egzystencji w wiejskiej siedzibie. Obraz życia ziemianina ukazany jest w konwencji arkadyjskiej (patrz hasło: arkadia) - obok dostatku i rozkoszy bytowania na wsi przedstawiona jest radość i szczęście człowieka poczciwego, osiągnięte przez postawę godności.

• Jan Kochanowski : W pieśni "Panny XII" rozpoczynającej się od słów: "Wsi spokojna wsi wesoła" - ostatniej w cyklu zatytułowanym "Pieśń świętojańska o Sobótce" (sielankowy opis, podobnie jak u Reja) - pochwała dostatniego i spokojnego życia ziemianina, który żyje z dala od kłopotów i targów kupieckich, nie zna trudów wojennych. Ukazany jest przy codziennych obowiązkach i przyjemnościach. Jest wrażliwy na uroki wsi, docenia życie rodzinne. W domu otacza go atmosfera miłości, życzliwości i szacunku. Idylliczność bytowania wiejskiego uwypuklona jest poprzez obrazy przyjemności i rozrywek.

• Szymon Szymonowic "Żeńcy" - zupełnie inne widzenie wsi; ukazanie całej prawdy o ówczesnych stosunkach społecznych i niedoli chłopa. Rozmowa dwóch kobiet odrabiających pańszczyznę pod czujnym okiem ekonoma ukazuje brak porozumienia między nadzorcą a chłopami. Pietrucha, jedna z tytułowych żeńców (czyli żniwiarzy), narzeka na barbarzyńskie zwyczaje starosty, który bez większej przyczyny nie waha się użyć batoga czy kija na swoich podwładnych i przetrzymuje chłopów na polu nawet po zmroku. Utwór ten jest sielanką tylko z formy, zawiera wiele "niesielankowych" elementów realistycznych, ukazujących w surowy i krytyczny sposób życie chłopa pańszczyźnianego.

• Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz” - sielankowa wizja Soplicowa i Litwy przywołanej w Inwokacji. Litwa to kraj lasów, pięknych, zielonych pagórków, zielonych łąk rozciągniętych szeroko nad wielkim i błękitnym Niemnem. To kraina zbóż, które rozciągają się pośród przepięknych krajobrazów. Soplicowo to idealna, wręcz nierzeczywista wizja litewskiego szlacheckiego dworu - dom drewniany, na kamiennej podbudowie, wznoszący się na niewielkim pagórku. Wokół rozciągał się brzozowy gaj, a nieopodal płynął strumyk. Ściany świeżo wybielone wapnem i starannie utrzymane. Nad dworkiem wznosiły się okazałe, stare topole, osłaniające przed wiatrami i burzami. Niedaleko domu znajdowało się bogate i starannie utrzymane wiejskie gospodarstwo, gdzie najważniejsza i największa była stodoła, w czasie zbiorów wypełniona po brzegi. Obok zaś domu znajdował się ogródek. Brama była zawsze otwarta zapraszając gości i podróżnych. Wszędzie spokojnie pracowała służba i szczęśliwi chłopi, nie przeciążani pracą i traktowani po ludzku. Wizja Litwy i Soplicowa ma typowo propagandowy charakter - ma za zadanie rozbudzić tęsknotę za ojczyzną i rozniecić płomień walki o odzyskanie ojczyzny.

• Wł. St. Reymont „Chłopi” - Wieś podzielona jest na najbogatszych, średniozamożnych, biedotę i komorników. Bogacze trzymają się razem, zaś z biedotą, którą gardzą, nie utrzymują kontaktów. Na wesele Boryny zaproszono tylko najzamożniejszych gospodarzy. Bogatego Macieja nie obchodził los biedoty. Kiedy proszono go o interwencję u dziedzica w sprawie zatrudniania najuboższych przy wyrębie dworskiego lasu, zdecydowanie odmówił. Ciekawe jest to, że ci, którzy nie mają nic, sami czują się mniej warci, jakby sam fakt posiadania podnosił człowieka we własnych oczach i oczach innych. Kiedy Hanka, jako żona Antka Boryny weszła do środowiska najpierwszych we wsi, zajmowała w kościele miejsce blisko ołtarza, przeznaczone dla najbogatszych. Kiedy została wyrzucona przez Macieja i musiała powrócić do "dziadowania", nie miała już odwagi stanąć między gospodarzami. Z kolei Kuba, zajmujący w kościele ostatnie miejsce, gdy stał się posiadaczem złotówki, pchał się śmiało ku przodowi i śpiewał pełnym głosem, rzucił ostentacyjnie pieniądz na tacę i jak inni swobodnie wybierał resztę. Niełatwy los mieli we wsi komornicy. Nikt się z nimi nie liczył, nikt o nich nie pamiętał. Przypominano sobie o nich, kiedy byli potrzebni wsi. Tak było wtedy, gdy Lipce podjęły decyzję walki o las. Kiedy jednak przestali być użyteczni, znowu o nich zapominano. Gdy chłopi odsiadują w więzieniu karę za bijatykę z dworską służbą, zorganizowana została pomoc sąsiedzka dla lipeckich kobiet, ale do komornic nikt nie zajrzał. W niewiele lepszej sytuacji znajdowała się służba wiejska. Wprawdzie ma zapewniony jaki taki dach nad głową i posiłek, ale odpłacać za to musi ciężką pracą od świtu do nocy, a za wynagrodzenie musi jej wystarczyć byle jaki przyodziewek, para portek na rok lub kilka rubli. Chłop pragnie ziemi. Chłop żyje dzięki ziemi, żyje dla ziemi, dla niej też się żeni. Dominikowa wydaje Jagnę za mąż za znacznie starszego Borynę tylko dlatego, że udało się jej wymusić na nim zapis 6 morgów ziemi na rzecz córki. Posiadanie ziemi to nie tylko gwarancja spokojnej egzystencji, to także szacunek otoczenia i mocna pozycja w rodzinie.

• Stanisław Wyspiański „Wesele” : Czepiec - prezentuje wartość ludu, jego energię i siłę tak potrzebną inteligentom. Jest nawet oczytany i interesuje się bieżącymi sprawami, czemu dziwi się Dziennikarz. Mówi, że chłopi także mają uczucia patriotyczne i są gotowi do walki. Ale właśnie nie ruszają do boju, gdyż nie mają przywódcy. Czepiec, jak większość chłopów, boi się decydować, chce to powierzyć inteligencji, dlatego tak uparcie zmusza Gospodarza do podjęcia się dowodzenia. Dziad - jest pełen obaw i nieufności w stosunku do inteligentów. On pamięta jeszcze krwawe wystąpienia chłopskie pod dowództwem Jakuba Szeli, który to właśnie ukazuje się dziadowi. To wszystko nie pozwala na pełne zbliżenie się chłopów i inteligencji. Jaśko - jest symbolem niedojrzałości chłopów do czynu, ich odwiecznego przywiązania do własności prywatnej. Obarczony odpowiedzialnym zadaniem, Jaśko pragnie błyszczeć przed innymi.

• Jan Kasprowicz „W chałupie” i cykl „Z chałupy” - naturalistyczne obrazy wsi polskiej końca XIX wieku. W utworze „W chałupie” znajdujemy bardzo dokładny opis wiejskiej izby i jej mieszkanek. Opisując to, co znajduje się w chałupie poeta skupił się na brzydocie i nędzy - wybite okno, resztki pokarmu, biedne wyposażenie. Obraz burzy jedynie rumiana kobieta, której jednak uśmiech rodzi dysonans i jeszcze bardziej pogłębia obraz nędzy. Cykl 40 sonetów „Z chałupy” to bardzo ostry i brutalny opis wsi i panującej na niej brutalnych obyczajów (wieśniaczka która traci ziemię najpierw idzie na służbę, aż w końcu zamarza w polu; biedny chłopiec bardzo chce się uczyć, umiera jednak na suchoty, gdyż nie zwalczył nędzy nawet w stolicy; potężny chłop umiera, gdyż nie stać go na lekarza i nikt nie pamięta, że kiedyś był najsilniejszy w całej wsi).

54. Motyw cierpienia w literaturze

• Hiob (Job) - człowiek niezwykle bogobojny, prawy i sprawiedliwy, bogacz z woli Boga; został niezwykle ciężko doświadczony; Bóg chciał udowodnić Szatanowi, że Hiob nawet w najcięższych chwilach nie odstąpi od Niego. Szatan zabrał Hiobowi wszystko - dobytek, rodzinę (synów i córki), obsypał go trądem; Hiob mimo, że cierpiał ogromnie, nie bluźnił, nie złorzeczył, a wręcz przeciwnie - ufnie trwał w Panu i wierzył, że jego cierpienie ma sens; przyjaciele Hioba starali się argumentować, że widocznie musiał zrobić coś przeciw Bogu i za to jest karany, doradzali mu bunt; Hiob wiedział, że nic złego nie uczynił i domagał się od Boga dowodów swej winy i uzasadnienia swych cierpień; czyny Boga są nie do pojęcia; mimo, że Hiob widział w Bogu przeciwnika to nie przestał mu ufać i uważać go za Stwórcę i opiekuna świata; Bóg w nagrodę za jego wierność pomnożył jego majątek i obdarował jeszcze liczniejszym potomstwem oraz 140 latami życia; przyjaciele Hioba uniknęli gniewu Boga tylko dlatego, że Hiob się za nich modlił

• Św. Aleksy - człowiek, który w dniu swego ślubu porzucił wszystko i poświęcił się Bogu. To dla niego cierpi, umartwia się, modli. Je odpadki i nikomu nie mówi kim jest, chcąc pozostać całkowicie samotnym, tylko z Bogiem. Wzór ascety, który unika rozgłosu i dla którego cierpienie to droga do zbawienia.

• Prometeusz - tytan, który bardzo kochał ludzi; oswoił zwierzęta, uczył człowieka, bronił go; postawa prometejska to postawa altruizmu; Prometeusz cierpiał z miłości do człowieka i dla niego buntował się przeciw bogom; Prometeusz jest twórcą człowieka, którego uczynił z gliny i łez, a duszę dał mu z iskry z rydwanu słońca; za to, że uczył on ludzi rzemiosła, sztuk i dał im w posiadanie ogień Zeus i inni bogowie zesłali na ziemię Pandorę (obdarzoną darami i cnotami każdego z bogów) wraz z beczką (puszką), w której ukryte były choroby, cierpienia, wojny, głód; Prometeusz zwietrzył podstęp i odegnał Pandorę, która znalazła schronienie u głupiego brata Prometeusza - Epimeteusza; ten ożenił się z Pandorą; wkrótce ciekawska Pandora korzystając z ciemnoty męża otwarła beczkę i uwolniła zło; w zamian Prometeusz uczynił podstęp - przekroił woła na pół, jego mięso owinął skórą, a kości owinął tłuszczem, następnie kazał Zeusowi wybrać, którą część wołu od tej pory będą ludzie składać w ofierze; Zeus skusił się tłuszczem i wybrał kości; za karę tytan został przykuty do skał Kaukazu, a zgłodniały orze codziennie zlatuje i wyjada mu wątrobę, która przez noc odrasta; Prometeusz cierpi okrutne męki i jest niezwykle samotny

• Gustaw - bohater IV cz. „Dziadów”; romantyczny kochanek, który cierpi z powodu miłości; kobieta, którą kochał opuściła go, a on pozostał ze swym wielkim uczuciem dodatkowo potęgowanym przez romantyczną naturę ukształtowaną na romantycznych utworach. Niemożność wybrnięcia z pułapki miłości doprowadziła go do samobójstwa.

• „Cierpienia młodego Wertera” J. W. Goethe. Utwór przedstawia konflikt osobowości tytułowego bohatera z feudalnym społeczeństwem i jego zmagania z nieszczęśliwą miłością do Lotty, kobiety z wyższej warstwy społecznej i dlatego niedostępnej dla Wertera. Powieść napisana jest w formie listów (powieść epistolarna) do przyjaciela. Werter opisuje swoje samotne zmagania z problemami trapiącymi jego duszę. Zasadnicza problematyka utworu to autoanaliza psychiki bohatera, u którego nadwrażliwość uczuciowa, pesymizm i zniechęcenie do życia ("choroba" romantyków zwana melancholią) doprowadzają do samobójczej śmierci. Nadrzędnym tematem utworu jest miłość rozumiana jako uczucie idealne, platoniczne i nieszczęśliwe. Uczucie Wertera musi pozostać niespełnione, gdyż jego wybranka ma narzeczonego, którego prawdziwie kocha. Okoliczność ta sprawia, że bohater przeżywa swoje uczucia w duszy i w myślach. Miłość jest dla Wertera najświętszą wartością, jedyną treścią jego życia i przyczyną głębokiego cierpienia. Tragiczne i niespełnione uczucie może prowadzić do szaleństwa (opowieść Wertera o spotkaniu z szaleńcem), morderstwa (historia parobka, który zabił swego rywala) lub samobójczej śmierci (przypadek Wertera). Miłość to choroba, uczucie nie podlegające ludzkiej woli; prawdziwi kochankowie, przeznaczeni sobie nie mogą uciec przed swym losem, ich dusze połączone zostały na zawsze. Dla Wertera silne, namiętne, władające całą duszą i umysłem uczucie oznacza pełnię człowieczeństwa, najwyższe natężenie ludzkiego ducha, ale równocześnie stanowi siłę destrukcyjną, niszczącą psychikę i sprowadzającą niego nieszczęście. Przez swą nieosiągalność Lotta stanowi idealny obiekt tak pojmowanego uczucia.

• Konrad - bohater III cz. „Dziadów“; jest to przeistoczony Gustaw, romantyczny kochanek z IV cz.; poznajemy go w Wigilię w rosyjskim więzieniu (dawnym klasztorze); w Małej Improwizacji przyrównuje się do orła, który unosi się nad ziemią i widzi wszystko, chce poznać przyszłość siłą swego ducha, ale kruk (uosobienie pychy) powoduje klęskę Konrada; w Wielkiej Improwizacji początkowo Konrad mówi tylko o potędze i roli poezji - mimo, że Konrad jest samotny i wyalienowany, to jego poezja nie potrzebuje odbiorcy, jest bytem absolutnym i niezależnym; jedynie Bóg i natura są w stanie odpowiednio odebrać poezję Konrada; wraz z rosnącym zapałem pojawia się rywalizacja z Bogiem - Konrad wznosi się ponad światem i wyzywa Boga na pojedynek („Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę, Cóż ty większego mogłeś zrobić - Boże?”); Konrad w swym buncie kieruje się miłością do ludzi, a szczególnie do swego narodu, za który czuje się odpowiedzialny jako jednostka nieprzeciętna; pragnie za cenę swego życia przywrócić Polsce wolność; Konrad zarzuca Bogu brak uczuć a sobie przypisuje zdolność odczuwania nieograniczonej miłości (równa się z Bogiem) - domaga się od Boga Rządu Dusz („Ja chcę duszami władać, jak Ty nimi władasz”), a tym samym neguje istnienie wolnej woli i ujawnia, że chce uwolnić Polaków na zasadzie despotycznej władzy nad nimi; rozpacz doprowadza go do buntu ostatecznego, wyrzeczenia się Boga („Krzyknę, żeś Ty nie ojcem świata, ale...”, Szatan dopowiada „Carem”); dokończenie Szatana uwalnia Konrada od największego grzechu; postawa Konrada to postawa prometejska, chce poświęcić za ojczyznę nawet własne życie i duszę (bunt przeciw Bogu)

• Wiersze K. K. Baczyńskiego - ukazują cierpienie i dramat pokolenia Kolumbów. Młodzi ludzie wychowani w błogości i szczęściu wraz z wojną „dorośli do trumny” i cierpieli wykonując swój patriotyczny obowiązek.

• Opis wojny w literaturze

• K. K. Baczyński - wizja wojny jako ostatecznego zła. To czas „bez imienia” („Bez imienia”). Huk, ogień, biegnące postaci, krzyki zza ścian, uderzające bomby i ciemność. Nitka krwi za wozem, na którym pewnie leżą zwłoki kogoś zabitego, ludzie bez imienia, duszy - jest tylko ciało, które w każdej chwili może zginąć. W „Elegii...o chłopcu polskim” znajdujemy podobny obraz - „haftowali ci, syneczku, smutne oczy rudą krwią, malowali krajobrazy w żółte ściegi pożóg, wyszywali wisielcami drzew płynące morze”. Pożary, mordy i egzekucje to normalny widok dla młodego człowieka, który musiał iść do lasu i gdzie uczył się swej ziemi, ścieżek partyzantów „na pamięć”. W wierszu „Pokolenie” znajdujemy przyrównanie wojny do wizji z Apokalipsy : rzeki ognia, ścięte krwią purpurową. A w tym wszystkim młody poeta, którego „dorósł już do trumny”, jest gotowy na śmierć. To także wyraz bólu pokolenia Kolumbów, które zostało najpierw wychowane w sielskiej atmosferze, aby następnie brutalnie wejść w dorosłe życie z karabinem w ręku

• T. Różewicz - wizja wojny jako siły niszczącej nie tylko życie, ale wszelką moralność i normy etyczne. Człowiek ocalony („Ocalony”) z grozy wojny ma całkowicie zniszczoną psychikę. Filozofia, etyka, religia to tylko puste słowa. Należy więc znaleźć nauczyciela, który wprowadzi na powrót ład i harmonię. W wierszu „Matka powieszonych” możemy znaleźć dowód jak głęboko działa na psychikę wojna - chodzącą po ulicach obłąkaną „matką powieszonych” nikt się nie interesuje, gdyż ludzie przywykli do takich widoków. Wojna odbiera także młodość, wrażliwość, czyni człowieka starcem i mordercą („Lament”). Człowiek musi na powrót nadawać słowom ich pierwotny sens, gdyż zatraciły one swój pierwotny sens i kojarzą się z mordami, złem i wojną

• Cz. Miłosz - poeta uważa, że wojna czyni człowieka nieczułym, że niszczy jego wrażliwość na cierpienia innych. Przykładem tego jest „Campi di Fiori” gdzie poeta opisuje obraz karuzeli, którą Niemcy ustawili pod murami likwidowanego getta. Podczas gdy tam giną ludzie, na karuzeli bawią się ludzie. To także wyraz przekonania, że każdy przeżywa swą śmierć samotnie, indywidualnie i przy braku zainteresowania ze strony innych, a zjawisko to nasila się w czasie wojny. W wierszu „Piosenka o porcelanie” znajdujemy wyraz przekonania poety na temat, że wojna niszczy wszelką kulturę i dorobek dziejowy człowieka. Ten wiersz pozornie nie mówi o wojnie, dopiero gdy „przejechały tanki” następuje zagłada cywilizacji. Brutalna przemoc niszczy wszelkie ideały, tryumfuje nad dorobkiem filozofów i etyków.

• „Rozmowy z katem” K. Moczarski - świat wojny widziany z perspektywy Jurgena Stroopa. Dla niego wojna to realizacja wizji o potędze narodu niemieckiego. Stroop jest dumny, że walczył i zabijał ku chwale swego kraju. Nie zauważa, że wojna przynosi cierpienie, głód i śmierć. Obraz likwidowanego getta jest nieco przesadzony - Stroop opowiada o spadochroniarzach (ludziach, którzy skakali z palących się budynków), mordujących bez litości SS-manach, czołgach i działach wyprowadzonych przeciw słabo uzbrojonym i nielicznym powstańcom. Imponuje mu także zaciętość Żydów, ich zdolności taktyczne i budowane punkty obronne. Stroop nie widział nic złego w łapaniu Żydów czy wykorzystywaniu niewolniczej siły roboczej do budowy autostrady na Ukrainie, gdzie był nadzorcą.

• „Początek” A. Szczypiorski - świat pokazany jest tu z perspektywy kilku bohaterów. Wśród Polaków byli zarówno patrioci (Pawełek Kryński, sędzia Romnicki) jak i szuje (Piękny Lolo, szmalcownik,, który korzystał z nieszczęść Żydów i albo ich ograbiał albo wydawał SS). Także wśród Żydów zdarzali się zdrajcy - Franek Blutman donosił na pozostałych jeszcze na wolności Żydów i anonsował ich SS i Gestapo. Wśród Niemców zdarzali się także przeciwnicy nienawiści rasowej i wojny (Jasio Muller, który całe życie spędził w Polsce i czuje się Polakiem - był nawet zesłańcem; pomógł wydostać się Irmie Seidenman). W Warszawie zdarzały się łapanki, po których załapani byli mordowani (tak zginął Kujawski). Wśród Polaków byli i tacy, którzy na wojnie się wzbogacili. Jedną z takich osób jest krawiec Kujawski, który jednak przeznaczał wiele pieniędzy na cele podziemia i zbierał dzieła sztuki, aby ochronić je przed zniszczeniem lub grabieżą. Polakom żyje się źle, cały czas czegoś brakuje. Muszą się chwytać wszelkich robót, wyprzedawać majątki rodzinne. Wymierają stare rody, ludzie tracą szacunek do siebie, zacierają się granice między stanami (biedniejący Romnicki)

• Opowiadania T. Borowskiego - świat wojny widziany zza krat obozu. Zlagrowanie oznacza znieczulicę, upadek wszelkich wartości. Tu dominuje silniejszy. Mordy i okrutne kary są na porządku dziennym. Panuje głód, dlatego powodzeniem cieszy się „kanada” (przyjazd transportu). Ludzie są otępiali, cieszą ich najmniejsze rzeczy (jedzenie). W obozie jest dom publiczny, ale korzystać mogą z niego tylko ci najbardziej zasłużeni.

• „Medaliony” Z. Nałkowska - wojna zniszczyła podział między dobrem i złem („Profesor Spanner, gdzie młody laborant nie widzi nic dziwnego w robieniu z ludzi mydła, „Kobieta przy torach”, gdzie młody człowiek zabija z litości ranną kobietę, gdyż nikt nie chce jej pomóc). Jest tu także wizja życia w obozie (zamykanie bez jedzenia w pomieszczeniach z trupami, wielogodzinne zabójcze apele).

56. Biografia i twórczość polskiego noblisty

• Polscy nobliści - H. Sienkiewicz (1905), Wł. St. Reymont (1924), Cz. Miłosz (1980), W. Szymborska (1996)

• Urodził się w Szetejniach na Kresach - dziś ziemi litewskiej. Ukończył studia prawnicze w Wilnie. Współzałożyciel grupy poetyckiej Żagary (patrz hasło: żagaryści). Debiutował w 1930 r. Przed wojną wydał dwa tomiki: "Poemat o czasie zastygłym" (1933) i "Trzy zimy" (1936). Dwukrotnie wyjeżdżał na stypendia do Paryża (1931, 1934-1935). Pracował w Polskim Radiu najpierw w Wilnie, a od 1937 roku w Warszawie. Okupację spędził w Warszawie, wydając konspiracyjnie własne utwory pod pseudonimem Jan Syruć oraz antologię poetycką "Pieśń niepodległa". Po wojnie pracował w dyplomacji, najpierw w USA, potem w Paryżu. W 1951 r. odmówił powrotu do kraju, uzasadniając swą decyzję w artykule zatytułowanym "Nie" (druk. w "Kulturze" 1951 nr 5). Mieszkał najpierw w Paryżu, a od 1961 r. osiadł w Berkeley, prowadząc wykłady z literatury polskiej na Uniwersytecie Kalifornijskim. Otrzymywał prestiżowe nagrody literackie, zwieńczone w 1980 r. Nagrodą Nobla i doktoratem honoris causa na KUL-u w Lublinie.

• Tomiki : „Poemat o czasie zastygłym” (1933), „Trzy zimy” (1936), „Ocalenie” (1945), „Światło dzienne” (1953), „Miasto bez imienia” (1969); powieści : „Dolina Issy”, „Sdobycie władzy”; tomy esejów : „Zniewolony umysł”, „Rodzinna Europa”, „Ziemia Ulro”; przekłady biblijne

• „Campo di Fiori” - wiersz powstał w 1943 r. podczas likwidacji warszawskiego getta. Tytuł nawiązuje do placu w Rzymie, na którym w 1600 r. został na stosie spalony Giordano Bruno (filozof, pisarz i teolog, skazany na śmierć za herezję). Miłosz zestawia śmierć Bruno z pacyfikacją getta aby ukazać problem obojętności ludzi na nieszczęścia drugiego człowieka. Śmierć filozofa wywołała znikome, przelotne zainteresowanie (wkrótce po egzekucji na placu znów ożywa gwar i handel). Podobnie w Warszawie, gdy płonęło getto, ludzie bawili się na ustawionej przez Niemców koło murów żydowskiej dzielnicy karuzeli. Według poety człowiek w obliczu śmierci jest zawsze samotny, nie tylko dlatego, że doświadcza jej indywidualnie, ale również dlatego, że otoczenie jest wobec niej obojętne. Pamięć ocala jedynie poeta, który swoją poezją wznieca bunt i wskrzesza wspomnienia.

• „Piosenka o porcelanie” - tematem jest wojna. Pisany jest wiersz płynnym, pięknym, pełnym elegancji językiem, zawiera szereg zdrobnień, obrazowych opisów, metafor. Pozornie o wojnie jedyną wzmianką jest tylko fragment „przeszły tanki”. Podmiot liryczny wyraża swą troskę o los rozbijanej porcelany, którą należy rozumieć jako symbol dorobku kulturowego całej ludzkości, niszczonego przez brutalną i bezwzględną wojnę. Siła i przemoc triumfują nad wiekowym dorobkiem filozofów, artystów, myślicieli, poetów. Miłosz wskazuje na kruchość ludzkich ideałów i norm etycznych, ich bezradność i bezbronność wobec ślepej siły, przemocy, brutalności, które niszczą wszystko, co napotkają na swojej drodze

• „Piosenka o końcu świata” - przynosi wizję czasów ostatecznych, poeta porusza problem końca świata który właśnie nadchodzi, właśnie „się staje”. Miłosz nie nawiązuje jednak do wizji z Apokalipsy św. Jana. W wierszu następuje przełamanie stereotypów, dzień końca świata nie musi wyróżniać spośród innych dni. Ludzkość może zniknąć w jednej chwili, bez żadnych zapowiedzi, znaków. Postać staruszka - proroka jest wyraźną wskazówką etyczną - nie należy szukać skomplikowanych filozofii, należy żyć zgodnie z naturą, w harmonii z samym sobą, a wtedy śmierć nie będzie napełniała nieustanną grozą. Poeta zwraca również uwagę na „prywatne”, „indywidualne” przeżywanie końca własnego świata. Każdy z nas będzie go musiał przeżyć w chwili własnej śmierci, inni, obok nas, właśnie go przeżywają i o tym mówi Miłosz twierdząc, że koniec świata staje się już

• „Który skrzywdziłeś” - wiersz jest studium totalitaryzmu, którego celem jest podporządkowanie człowieka obłąkanej idei. System totalitarny ma człowieka za nic, śmieje się z niego („Śmiechem nad krzywdą jego wybuchając”), zawsze ma poparcie zgłodniałych bogactw pochlebców i katów („Gromadę błaznów wokół siebie mając”) i niszczy naturalny podział dobra i zła („Na pomieszanie dobrego i złego”). Takie dążenia zawsze łączą się z ludzką krzywdą, nieszczęściem. Poniżyć drugiego człowieka jest bardzo łatwo, w totalitaryzmie jednostka staje się bowiem niczym wobec potęgi ideologii. Miłosz wskazuje, że rolą i zadaniem poety jest obrona krzywdzonych i poniewieranych - i to bez względu na konsekwencje. Człowieka łatwo zabić, ale na miejsce zabitego poety pojawi się nowy, kontynuujący walkę z tyranią. Miłosz ostrzega totalitaryzm - lepiej byłoby mu zniknąć z powierzchni Ziemi niż wystawiać się na ostrze poety.

57. Istota powieści realistycznej

• Ten typ powieści ukształtował się w drugiej połowie XIX w. w wyniku rozczarowania brakiem zmian w świecie pod wpływem filozofii pozytywistycznej. Zmiany te miały uzdrowić ludzkość, zapewnić jej dostatni byt materialny i duchowy. Rozczarowano się też brakiem wartości artystycznych w utworach propagandowych. W powieści realistycznej pogłębiono psychologiczne portrety bohaterów i nałożono je na krytyczną analizę zjawisk społecznych ("Lalka", "Emancypantki", "Nad Niemnem", "Rodzina Połanieckich"). Powieści realistyczne przedstawiały jednostkowe dramaty na tle rozbudowanej panoramy rzeczywistości społecznej, dążąc do uszczegółowienia realiów, osadzenia utworu w konkretnym miejscu i czasie, wreszcie - do uświadomienia najważniejszych problemów społecznych i narodowych (wpływ powieści tendencyjnej). Świat był jak najdokładniej opisany, realny i prawdziwy, warz ze wszystkimi jego wadami. Narrator wnosił bardzo niewiele uwag i skupiał się na prowadzeniu akcji. Narrator wszechwiedzący, społeczna i psychologiczna motywacja działań bohaterów, dopuszczenie języka potocznego

• „Lalka” Bolesława Prusa jako powieść realizmu krytycznego :

• Zaprezentowane polskie społeczeństwo końca XIXw. Autor spojrzał na nie pod kątem idei pozytywistycznych i dokonał swoistego bilansu :

• Praca u podstaw - w powieści spełnia ten postulat jedynie prezesowa Zasławska - w Zasławku istnieje ochronka dla dzieci, dom starców, a chłopom żyje się dostatnio i wygodnie. Wokulski pomaga jedynie niewielu i wie, że sam nic nie zdziała na drodze polepszenia bytu ubogich. Arystokracja zajmuje się tylko fałszywą filantropią - urządzane kwesty i bale mają na celu tylko zapewnienie zabawy i kosztują więcej, niż udaje się zebrać

• Praca organiczna - posiadaczami majątków w powieści są prawie wyłącznie Żydzi i Niemcy. Polacy poprzestają na przekonaniu, że nie uda im się wzbogacić na handlu, więc zostawiają wszystko w rękach innych. Dla wielu Polaków handel jest upokarzający : Łęcka pogardza Wokulskim, gdyż ten jest kupcem. Arystokraci nie umieją prowadzić interesów i nie chcą się tego nauczyć, jednocześnie dają jednak wyraz rozrzutności

• Ideały postępu - naukowcy Geist, Ochocki, Szuman uważani są za niegroźnych szaleńców i żyją zamknięci w swych pracowniach. Pasje naukowe ma także Wokulski. Nikt jednak nie interesuje się wynikami ich prac, a społeczeństwo nadal żyje w ciemnocie, jednocześnie zamykając drogę rozwoju wybitnym jednostkom

• Emancypacja kobiet - kobietą zmuszoną do samodzielności jest Helena Stawska. Niestety jej praca jest gorzej wynagradzana niż praca nauczyciela angielskiego u Wokulskieo. Helena z trudem wiąże koniec z końcem. Na jej przykładzie Prus dowodzi, że pozycja kobiety nadal jest niska

• Asymilacja Żydów - społeczeństwo w „Lalce” właśnie zaczyna się odnosić wrogo do Żydów. Rzecki wspomina dawne, lepsze czasy, gdy cały naród jednoczył się w walce z tyranią (powstanie styczniowe, Wiosna Ludów). Polacy dają dowody szowinizmu i nacjonalizmu, nie zdobywając się na obiektywizm. Kilku subiektów ze sklepu Wokulskiego prześladuje Szlangbauma za to, że jest Żydem. Tymczasem dał on dowód tego, że czuje się Polakiem uczestnicząc w powstaniu styczniowym i idąc na zebranie

• Laicyzacja obyczajów, swobody - w świcie „Lalki” wciąż panują stare, fałszywe przekonania, a moralność zostaje zastąpiona prawem pieniądza (kobiety wychodzą za mąż, aby zdradzać mężów i czekać ma ich śmierć). Brak czystości obyczajów, uczciwości, szlachetności.

58. Różnorodność liryki dwudziestolecia międzywojennego

• Dadaizm - Awangardowy kierunek artystyczny (1916-1924). Nazwa pochodzi od francuskiego słówka "dada" w języku dzieci oznaczającego konika-zabawkę. Dadaiści stosowali techniki fotomontażu i collage'u (łączenie różnych technik plastycznych). Był to kierunek anarchistyczny, całkowicie negujący tradycję, protestujący przeciwko cywilizacji i wojnie, wszelkim ideologiom, instytucjom, normom obyczajowym, konwencjom w życiu i sztuce. Głównym teoretykiem dadaizmu był Tristan Tzara. Najważniejsi twórcy dadaizmu: Marcel Duchamp, George Grosz, Marcel Janco, Andre Breton, Max Ernst.

• Skamander - Przedstawiciele: Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń. Grupa Skamander (od nazwy rzeki opływającej Troję) skupiała się wokół pisma "Pro arte et studio". Postawa artystyczna skamandrytów nie była jednolita, charakterystyczny jest też dla tej grupy brak konkretnego programu. Poeci zgodnie jednak podkreślali silny związek poezji z życiem współczesnym, z dniem codziennym. Starali się adresować swoją wypowiedź poetycką do jak najszerszego kręgu odbiorców, toteż oprócz wierszy chętnie pisali szopki polityczne, teksty piosenek do kabaretów, felietony i wiersze satyryczne. Wprowadzili do poezji konkretność obrazowania, opiewali optymistyczną radość życia, preferowali tematykę dnia codziennego, zwracając się do prostego człowieka, wprowadzali do poezji język potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup poetyckich. Głosili afirmację samego procesu twórczego i nieograniczonych możliwości poety. Wyznawali także koncepcję artysty wyniesionego ponad przeciętność. Język poetycki upodabniali do mowy codziennej. Za swojego patrona uznali L. Staffa. Skamandryci odcinali się patriotycznych powinności poezji

• Awangarda Krakowska - Przedstawiciele : Julian Przyboś, Adam Ważyk, Jan Brzękowski.; Teoretykiem i jednym z poetów grupy był Tadeusz Peiper. Twierdził on, że wiek XX całkowicie zmienił oblicze świata zarówno w sensie cywilizacyjno-technicznym, jak i społecznym. Zdaniem Peipera człowiek powinien uczestniczyć w tym wielkim nurcie przemian. Uczestnictwo to powinno objąć wszystkie dziedziny życia, przemienić ludzką wrażliwość, uczuciowość i wyobraźnię. Także nowoczesna sztuka powinna brać udział w tworzeniu nowych form życia, nowego modelu człowieka, powinna likwidować przedział, jaki wytworzył się między osiągnięciami cywilizacyjnymi a nieumiejętnością psychicznego dostosowania się do nich. Jego słowa-hasła to: Miasto (oddziałuje na człowieka ogromnym potencjałem ludnościowym i precyzją działania), Masa (czyli zbiorowość, zmuszając do tworzenia nowych dziedzin sztuki), Maszyna (zmienia życie ludzkie, przeobraża je, jest sojuszniczką ludzkości); Szybki rozwój techniki, ciągłe udoskonalanie maszyn, urbanizacja i industrializacja witane były z radosnym optymizmem. Idealnym modelem takiego świata było społeczeństwo traktowane jako doskonale działający organizm, owa jednorodna "masa". Peiper odrzuca natchnienie, wypowiada się przeciwko wolnej grze wyobraźni, twierdząc, że poeta powinien być rzemieślnikiem, osobowością roboczą. Rym regularny uznany został za niezbędny element nowej poezji, ale był oddalony o pięć, sześć wersów, odpowiadając w ten sposób metodzie kojarzenia odległych pojęć. Głosili potrzebę pracy nad językiem poetyckim, uważali, że sens tkwi w skrócie poetyckim, myślowym i w sile metafory

• Futuryści - Przedstawiciele : B. Jasiński, S. Mlodorzeniec, J. Jankowski, A. Wat, L. Stern; za prekursora w Polsce uważa się Jankowskiego autora zbioru „Tram wpopszek ulicy; program futurystów opiera się na uwolnieniu słów z rygorów semantyki i składni, słowo powinno ujawniać swoje walory brzmieniowe, ważne było stosowanie neologizmów i lekceważenie zasad ortografii

• Twórczość Bolesława Leśmiana (s. 14)

59. Koncepcje poety (wybrać dwie) : uczony, wieszcz, przeklęty, błazen, rzemieślnik słowa, moralista

• Poeta uczony (doctus) - rozpowszechniony w renesansie model poety - uczonego. Polskim przedstawicielem był Jan Kochanowski. Taki poeta musiał być wszechstronnie wykształcony, znać języki (aby w pełni poznać ówczesną literaturę : łacinę, grekę i hebrajski oraz włoski), orientować się zagadnieniach filozofii, retoryki i poetyki, a także nauk ścisłych. Musiał być człowiekiem obeznanym z literaturą własnej epoki, a także epok wcześniejszych (szczególnie antyku). Poeta uczony był zazwyczaj tolerancyjny w kwestii religijnej i nie bał się podnosić kwestii drażliwych (np. wad ówczesnego Kościoła katolickiego). Był obrońcą uciśnionych i cenił sobie spokój, wolność i bezpieczeństwo. Był patriotą, który służył ojczyźnie swym piórem. Ganił wady narodowe i głupotę ludzi. Wykształcenie i wiedza pozwalały mu dobrze poznawać świat.

• Wieszcz - Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki. Poeta wielki, obdarzony ogromnym talentem. Wielki patriota i przewodnik narodu. Jednostka nieprzeciętna, często wygnaniec tęskniący do swej ojczyzny. Wszystko co robił i co pisał podporządkowane było dobru narodu. Pisał utwory ku pokrzepieniu serc oraz krytykujące wady, które doprowadziły naród do zguby. Wyznawca wzniosłych idei wolności i równości. Buntownik przeciw złu, który przez twórczość kształtuje oblicze moralne narodu.

60. Związki między biografią a twórczością na podstawie twórców powojennych

• „Rozmowy z katem” Kazimierza Moczarskiego - autor przebywał w jednej celi prze 255 dni z Jurgenem Stroopem, zbrodniarzem wojennym i Otto Schelkem, urzędnikiem policyjnym

• „Inny świat” Gustawa Herlinga - Grudzińskiego - autor przebywał w obozie sowieckim w Jercewie przez dwa lata, jest to zapis jego pobytu w łagrze

• „Medaliony” Zofii Nałkowskiej - autorka przesłuchiwała świadków i odwiedzała miejsca kaźni w ramach Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Jest to zbiór 8 opowiadań opartych na tych dochodzeniach

• Wiersze Tadeusza Różewicza - poeta jeszcze wiele lat po wojnie nie mógł otrząsnąć się z koszmaru wojny i przeświadczenia, że stary system wartości umarł i nie nic, co mogłoby go zastąpić

• „O miłości i innych demonach” Gabriela Garcii Marqueza - autor będąc młodym dziennikarzem w 1949r. uczestniczył w otwarciu krypt w klasztorze świętej Klary. Tam też odnaleziono kryptę Siervy Marii de Todos los Angeles. Zmarłej przez cały czas rosły włosy, osiągając długość ponad 22 metrów. Autor skojarzył tę postać z legendami, które opowiadała mu babka o czyniącej cuda karaibskiej świętej, która nigdy nie ścięła włosów i zmarła na wściekliznę i na tej podstawie napisał powieść

61. Humor w literaturze

• Mikołaj Rej (epigramaty z cyklu „Źwierzyniec”) :

• „Mnich” - portret demonstracyjnie obnoszącego się ze swoją wiarą zakonnika, który uważa, że noszenie habitu wyróżnia go i wynosi ponad ludzi. Tymczasem mnich jest ciemny, głupi i zabobonny. Poeta ubolewa nad tym, że nikomu ciemnota zakonników nie przeszkadza, a wręcz przeciwnie - prości ludzie uważają zabobonnych mnichów za świętych i chętnie ich utrzymują

• „Baba, co w pasyją płakała” - nawiązanie do postulatu odprawiania mszy w językach narodowych. Kobieta płacze w kościele podczas nabożeństwa, gdyż głos kapłana przypomina jej ryk zdechłego osiołka. Rej postuluje, że wierni nie rozumieją mszy po łacinie, więc ich uczestnictwo we mszy jest jedynie powierzchowne

• Jan Kochanowski (fraszki) :

• „O kapelanie” - krótka scenka obyczajowa. Królowa gani kapelana, że zbyt długo sypia. Ten zaś usprawiedliwia się, że wcale nie spał, gdyż uczestniczył w hulance. Jest to krytyka duchowieństwa, które żyje niezgodnie z głoszonymi zasadami.

• „Raki” - przewrotny utwór napisany tak, że czytany normalnie to pochwała kobiety, zawołanie do życia w wierności i wzniosy głos w sprawie miłości i cnotliwości. Jednak czytany od tyłu to ironiczna krytyka wad kobiecych - ich próżności, chciwości i niewierności

• Ignacy Krasicki (bajki) :

• „Szczur i kot” - atak na jedną z największych ludzkich wad - pychę. Poeta posłużył się tu alegorią : występujące w bajce zwierzęta to uosobienie cech ludzkich. Chwalący się przed rodzeństwem szczur to alegoria zarozumialstwa, pychy. Z kolei kot, wykorzystujący chwilę nieuwagi szczura, utożsamiany jest ze sprytem, drapieżnością, bezwzględnością. Bajka zawiera morał : bezmyślna pycha, brak dystansu wobec siebie i obiektywnej oceny sytuacji może być powodem klęski

• "Malarze" - dowodzi, że ludzka próżność i brak rozsądnej samooceny dostarczają możliwości robienia niezłych interesów różnego rodzaju spryciarzom. Znakomity portrecista, Piotr, ledwo zarabia swą pracą na chleb, a Janowi, choć "mało i źle robił", powodziło się wyśmienicie. "Dlaczegóż los tak różny mieli ci malarze? Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze".

• "Dewotka" - zganienie fałszywej pobożności, zakłamania. W czasie modlitwy biła służącą. "Uchowaj Panie Boże takiej pobożności".

• "Przyjaciele" - egoizm i tchórzostwo. Nikt nie chciał pomóc zającowi, kiedy go psy goniły, choć wcześniej zapewniano go o swojej przyjaźni. "Wśród prawdziwych przyjaciół psy zająca zjadły"

• „Wół minister” - "Kiedy wół był ministrem i rządził rozsądnie, Szły, prawda, rzeczy z wolna, ale szły porządnie". Znudzony jednostajnością monarcha zrzuca go ze stanowiska, oddając je małpie, a potem lisowi. Szybko okazało się, że głupota pierwszego ministra i chytrość drugiego mogą doprowadzić kraj do ruiny. Całe szczęście, że rozsądek zwyciężył i "znowu wół był ministrem i wszystko naprawił".

• Ignacy Krasicki (satyry) :

• "Żona modna" - ukazuje w różnych sytuacjach modną szlachciankę, tworząc świetny portret damy rozmiłowanej w zbytkach, kapryśnej, często bezmyślnie marnotrawiącej majątek męża. Pełen humoru jest obraz przenoszącej się do majątku męża młodej żony obładowanej niepotrzebnymi, ale za to modnymi, drobiazgami, zabawne są jej miny i humory na widok tradycyjnego dworu szlacheckiego, który wkrótce za grube pieniądze ozdobi tak, żeby "przeszedł warszawskie pałace", bawią jej kaprysy i cicha uległość męża, który wziął za nią w posagu kilka wiosek. Wszystko to bawi, ale satyra porusza ważną wówczas sprawę - marnotrawienia majątków i życia nad stan w sytuacji, gdy kraj podejmował próby odbudowy gospodarczej

• "Do króla" - jest mistrzowską formą obrony Stanisława Augusta i krytyką jego przeciwników. W ich usta wkłada poeta niedorzeczne zarzuty skierowane przeciwko królowi, które w rzeczywistości są godnymi pochwały zaletami monarchy: młodość, polskie pochodzenie, mądrość, troska o poddanych. Takie stawianie sprawy demaskuje głupotę i wstecznictwo myślenia konserwatystów szlacheckich, o czym mówi autor z ironią często bolesną i zaprawioną goryczą.

• "Pijaństwo" - jest zabawna tylko z pozoru. Nałogowy pijak, narzekający na ból głowy po kolejnej libacji, opowiada znajomemu o przebiegu suto zakrapianych spotkań z kompanami. Są w nich hałaśliwe, niemądre kłótnie na tematy polityczne, są i ordynarne bójki, których świadkami jest służba. Dziesięć opróżnionych butelek spowodowało "nudności i guzy i plastry". Niepokojąco brzmi zakończenie utworu, w którym nie całkiem jeszcze trzeźwy szlachcic, po wyrażeniu pragnienia "Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo" i po wysłuchaniu umoralniającej nauki, że ten "którego ujęła moc trunku, człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku godzien się mieścić", na pytanie "gdzie idziesz?" odpowiada- "napiję się wódki"

• Ignacy Krasicki (poemat heroikomiczny) :

• "Monachomachia" opowiada w sześciu pieśniach o sporze między dwoma zakonami - dominikanów i karmelitów. Spór wywołała Jędza Niezgody i dokładnie nie wiadomo, co jest jego istotną przyczyną. Utwór wymierzony jest w sferę moralną i obyczajową polskich klasztorów, zwłaszcza zakonów żebraczych, których było wówczas mnóstwo, a które były siedliskiem ciemnoty i nieróbstwa. Dlatego utwór maluje miasteczko, w którym rozgrywa się akcja : "Było trzy karczmy, bram cztery ułomki, Klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki". W każdym z owych dziewięciu klasztorów : "Wielebne głupstwo od wieków mieszkało Pod starożytnej schronieniem świątnicy Prawych czcicielów swoich utaczało". Dysputa teologiczna, na którą dominikanie wyzywają karmelitów, przeradza się w bójkę na trepy, pięści, kufle, a nawet święte księgi i kropidła. Walkę szczęśliwie zażegnano uroczystym wniesieniem ogromnego pucharu pełnego wina. Wygląd mnichów i ich tryb życia nie budzą wątpliwości, że nikt w zakonie nie słyszał o ascezie, wymaganej przecież w życiu klasztornym. Świadczą o tym "mięsiste jagody" (policzki) księdza doktora, ledwo toczące się obfite ciała innych zakonników, czy chociażby sam ksiądz przeor, który z racji nagłego zamieszania po raz pierwszy wstał rano na jutrznię ("porwawszy się z puchu, pierwszy raz w życiu Jutrzenkę obaczył"). Obrazu dopełniają smakowite posiłki, którym towarzyszyły pełne kielichy.

• Michał Bułhakow : „Mistrz i Małgorzata” - autor napisał powieść z niezwykłym humorem. Postaci Azazella, Korowiowa i przede wszystkim Behemota opisane są bardzo zabawnie i lekko (zupełnie nie jak istoty diabelskie). Cały humor służy ironicznemu spojrzeniu na brutalną i szarą rzeczywistość komunistycznego państwa. Śmieszą takie rzeczy jak urlopy za ilość napisanych tekstów, scena „zdawajcie walutę” ze snu Nikanora Iwanowicza Bosego, sklepy dla obcokrajowców czy zaświadczenie Siemplejarowa o „bytności na balu u Szatana”. Wszystko to jednak przypomina rzeczywiste elementy totalitarnego państwa. Cały przepełniony humorem i szaleństwem rozgardiasz jaki przynieśli pomocnicy Wolanda tylko lekko zachwiał komunistycznym reżimem. Po niedługim czasie znów wszystko wraca do „normy”

62. Synteza sztuk w „Weselu”

• Taniec - bohaterowie dramatu tańczą dużo do ludowej muzyki (postulat zbliżenia z ludem). Najważniejszy jest ostatni, chocholi tanie, który tańczą wszyscy oprócz Jaśka i Chochoła (on przygrywa). Ten taniec to symbol uśpienia narodowego, marazmu i braku sił do zmian

• Malarstwo - postaci zaczerpnięte z monumentalnego, patriotycznego malarstwa Jana Matejki. Zawisza Czarny (Rycerz) - symbol potęgi i siły narodu, Wernyhora - symbol powstania i buntu, Stańczyk - symbol narodowej mądrości i rozwagi politycznej. W didaskaliach dokładnie opisana jest scenografia, gra światła i cienia. Ukazana jest też przestrzeń pozasceniczna i koncepcja widm. Wraz z rozwojem akcji kolory przechodzą z wesołych w szare i smutne odcienie.

• Muzyka - piosenka Chochoła, do której tańczą biesiadnicy. Melodia ludowa do słów : „Miałeś chamie złoty róg, ostał ci się ino sznur”. Słowa i monotonia piosenki wyraża utratę szansy na odzyskanie niepodległości, na zmiany. Szansa (Złoty Róg) została zgubiona, zaprzepaszczona przez zamiłowanie do prywaty („Czapka z piór”). Poza tym muzykę słychać cały czas, ale występuje w różnym nasileniu i wywołuje odpowiedni nastrój - na początku jest wesoła, później przechodzi poprzez wolniejszą do usypiającej. Także wiele metafor i porównań zaczerpniętych jest z języka muzyki. Wyspiański stosuje wiele wyrazów onomatopeicznych, a w wielu miejscach wiersz jest śpiewany: "Co się w duszy komu gra, Co kto w swoich widzi snach".

63. Rodzaje literackie

• Liryka - rodzaj literacki nastawiony na wyrażanie uczuć, przeżyć, osobistych nastrojów i refleksji autora. Subiektywizm treści.

• Wyznaczniki liryki :

• podmiot liryczny - tzw. "ja" liryczne, postać mówiąca w utworze, fikcyjna; nie może być utożsamiana z autorem, choć może mieć pewne jego cechy

• sytuacja liryczna - umiejscowienie podmiotu lirycznego wśród okoliczności przedstawionych w utworze; jest to sytuacja wyznania

• monolog liryczny - podstawowa forma wypowiedzi

• Typy liryki :

• Liryka bezpośrednia - podmiot liryczny pojawia się konsekwentnie w pierwszej osobie, wypowiada uczucia i myśli odczuwane w danym momencie, np. elegia

• Liryka pośrednia - "ja" liryczne i sytuacja wyznania zostają ukryte poza obrazem świata przedmiotowego lub w bezosobowej refleksji; monolog liryczny łączy się często z elementami narracji lub dialogu :

• Liryka opisowa - podmiot lir. jest przesłonięty przez opis zjawisk zewnętrznych, zwłaszcza krajobrazowych

• Liryka sytuacyjna - na pograniczu liryki, epiki i dramatu, np. sielanka

• Liryka inwokacyjna - pełnej jawności "ja" towarzyszy konkretne ukierunkowanie wypowiedzi na adresata ("ty")

• Liryka podmiotu zbiorowego - zamiast "ja" - "my" liryczne, np. hymn

• Inny podział (od czasu romantyzmu) :

• Liryka miłosna

• Liryka refleksyjno-filozoficzna

• Liryka religijna

• Liryka patriotyczno-obywatelska

• Liryka agitacyjno-polityczna

• Liryka posługuje się szerokim zasobem środków stylistycznych :

• Środki słowotwórcze: neologizmy, zgrubienia, zdrobnienia

• Przekształcenia semantyczne (tzw. tropy): epitety, porównania oraz porównania homeryckie, metafory, peryfrazy, eufemizmy, animacje, personifikacje

• Środki składnikowe: powtórzenia, anafory, apostrofy, pytania retoryczne

• Ważną rolę w utworze literackim (szczególnie w wierszu) odgrywa organizacja brzmieniowa wypowiedzi literackiej. Nagromadzenie w wierszu zdań pytających i rozkazujących powoduje, że mamy do czynienia z przewagą intonacji rosnącej (dla zdań pytających) i intonacji opadającej(dla zdań rozkazujących).

• Epika - Nazwa ta pochodzi od greckich słów: "epikos" - epicki, "epos" - słowo. Jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich (obok liryki i dramatu), obejmujący utwory prozaiczne i wierszowane.

• Wyznaczniki :

• fabuła, akcja - świat przedstawiony ma charakter fabularny

• narracja - podmiot literacki występuje jako narrator, z którego opowieści wyłaniają się dzieje postaci; narracja jest podstawową i nadrzędną wobec innych formą wypowiedzi

• W epice istnieją dwa czasy :

• czas fabuły - opowiadana fabuła

• czas opowiadania historii przez narratora, z reguły wcześniejszy od czasu fabuły

• W epice występują różne formy wypowiedzi :

• mowa zależna - cytowany tekst podporządkowany jest narracji i stanowi zdanie podrzędne, np. "Szedł wolniej i uświadamiał sobie, że to wszystko, co go otacza - to jego własność, jego królestwo wymarzone."

• mowa niezależna - przytoczone wypowiedzi, np. "- Cóż mi dały? - myślał teraz."

• mowa pozornie zależna - słowa wchodzą w obręb wypowiedzi narratora, jednak są przekazem tego, co mówił lub myślał bohater, np. "Tak, cóż mu dało to królestwo? Znużenie i nudę."

• Podstawowe gatunki epiki to: epos, nowela, powieść, opowiadanie.

• Dramat - Nazwa pochodzi od greckiego słowa "drama" - czynność, działanie. Jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich (obok epiki i liryki, do którego należą utwory przeznaczone zasadniczo do wystawienia scenicznego. Dzieło dramatyczne jako twór słowny należy do literatury, zaś jako widowisko sceniczne - do teatru

• Wyznaczniki :

• fabuła - mocno zarysowana akcja, wokół której koncentruje się świat przedstawiony; główne elementy akcji :

• ekspozycja poprzez rozwinięcie akcji

• punkt kulminacyjny

• perypetia

• rozwiązanie

• dialog - podstawowa forma wypowiedzi

• rola podmiotu literackiego (porównywalnego z podmiotem lir. lub narratorem) ograniczona do minimum

• podział na akty sceny, odsłony

• dwa rodzaje tekstu :

• tekst główny (dialogi i monologi bohaterów)

• tekst poboczny - tzw. didaskalia (odautorskie informacje o świecie przedstawionym)

• Postacie podlegają prawie wyłącznie charakterystyce pośredniej, wyrażonej poprzez ich czyny i słowa

• Podstawowe gatunki dramatu to: komedia, tragedia

64. Epoki literackie (kolejność)

• Antyk (IX w. p.n.e. - 476r. n.e.) - Homer, Horacy, Wergiliusz, Marek Aureliusz

• Średniowiecze (476r. - XV/XVI w. : 1492) - Kronika Gala Anonima, „Ballada o św. Aleksym”, „Pieśń o Rolandzie”, chansons de geste, „Bogurodzica”, „Lament świętokrzyski”

• Renesans (XV/XVI w. - koniec XVI w.) - Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, ks. Piotr Skarga, Mikołaj Sęp Szarzyński, Andrzej Frycz Modrzewski

• Barok (XVI/XVII w. - koniec XVII w., w Polsce do połowy XVIII w. ) - Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn, Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek

• Oświecenie (XVII w. - ostatnie ćwierćwiecze XVIII w.) - Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic, Ignacy Krasicki, Franciszek Karpiński, Julian Ursyn NIemcewicz

• Romantyzm (1822r. : „Ballady i romanse” - 1863r. : powstanie styczniowe) -Johann Wolfgang Goethe, George Byron, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Cyprian Kamil Norwid, Zygmunt Krasiński, Aleksander Fredro

• Pozytywizm (1864r. - 1890r.) - Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Adam Asnyk, Eliza Orzeszkowa

• Młoda Polska, Neoromantyzm (1891r. - 1918r.) - Bodler, Rimbaud, Kazimierz Przerwa - Tetmajer, Leopold Staff, Jan Kasprowicz, Bolesław Leśmian, Stanisław Wyspiański, Władysław Stanisław Reymont, Stefan Żeromski

• Dwudziestolecie międzywojenne (1918r. - 1939r.) - Julian Tuwim, Jan Lechoń, Julian Przyboś, Leopold Staff, Bolesław Leśmian, KOnstanty Ildefons Gałczyński, Stefan Żeromski, Franz Kafka, Zofia Nałkowska, Witkacy

• Współczesność (1939r. - 1956r. : literatura wojenna i obozowa, 1956r. -...) - Tadeusz Borowski, Tadeusz Różewicz, Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert, Wisława Szymborska, Miron Białoszewski, Gustaw Herling - Grudziński, Michał Bułhakow, Geprge Orwell, Jerzy Andrzejewski, Sławomir Mrożek,

65. Formy epickie (porównanie)

• Powieść, nowela, powieść poetycka, esej, opowiadanie, epopeja, poemat heroikomiczny, satyra

• Nowela : utwór krótki, stanowiący zamkniętą strukturalnie całość; kompozycja niezwykle zrygoryzowana i zwarta; akcja bardzo zwięzła i wyraźnie zarysowana; brak luźnych epizodów i licznych bohaterów oraz postaci drugoplanowych; zwykle jeden wątek główny, brak opisów przyrody, komentarzy odautorskich, dygresji, długich charakterystyk bohaterów; szybki, sprawny rozwój akcji, każde kolejne wydarzenie ma dla bohatera doniosłe znaczenie; rozwiązanie akcji jest wyraźne; nowela zwykle kończy się puentą (dobitnym zakończeniem utworu) z przesłaniem dla czytelnika; gatunek rozpropagowany głównie w pozytywizmie (gatunek klasyczny, wzorzec nowożytny stworzył w XIV w. Boccacio w Dekameronie). „Antek” B. Prusa, „Rozdziobią nas kruki, wrony” S. Żeromskiego, „Mendel Gdański” M. Konopnickiej, „Janko muzykant” H. Sienkiewicza

• Powieść : główny gatunek prozy epickiej; najważniejsze elementy to narrator i świat przedstawiony (bohaterowie, wydarzenia, określony czas i przestrzeń); utwór zwykle długi, wielowątkowy; może być kontynuacją innej powieści czy opowiadania; opisuje dzieje i przeżycia bohaterów związanych warunkami, wydarzeniami na tle danej epoki; gatunek bardzo popularny od pozytywizmu do dziś. Dzieli się powieść wg : czasu powstania (pozytywistyczna, współczesna), nurtu literackiego (sentymentalna, tendencyjna, realistyczna) i zakresu tematycznego (biograficzna, autobiograficzna, kryminalna, społeczno - obyczajowa, środowiskowa)

• Powieść poetycka - gatunek poezji narracyjnej powstałej z połączenia elementów epickich i lirycznych. Jest to rozbudowany utwór wierszowany, zawierający fabułę nasyconą momentami dramatycznymi i odznaczającą się silnym zsubiektywizowaniem opowiadania i opisu. Powieść poetycka wprowadziła narratora, który nie unikał wynurzeń na temat własnych przeżyć, zwracał się wprost do czytelnika, jawnie komentował postawy bohatera często będącego maską ukrywającą osobę twórcy. Fabuła luźna, fragmentaryczna kompozycja, pełna niedomówień, zagadkowości, jej tok przyspieszony obfitował w spięcia, luki i zakłócenia chronologii zdarzeń (inwersja czasowa fabuły). Przykładem powieści poetyckiej może być "Giaur" Byrona oraz "Konrad Wallenrod" A. Mickiewicza

• Esej - (franc. "essai" - "próba") to wypowiedź o tematyce literackiej, publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością o formę. Od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej, prezentującej wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się większą elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (np. metaforę, obraz, luźną kompozycję, tok skojarzeniowy) oraz tym, że nie dąży do pełnej syntezy, lecz wyraża refleksje autora; stwarza iluzję szczerości. Esej jest szkicem filozoficznym, naukowym, publicystycznym, krytycznym, w którym konieczna jest dbałość o piękny i oryginalny sposób przekazu. W wywodzie myślowym, oprócz związków logicznych występują także nie skrępowane rygorami naukowymi skojarzenia. Występują także błyskotliwe aforyzmy, elementy liryczno-refleksyjne. Obok zwykłych zdań występują obrazy poetyckie

• Poemat heroikomiczny - utwór epicki, stanowiący parodię eposu bohaterskiego. Styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i codzienne. Zazwyczaj postacie ukazane w parodystyczny sposób przeżywają wydarzenia niezwykle doniosłe i poważne. Takie zestawienie powoduje efekt śmieszności. Cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność tonu, liczne sentencje; występuje oktawa, czyli strofa ośmiowersowa o rozkładzie rymów: aba - babcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to często sentencja ("złota myśl")

• Satyra - utwór literacki o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego. Istotą satyry jest krytyka wobec przedstawionych zjawisk, posługuje się więc ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech, a także dowcipem, ironią, kpiną i szyderstwem. W Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (I. Krasicki, A. Naruszewicz), przy czym stała się środkiem konkretnej krytyki społeczno-obyczajowej

66. Postawa wybranego bohatera z dwudziestolecia międzywojennego

• Cezary Baryka („Przedwiośnie” S. Żeromskiego)

• Syn Seweryna i Jadwigi. Spędził sielskie dzieciństwo w Baku. Jest otaczany miłością i dobrobytem, jednocześnie kształtowana jest jego świadomość narodowa

• Gdy wybuchła I wojna Cezary ucieszył się z wyjazdu ojca, gdyż mógł nacieszyć się nieograniczoną swobodą i wolnością. Stał się aroganckim buntownikiem, który nie chce się uczyć. Wiele czasu spędza poza domem. Wobec matki, zawsze cichej i pełnej aprobaty, staje się impertynencki, kłótliwy i napastliwy.

• Gdy wybucha rewolucja Cezary przyłącza się do niej, bezkrytycznie wchłaniając jej ideały. Uważa, że jest to bunt przeciw starym, niesprawiedliwym porządkom, który ma przynieść ład i harmonię. Dopiero po pewnym czasie uczestnictwa w bójkach, samosądach i ludowych zgromadzeń, po tym jak pogorszyła się sytuacja materialna rodziny Cezary zmienia się i zbliża do matki, chcąc przeprosić ją za to, że dotychczas nie zauważał jej wysiłków

• Po śmierci matki i spędzonych nad jej grobem godzinach rozmyślań Cezary dostrzega bestialstwo, okrucieństwo, zakłócenie odwiecznego porządku i cierpienia niewinnych jakie przyniosły rewolucja i rzezie narodowe

• Gdy wraca ojciec Cezary zaczyna odczuwać do niego prawdziwie synowską miłość. Ojciec budzi w nim pamięć o Polsce przywołując mityczny obraz domów ze szkła. Cezary odnosi się do tego nieco ironicznie, ale przybywszy do kraju instynktownie szuka tego ideału

• Gdy przybył do Polski zastał kraj ubogi i zniszczony. Znajduje opiekę u Szymona Gajowca, który jest zwolennikiem stopniowych reform. Bez przyjaciół, rodziny i miłości Cezary musi sprecyzować własne plany. Postanawia zostać lekarzem i zdaje na studia. Jednak nie dane mu jest zaznać studenckiego życia - wybucha wojna i Cezary wstępuje do armii

• Po wojnie, jako bohater, wraz z przyjacielem Hipolitem Wielosławskim przybywa do jego majątku - Nawłoci. Tu poznaje świat ubogich chłopów i bogatych ziemian. Odkrywa przepaść jak ich łączy. Jednocześnie Cezary może ponownie zaznać miłości i domowego szczęścia.. W Nawłoci poznaje trzy kobiety : Wandę (nieśmiałą dziewczynę o wielkim talencie muzycznym), Karolinę (młodą, ładną krewną Hipolita, która zakochuje się w Cezarym) i Laurę (kobietę wyzwoloną, wdowę, klasyczną piękność). Cezary jest zafascynowany Laurą, która umiejętnie podsyca jego podniecenie. Wdaje się w zakończony hukiem romans, jednocześnie krzywdząc Wandę i Klarę, pośrednio doprowadzając do śmierci tej ostatniej. Pod koniec pobytu w Nawłoci ujawnia się indywidualizm i wrażliwość Cezarego, a także jego porywczość i skłonności do buntu przeciw konwenansom, ograniczeniom i zasadom

• Cezary powrócił do Warszawy bogatszy o doświadczenia, ale zniechęcony, zmęczony, załamany i upokorzony. Sprawy miłości i uczuć porzuca na rzecz polityki i zagadnień społecznych. Szuka dróg rozwoju. Poznaje wiele programów, ale żadnego z nich nie akceptuje. Mimo prób nie udaje mu się sformułować własnego zdania. Ostatecznie w ludzkim odruchu staje po stronie ciemiężonych i rusza na czele pochodu na Belweder

• Cezary nie akceptuje rewolucji komunistycznej (Lulka) gdyż :

• zna jej prawdziwe oblicze (mordy i grabieże),

• uważa, że polski proletariat jest zbyt zdegenerowany i za mało przygotowany, aby przejąć władzę,

• zarzuca komunistom brak zdecydowania i odwagi („Macie wy odwagę Lenina?”)

• gani komunistów za wyzbycie się uczuć patriotycznych i odwrócenie od ojczyzny w potrzebie (komuniści w wojnie 1920r. wzięli stronę Armii Czerwonej)

• Jednocześnie nie widzi także wyjścia w reformach Gajowca, gdyż uważa je za powolne, nieskuteczne i pozorne.

67. Znaczenie tytułów : „Odprawa posłów greckich”, „Przedwiośnie”, „Tango”, „Inny świat”

• „Odprawa posłów greckich” - posłowie greccy przybyli do Troi aby odzyskać Helenę i uratować pokój. Prywata Aleksandra (Parysa) doprowadziła do wojny i szeregu nieszczęść. To symbol przedkładania interesów własnych ponad społeczne, narodowe

• „Przedwiośnie” - wyraz nadziei pisarza na pozytywne zmiany w młodym państwie polskim. Targane wewnętrznymi konfliktami, strajkami i walką polityczną państwo było słabe. A przecież po odzyskaniu niepodległości pojawiło się tak wiele szans na rozwój. Ten czas to właśnie przedwiośnie, czas przed nastaniem potęgi i spokoju

• „Tango” - tango to taniec południowoamerykański, tańczony w tempie wolnym, gdyż jest tańcem o charakterze sentymentalnym i nastrojowym, jednocześnie naładowanym sporą dawką erotyzmu. Pod koniec trzeciego aktu Edek i Wuj tańczą tango La Cumparsita. Jest to taniec zwycięzcy z pokonanym, a także nawiązanie do somnambulicznego tańca Chochoła w „Wesela” - symbol marazmu i niemożności dokonania zmian

• „Inny świat” - tytuł sugeruje nam, że opisywana rzeczywistość łagru jest inna niż świat poza drutami. Tu wszystko jest inne - smutki, radości, nagrody, kary, nawet moralność, prawo i etyka. To rzeczywistość dziwna, przerażająca, ale prawdziwa

• „Ludzie bezdomni” - Znaczenie dosłowne : bezdomność cierpiących nędzę emigrantów ze wsi do miasta, wydziedziczonych (Joasia). Znaczenia przenośne: brak miejsca dla idealistów w społeczeństwie - Joasia, Judym muszą opuścić swój "dom"; bezdomność ludzi porzucających swoje państwo, spiskowców (brat Joasi); wyobcowanie ze społeczeństwa, dekadentyzm (Korzecki), odrzucenie świata w akcie samobójczym

68. Patriotyzm w literaturze

• „Pieśń o Rolandzie” - Roland umiera w obronie ojczyzny i króla, do końca nie chcąc wezwać pomocy, gdyż boi się, żeby król nie wpadł w zasadzkę

• „Pieśń XII (O cnocie)” J. Kochanowski - cnota jest wielką wartością, ale walczyć musi z zazdrością, która postępuje za nią jak cień. Przesłaniem utworu jest to, że najwyższą zaletą człowieka jest służba ojczyźnie, czyli patriotyzm

• „Pieśń XIX (O dobrej sławie)” J. Kochanowski - poeta stwierdza, że nie ma chyba na świecie człowieka, który nie chciałby pozostawić po sobie dobrego imienia. Osiągnąć to można dzięki służeniu ojczyźnie, tak jak kto potrafi : odważny powinien bronić kraju, człowiek wykształcony i dobry retor „szczepić między ludźmi dobre obyczaje”, a utalentowany - służyć piórem

• „Nierządem Polska stoi”, „Zbytki polskie”, „Pospolite ruszenie”, „Transakcja wojny chocimskiej” W. Potocki - utwory pisane z głębokiego poczucia patriotyzmu. Poeta wymienia wady Polaków (zamiłowanie do prywaty i dóbr, niesprawiedliwe prawa, warcholstwo, nieskuteczność wojskowa), które trzeba wyeliminować, aby Polska była silna i wielka

• „Powrót posła” J. U. Niemcewicz - zestawienie obozu patriotycznego (reform) : Walery, Podkomórstwo, Teres i obozu konserwatywnego, antypolskiego : Szarmancki, Starosta Gadulski, Starościna

• „Kordian” J. Słowacki - bohater tytułowy pragnie za wszelką cenę wyzwolić ojczyznę. Nie boi się własnej śmieci ani potępienia (sprzeciw papieża). Tylko jego słabość psychiczna nie pozwala mu dokończyć dzieła

• „Dziady” cz. III A. Mickiewicz - Konrad z miłości do ojczyzny jest gotów sprzeciwić się nawet Bogu. Jest nieprzejednany w kwestii pokonania wroga („Zemsta, zemsta, zemsta na wroga! Z Bogiem, lub choćby mimo Boga”)

• „Potop” H. Sienkiewicz - Michał Wołodyjowski to wzór cnót rycerskich, obrońca ojczyzny i nieprzejednany wróg zdrajców. Andrzej Kmicic początkowo działał przeciw interesom Polski, dopiero później się nawrócił i stał się najżarliwszym obrońcą ojczyzny

69. Problematyka „Pana Tadeusza” (motywy do interpretacji)

• Wątek księdza Robaka (Jacka Soplicy). W młodości był człowiekiem pysznym i butnym. Gdy odmówiono mu ręki córki Podstolego Soplica dopuścił się zbrodni i zabił Horeszkę. Został okrzyknięty zdrajcą i musiał uchodzić z kraju. Na emigracji dokonała się w nim wewnętrzna przemiana i stał się gorącym patriotą, który walczył i cierpiał za ojczyznę. W przebraniu księdza wrócił na Litwę jako emisariusz mający przygotować powstanie. W końcu ginie, jednak Gerwazy przebacza mu, zostaje zrehabilitowany i pozostaje w pamięci jako bohater narodowy

• Wątek narodowowyzwoleńczy. Powstanie miał przygotować ksiądz Robak i czynił to bardzo energicznie. Jednak mania Gerwazego i sprowokowany przezeń zajazd na Soplicowo pokrzyżowały plany powstańcze. Dochodzi do bitwy z Rosjanami, którzy przybyli do Spolicowa aby przywrócić spokój. Najaktywniejsi uczestnicy walk muszą uchodzić za granicę. Umiera ksiądz Robak, który po spowiedzi dostaje przebaczenie od Gerwazego. Następnie do Soplicowa przybywają napoleońskie wojska polskie pod dowództwem H. Dąbrowskiego. Jacek Soplica zostaje zrehabilitowany. Chcąc realizować postulaty wolności kraju Tadeusz i Zosia podejmują decyzję o uwłaszczeniu chłopów. Opowieść kończy się oczekiwaniem na rychłe wyzwolenie ojczyzny

• Spór o zamek. Soplicom przyznano pewną część majątku Horeszki, jednak strony nie mogą pogodzić się w kwestii zamku. Z inicjatywy woźnego odbywa się na zamku wieczerza. Hrabia początkowo jest skory do polubownego rozwiązania sprawy, jednak pod wpływem opowieści Gerwazego zmienił zdanie. Doszło do bójki i zerwania układów. Po zjeździe okolicznej szlachty w zaścianku dobrzyńskim doszło do zajazdu na Soplicowo. Po interwencji Rosjan cała szlachta solidarnie walczy z Moskalami. Spór o zamek zostaje rozwiązany polubownie, poprzez ślub Zosi (córki Ewy, dawnej ukochanej Jacka Soplicy) i Tadeusza

• Wątek miłosny Zosi i Tadeusza

• Wątki poboczne, np. spór o Sokoła i Kusego, matrymonialne plany Telimeny

70. Na czym polega zjawisko groteski

• Groteska to ukształtowanie elementów utworu sprawiające, że świat przedstawiony w utworze odbierany jest jako absurdalny w zestawieniu z rzeczywistością i rządzącymi nią prawami empirycznymi, psychologicznymi lub niespójny pod względem wzajemnego stosunku do siebie elementów świata przedstawionego. Absurdalność może polegać na wprowadzeniu fantastyki, deformacji postaci i przedmiotów, posługiwaniu się brzydotą, karykaturą, wynaturzeniem. Podstawową cechą groteski jako zjawiska artystycznego jest element dysharmonii, ujawniający się w postaci sprzeczności (antagonizmu, konfliktu, różnorodności, połączenia przeciwieństw) między zjawiskami czy rzeczami. Jest to sprzeczność o charakterze absurdalnym (nienaturalnym), w której jeden z członów opozycji ma nacechowanie komiczne. Groteskowość można uzyskać n poprzez połączenie tragedii z komedią, śmieszności i grozy, realizmu z absurdem. Przykładem groteski może być „Tango” Sławomira Mrożka, „Szewcy” Witkacego

71. Racje bohaterów „Nie-Boskiej komedii” i „Przedwiośnia”

• „Nie-Boska Komedia”

• Arystokracja :

• Przewodzi hrabia Henryk

• Uważają się za warstwę, która przechowała bardzo ważne dla bytu narodowego wartości : wiarę katolicką, obyczaje, tradycję, zasady życia społeczno - politycznego

• O rewolucjonistach mówią, że to ludzie pozbawieni wiary i moralności, walczą, aby zająć miejsce dawnej arystokracji, niczego nie osiągną, a efektem krwawej walki będą ponownie „rozpusta, złoto i krew”. Nie proponują żadnych planów budowy nowego świata, program rewolucji to „chleba, chleba, chleba nam! - Śmierć panom...”

• Pankracy dla Henryka to człowiek bez tradycji, bez przodków, a nawet „bez anioła stróża”

• Henryk pragnie ocalić istniejący porządek świata, choć wie, że arystokracja to warstwa, która nie nadaje się do rządzenie i opiekowania się narodem

• Rewolucjoniści :

• Przewodzi Pankracy (gr. Wszechwładca)

• Uważają się za ludzi nowej wiary, którzy walczą by pomścić swoje krzywdy. Są to ludzie „młodzi, zgłodniali i silni”, ludzie, którzy stworzą nowy, lepszy świat, zburzywszy stary. Uważają, że przyszłe pokolenia będą wolne

• P arystokracji mówią, że to ludzie, którzy spędzili życie gnębiąc innych, wyzyskując warstwy niższe

• Pankracy chce wprowadzić nowy porządek, ale nie precyzuje, na czym miałby on polegać. Ma się za władcę mas rewolucyjnych, bezkrytycznie wierzy w rewolucję

• „Przedwiośnie”

• Obóz reform (pozytywistyczny program Szymona Gajowca) :

• Jest to program oparty na ewolucji. Zawiera postulaty powolnych, ale gruntownie i dokładnie przeprowadzonych reform (przede wszystkim walutowej i agrarnej), rozwoju struktur państwowości, gospodarki, oświaty, spółdzielczości, wzmocnienia obronności kraju, poszanowania prawa. Wyraźne są nawiązania do pozytywistycznego hasła pracy organicznej.

• Gajowiec to „chory na Polskę” patriota, lecz niestety jego zamysły wciąż nie są poparte czynami. Cezary zarzuca tej grupie bierność, powolność, małą skuteczność działania, obojętność wobec warstw najuboższych i poświęcenie zbyt wielkiej energii na zwalczanie opozycji

• Obóz rewolucji (Antoni Lulek) :

• Naczelnym punktem ich programu jest poprawa losu ludzi ciemiężonych, żyjących w skrajnej nędzy, którzy za ciężką pracę nie otrzymują wynagrodzenia wystarczającego na utrzymanie rodzin. Realizacja tego postulatu może się odbyć jedynie na drodze rewolucji, w wyniku której przestaną istnieć klasy społeczne, wszyscy staną się robotnikami, a władza przejdzie w ręce proletariatu. Dojdzie też do zjednoczenia robotników wszystkich krajów i wreszcie nastanie wolność i równość. Komuniści są przeciwni wszystkiemu co polskie, w ogóle narodowe. Według nich ludzi nie powinny dzielić granice państw, a jedynie podziały klasowe, przy czym zamierzają wszelkimi środkami zwalczać klasę posiadającą - kapitalistów.

• Cezary zarzuca im brak patriotyzmu i realistycznej oceny szans objęcia władzy przez proletariat. Widzi bowiem, że polscy robotnicy to grupa zdegenerowana, zwyrodniała i nieprzygotowana do rządzenia. Wie także, że każda rewolucja, a szczególnie komunistyczna, może przynieść jedynie grabieże i mordy

72. Oryginalność i wielkość poezji Cypriana Kamila Norwida

• Cyprian Kamil Norwid należał do drugiego pokolenia romantyków polskich (ur. W 1921r.), był więc ukształtowany przez inne wydarzenia niż Mickiewicz czy Słowacki. Zdecydowaną większość swego życia spędził poza granicami kraju (przebywał m.in. w Ameryce, Londynie i Paryżu). Jego poezja była w ówczesnych czasach niezrozumiała, co zadecydowało o tym, że ni odniósł żadnego sukcesu i zmarł w nędzy (1883r.)

• Norwid był poetą niezwykle oryginalnym, nie tworzył w myśl jednej konwencji, a jego poezja nie daje się jednoznacznie zaklasyfikować. Znaleźć w niej można szereg myśli nowatorskich, jak również nowe środki wyrazu poetycznego (przemilczenia, wieloznaczność, symbole i alegorie, aluzyjność). Norwid jest twórcą uniwersalnym, często wychodzącym poza ramy poezji narodowej, patriotycznej, podporządkowanej jakiejś idei.

• "Fortepian Szopena" - związany jest z kategorią tragizmu u Norwida. Tragiczność w tym wierszu łączy się z realnym i symbolicznym zarazem aktem niszczenia wielkiej wartości. W poemacie ukonkretnieniem tej wartości jest "sprzęt podobny do trumny" - fortepian, na którym grywał Chopin w czasach warszawskich. Fortepian ten został wyrzucony na bruk z okien pałacu Zamoyskich w czasie akcji odwetowej wojska rosyjskiego po zamachu na cesarskiego namiestnika w Królestwie Polskim - gen. Berga. Muzyka Chopina jest przedstawiona przez Norwida jako ziemskie dopełnienie piękna doskonałego. Przedstawia ponadczasowych artystów i ich dzieła : rzeźby Fidiasza, tragedie Ajschylosa, psalmy Dawida i właśnie muzyka Chopina. Ma ona siłę podnoszenia rzeczywistości do ideału, przemieniania jej w byt doskonały. Takiej transformacji doznała w muzyce Chopina Polska i polskość: "Polska przemienionych kołodziejów", czyli chłopów uszlachetnionych dzięki miłości do wykonywanej pracy na roli, co ukazuje sztuka Chopina. W poemacie zarysowuje się tragiczny i wieczny konflikt między pięknem doskonałym, pojmowanym przez Norwida jako dobro, a historią, życiem, realnością - skażonymi przez zło, małość, przez "brak", wedle określenia samego poety. Reprezentantami tego zła są w poemacie właśnie żołnierze ciskający na bruk fortepian. Ale w tym momencie dochodzi w poemacie do głosu norwidowska ironia. Powoduje ona, że efekt czynu mija się z intencjami, że zniszczenie rzeczy nie jest równoznaczne z zagładą wartości. Zakończenie uderza w ton triumfu: "Ciesz się, późny wnuku... / Jękły głuche kamienie: / Ideał - sięgnął bruku -". Tę wspaniałą i tajemniczą formułę można rozumieć jako pogodzenie piękna doskonałego i realności, wtopienie się ideału w życie, odkupienie zła przez symboliczny akt cierpienia, wreszcie można ją także zinterpretować jako zejście Chopina w lud. Nastroje i tempo poszczególnych fragmentów i cząstek poematu :

• I, II - tempo powolne; smutek i refleksja wypływający ze wspomnienia; zestawienie Chopina z lirą Orfeusza

• III - bardzo dynamiczne tempo - wykrzyknienia; nastrój podniosły (hymn pochwalny); obraz Chopina jak kutej w marmurze postaci; alabastrowa ręka porównana z klawiaturą z kości słoniowej

• IV - ton patetyczny

• V - obraz Polski w muzyce Chopina; nastrój radości

• VI - uczucie załamania, zawiedzenia - pogłos dźwięków fortepianu

• VII - nastrój podziwu; zwrotka o sztuce, literaturze, dramacie; poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czym jest sztuka; pozorny dialog, który przechodzi w monolog

• VIII - obraz Warszawy ogarniętej zapałem rewolucyjnym

• IX - zryw - wyrzucenie przez Rosjan z okna zamku fortepianu; pokazanie ogromu wojsk rosyjskich, jęku wdów, żałoby; tempo przyśpieszone, bardzo dynamiczne - krótsze wersy

• X - obraz fortepianu porównany z ciałem Orfeusza rozrywanym przez Menady (boginie zemsty)

• „Do obywatela Johna Browna” - wiersz nawiązuje do postaci amerykańskiego farmera, który walczył o wolność osobistą Murzynów i usiłował wzniecić powstanie. Został za swą działalność aresztowany i skazany na śmierć. Zanim jednak wyrok wykonano przedstawiciele inteligencji, pisarze i poeci całej Europy protestowali przeciw egzekucji. Ten wiersz to właśnie jeden z owych apeli. Jest on poetycką odezwą do społeczeństwa amerykańskiego. Norwid przewiduje, że drakoński wyrok i bezsensowna śmierć farmera zapoczątkuje falę terroru, Ameryka zaś przestanie być symbolem wolności. Dla Norwida szczególnie smutny jest fakt, że w Ameryce i za Amerykę walczyli Kościuszko i Waszyngton. Poeta wyraża nadzieję, że śmierć wybitnej jednostki sprawi, iż idee, które głosiła zostaną wprowadzone w życie

• „Bema pamięci żałobny - rapsod” - utwór poświęcony pamięci Józefa Bema, bohatera powstania listopadowego, który walczył we Francji i Portugalii, a w czasie Wiosny Ludów bił się w obronie Węgier i Wiednia, a swą żołnierską drogę zakończył w Turcji. Wiersz napisano w kilka miesięcy po śmierci Józefa Bema w Syrii. Dla Norwida generał był uosobieniem najwyższych wartości moralnych i wojskowych. Rapsod to utwór poetycki, który w podniosłych, pełnych patosu słowach ma sławić jakiegoś wielkiego bohatera. W wierszu tym opisana jest wizja stylizowanego na sposób antyczny (wawrzyny, pancerz zamiast munduru, miecz zamiast szabli) pogrzebu Bema. Można także mówić o skojarzeniach z dawnym pogrzebem słowiańskim. Obrzędowi grzebania zwłok towarzyszą lamenty i łkania, dowód ogromnego szacunku i przywiązani, jakim cieszył się generał. Wiersz przynosi też wspomnienia wielkich czynów z historii Polski (odsiecz wiedeńska Jana III Sobieskiego w 1683r.). Wiersz ma być wyrazem przekonania, że pamięć o zmarłym i ideach, za które walczył, nigdy nie przeminie.

• „Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie” - utwór powstał tuż po śmierci Adama Mickiewicza i sprowadzeniu jego zwłok do Paryża. Autor porusza problem wzajemnego stosunku wybitnej jednostki i społeczeństwa, w którym tej jednostce przyszło żyć. Poeta przytacza przykłady wybitnych ludzi, którzy mieli odwagę i siłę wystąpić z nowymi poglądami i pchnąć ludzkość na nowe tory. Jednak za swą śmiałość i nieprzeciętność byli pogardzani i prześladowani przez współczesnych. Nawet po śmierci ich ciała nie zaznały spokoju. Poeta przywołuje postaci Sokratesa, Dantego, Kolumba, Camoensa, Kościuszki i Napoleona. Każdy z nich albo zginął w nędzy, albo został zabity, albo miał po śmierci przynajmniej dwa groby. Wielcy, wybitni ludzie są - według Norwida - za życia spychani na margines, negowani przez przeciętne społeczeństwo. Dopiero w długi czas po śmierci ich zasługi są uznawane, co skłania do oddani, spóźnionego już hołdu. Pod koniec utworu podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do Mickiewicza, przepowiadając, że zasługi wieszcza przyszłe pokolenia „inaczej będą głosić”, że w uznaniu dla jego wybitnych dokonań ludzie będą lać „łzy potęgi drugiej”.

• Publicystyka w różnych epokach

• Publicystyka - wypowiedzi na aktualne w danym momencie tematy społeczne, polityczne, kulturalne itp. publicysta posługuje się środkami perswazyjnymi i zmierza do czynnego oddziaływania na opinię publiczną. Publicystyka stanowi jedną z podstawowych form działalności dziennikarskiej. Różni się od informacji ty, że nie zawiera tylko obiektywnych wiadomości o faktach - publicysta obrawszy określony punkt widzenia, naświetla je, komentuje i wyjaśnia

• Piotr Skarga (renesans) „Kazania sejmowe”. Nie należą one do literatury religijnej, lecz są doskonale ułożonym traktatem politycznym o przebudowie państwa polskiego. Jako katolik i patriota autor walczył o przywrócenie jedności religijnej w Polsce, wzmocnienie władzy królewskiej oraz usunięcie krzywd społecznych i praw niesprawiedliwych. Osiem "Kazań sejmowych" to osiem rozdziałów rozprawy politycznej o najważniejszych chorobach Rzeczypospolitej, o sposobach ich przezwyciężania :

• szlachta ma za dużo przywilejów i należy je ukrócić,

• król ma za słabą władzę i należy ją wzmocnić,

• chłopi żyją w niedoli i trzeba poprawić ich los; chłop powinien być także obdarzony wolnością osobistą

• sądownictwo jest niesprawne i skorumpowane, a prawa niesprawiedliwe; należy dokonać radykalnej reformy prawa i władzy sądowniczej

• władza wykonawcza jest osłabiona „złotą wolnością szlachecką” i winna być wzmocniona

• reformacja i swoboda religijna prowadzą do powstawania sporów w Polsce, dlatego też należy dążyć do zlikwidowania przejawów myśli reformatorskich i wzmocnić rolę Kościoła katolickiego

• Andrzej Frycz Modrzewski (renesans) „O poprawie Rzeczypospolitej”. Traktat składa się ona z pięciu części :

• „O obyczajach” - krytyka istnienia różnych praw dla różnych ludzi (np. kary śmierci) oraz niesprawiedliwości istniejących norm. To postulat równość ludzi wobec prawa. To także rozważania o idealnym obywatelu Polski i ustroju sprawiedliwym

• „O prawach” - powtórzenie postulatu o karaniu karą śmierci według przynależności do różnych stanów. Powoduje, że Polska jest państwem bezprawia i że jego mieszkańcy nie czują się w nim dobrze

• „O wojnie” - według autora każda wojna jest zła, gdyż przynosi nieszczęście zwykłym obywatelom. Wojny jednak dzielą się na sprawiedliwe (obronne) i niesprawiedliwe (zaczepne)

• „O Kościele” - postulat reform Kościoła katolickiego. Autor nawołuje do większego zainteresowania sprawami wiernych i wartościami niematerialnymi; to także krytyka nietolerancji religijnej

• „O szkole” - autor wypowiada się, że należy rozwijać szkolnictwo i edukować społeczeństwo, gdyż tylko wtedy państwo będzie naprawdę silne, kiedy będzie wykształcone. Tymczasem zaś szkół jest mało, a nauczyciele zarabiają niewiele

• Stanisław Staszic (oświecenie) - pochodził z rodziny mieszczańskiej (syn burmistrza). Został księdzem, gdyż była to jedna z niewielu dróg dla mieszczanina, która dawała szanse zdobycia znaczenia w życiu publicznym. Zajmował się badaniem Karpat. Był członkiem, a później prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Położył duże zasługi na polu rozwoju szkolnictwa i górnictwa w Polsce. Poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach: w "Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego" i w "Przestrogach dla Polski". Program społeczno-polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą niepodległości. Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być szczęście ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego mieszkańców, dlatego, jak pisał, "końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela". Propaguje zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzanie wiedzy o własnym kraju, pogłębianie wiadomości z matematyki, fizyki i chemii. Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej. Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto ("szczęśliwość większej części obywatelów jest dobrem publicznym"), domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta. Szczególną troską przejmował go los chłopa. Proponuje uwolnienie go od pańszczyzny, nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje, by pańszczyznę zamieniono na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez wyroku sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne. Domaga się większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast, co byłoby drogą do uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma przy tym rozwój handlu i rzemiosła. Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje krytyka polskiej magnaterii, którą wini za upadek kraju. Pisał: "Z samych panów zguba Polaków". Oni, według Staszica, zniszczyli szacunek dla prawa, doprowadzili do rozbioru Polski, swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet zdrady.

• Hugo Kołłątaj (oświecenie) - Drugi, obok Staszica, przedstawiciel obozu postępowego. Urodził się w zamożnej rodzinie szlacheckiej. Ukończył Akademię Krakowską ze stopniem doktora filozofii. Po powrocie do kraju bierze czynny udział w pracach Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i KEN-ie. W okresie Sejmu Czteroletniego oddaje się działalności politycznej. W rozprawie pt. "Do Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka" przygotował program reform uwieńczony Konstytucją 3 maja. Pod swoim przywództwem skupił grupę radykalnych pisarzy, zwaną Kuźnicą Kołłątajowską. W czasie powstania kościuszkowskiego należał do Rady Najwyższej Narodowej. Po aresztowaniu przez Austriaków i pobycie w więzieniu, powraca do kraju i zajmuje się pisaniem dzieł naukowych, poświęconych historii, filozofii i oświacie. Główne dzieła polityczne to: "Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka" oraz "Prawo polityczne narodu polskiego" poprzedzone odezwą "Do Prześwietnej Deputacji". Podobnie jak Staszic, żąda dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, praw dla mieszczan i wolności dla chłopów. W projektach dotyczących organizacji władz państwowych różni się od Staszica tym, że powierza władzę wykonawczą ministrom, odbierając ją sejmowi. W sejmie przewiduje dwie izby: dla szlachty, dla mieszczan. Protestuje przeciwko sytuacji chłopa pańszczyźnianego, domaga się dla niego wolności osobistej, ale nie wysuwa postulatu uwłaszczenia. Szlachcie, która protestowała przeciwko nadaniu wolności chłopom pod pozorem, że są oni jeszcze nieoświeceni, przypomniał, że znacznie groźniejszy jest oświecony niewolnik, gdyż rozumie swoją sytuację i "przygotowuje zemstę na swych dręczycieli". Głębokiego humanizmu dowodzą jego poglądy dotyczące układów społecznych. Pisał: "Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy - człowiek jest i w niczym od nas się nie różni".

• W pozytywizmie nastąpił bujny rozwój publicystyki i epiki, gdyż twórcy tamtego okresu preferowali właśnie takie formy ze względu na rodzaj poruszanych przez nich tematów. Używając form epickich, łatwiej jest się wypowiedzieć niż na przykład w liryce. Język jest prostszy, nie ma tak wielu przenośni, symboli itp. Z tego względu treść trafia do szerszych mas i łatwiejsze jest jej zrozumienie. Wypowiadanie się w formach epickich wynika z chęci upowszechnienia programu. Głównymi postulatami są wychowanie i poznawanie prawdy. Autor w swoich dziełach miał pocieszyć, pouczyć, umoralnić i wskazać ewentualne drogi postępowania, a jego podstawowym obowiązkiem było ukazanie czytelnikowi prawdy. Jednak w Polsce ten ostatni postulat nie znalazł uznania, gdyż trudno mówić prawdę o przegranym powstaniu. Aby zyskać szersze grono czytelników, zaczęto wydawać różnorodne pisma i gazety, w których poczesne miejsce zajmowała publicystyka, m.in.: dzienniki "Kurier Warszawski" (pisywał tu Bolesław Prus), „Kurier Warszawski”, „Kurier codzienny”, "Gazeta Polska", „Słowo” (redagowane przez H. Sienkiewicza). Tygodniki i dwutygodniki reprezentował „Przegląd tygodniowy” i „Prawda” (redagowana przez Aleksandra Świętochowskiego). Popularnością cieszyły się także gazety dla „mniej wyrobionych” czytelników - „Opiekun domowy”, „Niwa”, „Bluszcz”, „Kronika rodzinna”, czy krakowski miesięcznik konserwatystów „Czas”

• Gatunki, które pełnią rolę moralizatorską

• Bajka (Ignacy Krasicki, Adam Mickiewicz, Ezop, La Fontaine). Krótkie zabawne utwory, zazwyczaj alegoryczne, które poprzez żartobliwą treść mają przekazać jakieś uniwersalne zasady moralne lub etyczne. Szczególnie popularne w oświeceniu, gdzie idealnie realizowały postulat „bawiąc uczyć”. (I. Krasicki „Malarze”, „Przyjaciele”, „Dewotka”, „Wół minister”) (Stanisław Trembecki „Myszka, kot i kogut”)

• Satyra (Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz). Utwór literacki o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego. Istotą satyry jest krytyka wobec przedstawionych zjawisk, posługuje się więc ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech, a także dowcipem, ironią, kpiną i szyderstwem. W Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia przy czym stała się środkiem konkretnej krytyki społeczno-obyczajowej. („Pijaństwo”, „Żona modna”, „Do króla”)

• Fraszki - Jan Kochanowski („O kaznodziei”, „O Kapelanie”, „O doktorze Hiszpanie”, „Raki”)

• Publicystyka renesansowa (Jan Frycz Modrzewski, Piotr Skarga) i oświeceniowa (Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic)

• Wiersze współczesne Zbigniewa Herberta („Przesłanie Pana Cogito”), Wisławy Szymborskiej („Głos w sprawie pornografii”), Czesława Miłosza („Traktat moralny”)

• Dziedziny sztuki bliskie literaturze

• Malarstwo - wiele prądów jest wspólnych dla literatury i malarstwa (impresjonizm, ekspresjonizm, symbolizm). Szczególnie odczuwalne to było w okresie Młodej Polski, gdzie większość poetów właśnie poprzez modernizm i związane z nim impresjonizm czy symbolizm próbowali wyrazić swe obawy i odczucia (Staff, Przerwa - Tetmajer, Kasprowicz). Zdarzało się, że twórcy sięgali bezpośrednio po dzieła malarskie jako element lub osnowę swego dzieła („Miniatura średniowieczna” W. Szymborskiej, „Wesele” St. Wyspiańskiego i nawiązanie do dzieł Matejki). Na obrazie Breugehla „Pejzaż z Ikarem” stał się podstawą do napisania : „Ikar” St. Grochowiaka, „Ikar” J. Iwaszkiewicza, „Wciąż o Ikarach głoszą...” Ernesta Brylla

• Muzyka - nierozerwalnie związana z tańcem, radością i zabawą. Była więc ważną częścią sielanek, np. „Pieśni świętojańskiej o sobótce”. W „Weselu” St. Wyspiańskiego Chochoł śpiewa piosenkę ludową „Miałeś chamie złoty róg, ostał ci się ono sznur”, do której weselnicy tańczą taniec marazmu. Pieśń, jako gatunek antyczny, wywodzi się od obrzędowych pieśni ku czci bóstw i do dziś budowa pieśni zwraca uwagę swą typowo muzyczną rytmiką. Od pochwalnej pieśni ku czci Dionizosa (dytyrambu) wywodzi się także antyczny dramat. Muzyka to także ważny element w „Chłopach” WL. St. Reymonta

• Taniec - podobnie jak muzyka ważny element sielanki. Pojawiał się w twórczości wielu pisarzy : w „Weselu” na końcu weselnicy tańczą chocholi taniec, symbol marazmu i braku sił do zmian, podobnie w „Tangu” Edek z Wujem Eugeniuszem tańczą tango, powolny, zmysłowy taniec, tu będący tańcem zwycięzcy z pokonanym oraz nawiązaniem do somnambulicznego chocholego tańca, taniec pojawia się także „Chłopach” jako element ludowych zabaw i wyraz radości oraz w „Panu Tadeuszu”, gdzie na końcu bohaterowie tańczą poloneza, staropolski taniec, który tu jest symbolem zjednoczenia i wyrazem patriotyzmu, a także radości z pomyślnego zakończenia

76. Style językowe

• Styl potoczny - cechuje przede wszystkim wypowiedzi mówione, choć niekiedy występuje także w swobodnych tekstach pisanych.

• W mowie najczęściej przejawia się w formie dialogu lub monologu, np. ożywionym opowiadaniu.

• Słownictwo tekstów mówionych jest konkretne, często dosadne i zabarwione emocjonalnie.

• Dominują zdania o mało skomplikowanej strukturze, przeważnie pojedyncze lub złożone współrzędnie. Często występują równoważniki zdań, zdania niepełne i urwane.

• Niekiedy zdarzają się w nich tzw. anakoluty, tj. błędy składniowe polegające na łączeniu formalnie nie zharmonizowanych członów wypowiedzi („Ta nowa bluzka, gdzie ją kupiłaś”)

• Styl naukowy - występuje w pracach z zakresu nauki i techniki, przeznaczonych dla specjalistów.

• Jest on zróżnicowany w zależności od tego, jakiej dotyczy dziedziny wiedzy. Na przykład w pracach matematycznych, fizycznych lub chemicznych autorzy często posługują się wzorami i symbolami, które w zasadzie nie występują w publikacjach historycznych czy historycznoliterackich.

• Wiele prac naukowych jest mało zrozumiałych lub wręcz niezrozumiałych dla szerszego ogółu, gdyż zawarte w nich informacje nie wchodzą w zakres wykształcenia ogólnego.

• Występuje wiele terminów technicznych o określonym znaczeniu (przeważnie obcego pochodzenia) i wyrazy znane, ale o specjalnym znaczeniu (zgoda, tryb, strona w gramatyce)

• Przewaga zdań złożonych (zwłaszcza złożonych podrzędnie). Częste są relacje logiczne (zdania wynikowe, przyczynowe, warunkowe)

• Dominuje funkcja informatywna. Cechuje teksty naukowe rzeczowość i obiektywizm. Autorzy nie dążą na ogół do obrazowości stylu i unikają zabarwienia uczuciowego swych wypowiedzi; odwołują się do intelektu i wiedzy odbiorcy

• Od prac ściśle naukowych różnią się prace popularnonaukowe, przeznaczone dla szerszego kręgu odbiorców. Autorzy takich prac starają się przystępnie, obrazowo omawiać problemy naukowe i techniczne, starają się unikać specjalistycznych terminów lub od razu je wyjaśniają

• Styl publicystyczny - występuje w tekstach zamieszczanych w prasie.

• Jest bardziej zróżnicowany niż styl naukowy, co wiąże się nie tylko z różnymi tematami (polityka, gospodarka, literatura), ale też z różnymi odmianami gatunkowymi. Na przykład artykuły krytycznoliterackie są bliskie tekstom popularnonaukowym, zaś reportaże bywają podobne do tekstów artystycznych.

• Pełnią funkcję informatywną, ale zarazem impresywną, a niekiedy również ekspresywną. Odwołują się nie tylko do intelektu czytelników, ale także do ich wyobraźni i uczuć, mogą też wyrażać zaangażowanie emocjonalne autorów.

• Słownictwo jest konkretne i komunikatywne, odznacza się obrazowością i sugestywnością. Wiele tekstów publicystycznych (felietony, eseje) zawiera elementy humoru i ironii, a więc środków ożywiających styl i zachęcających czytelnika do lektury

• Składnia jest prostsza niż składnia tekstów naukowych. Występuje wiele zdań pojedynczych i współrzędnie złożonych, a oprócz zdań oznajmiających pojawiają się również pytające (zwłaszcza pytania retoryczne)

• Styl urzędowy - występuje we wszelkiego rodzaju tekstach o charakterze urzędowym (ustawy, rozporządzenia, okólniki, regulaminy, podania)

• Rzeczowość, brak elementów obrazowych i form wyrażających zaangażowanie uczuciowe.

• Obok funkcji informatywnej pojawia się nieraz funkcja impresywna, polegająca na nakłanianiu odbiorców do odpowiedniego zachowania się w określonych sytuacjach

• Częste występowanie zdań bezpodmiotowych z czasownikami w formie zwrotnej (Zabrania się palenia. Uprasza się o ciszę) i zdań z orzeczeniem w stronie biernej

• Styl artystyczny - cechuje utwory należące do literatury pięknej (poezja, prozaika, dramat)

• Jest najbardziej zróżnicowany wewnętrznie ze wszystkich stylów. Dobór środków stylistycznych w utworach literackich zależy w dużym stopniu od rodzaju i gatunku

• Znamienną cechą jest łączenie funkcji informatywnej z impresywną i ekspresywną, co dotyczy zwłaszcza poezji.

• Teksty z literatury pięknej charakteryzuje duża obrazowość i sugestywność, dobór oryginalnych środków wyrazu z zakresu frazeologii i słownictwa, celowe wykorzystanie różnych struktur składniowych, unikanie przez autorów utartych szablonów stylistycznych, np. pospolitych porównań i przenośni

• Autorzy często używają elementów innych stylów, np. potocznego, a nawet elementów różnych odmian terytorialnych, środowiskowych i historycznych języka. Ma to na celu nadanie utworom odpowiedniego kolorytu lokalnego lub czasowego oraz indywidualizację języka postaci

77. Konflikt pokoleniowy w dowolnym utworze

• „Tango” Sławomira Mrożka

• Parodia dramatu rodzinnego

• Występują trzy pokolenia inteligencji :

• Najstarsze : Eugenia i jej brat Eugeniusz (Babcia i Wujek). Robią wrażenie zdziecinniałych i godnych ubolewania. Cechuje ich konformizm i brak własnego zdania, a także chęć przypodobania się młodym i udawany skrajny liberalizm. Wuj jest oportunistą, skrycie chce pomagać Arturowi, ale po jego śmierci ulega przemocy i tańczy z Edkiem

• Średnie : Eleonora i Stomil. W młodości burzyli konwencje, prowokowali skandalicznym zachowaniem, odrzucali wszelkie rygory i normy. Uwolnili świat od zasad, sprowadzili go do anarchii. Teraz żyją wspomnieniami. Stomil zajmuje się nikomu niepotrzebnymi eksperymentami w sztuce. Eleonora jest lekkomyślna, nieodpowiedzialna i amoralna (sypia z Edkiem, a Stomila wcale to nie obchodzi). Stomilowie przypominają bohaterów dramatów Witkacego

• Najmłodsze : Artur i kuzynka Ala. Artur to student medycyny. Zmęczony panującym w domu rozgardiaszem i brakiem wszystkiego („kawa będzie pojutrze”) postanawia coś zmienić. Chce się ożenić z Alą, w nadziei, że to odmieni rodzinę. Niestety jest zbyt słaby i uczuciowy. Opija się i ginie z ręki Edka, który przejmuje władzę i tańczy taniec zwycięstwa nad ciałem Artura

• Na przykładzie Stomilów został przedstawiony wizerunek społeczeństwa z okresu tzw. małej stabilizacji (termin Różewicza), kiedy to zostały odrzucone tradycyjne wartości etyczne, moralne, religijne, narodowe, a na ich miejsce nie znalazło się nic, co miałoby podobny ciężar gatunkowy

• W świcie Stomilów nie funkcjonują żadne konwencje i doszło do paradoksalnej sytuacji, że konwencją jest brak konwencji

• Całkowita wolność daje bohaterom poczucie autonomii, pozwala zapomnieć o wieku biologicznym (Eugenia). O konwenansach towarzyskich, kodeksie moralnym, ale nie zapewnia ich rozwoju duchowego. Poza Arturem nikt nic nie robi. Starsi bohaterowie mają za sobą chlubną przeszłość : przed laty rozprawili się ze wszystkimi normami społecznymi i teraz są bierność usprawiedliwiają tym, że nie ma już o co walczyć

• Postać Artura przypomina postaci bohaterów dramatów romantycznych, ale także witkacowskich tytanów (np. Sajetana Tempe). Chce dokonać przebudowy społeczeństwa poprzez przywrócenie dawnych norm etyczno - moralnych. Początkowo rodzina traktuje go pobłażliwie, poddaje się spełnia jego kapryśne zachcianki. To on sam dochodzi do wniosku, że stara forma nie odbuduje zniszczonego systemu norm i rezygnuje ze ślubu. Nie chcąc dopuścić, aby rodzina znów popadła w odrętwienie zmusza ją do myślenia. Padają różne propozycje : Bóg, sport, eksperyment, postęp, ale wszystkie zostają odrzucone jako sprawdzone, przestarzałe i nieefektywne po śmierci Babci odnajduje nową drogę - władzę. Zbrojnym ramieniem władzy ma być Edek, którego sposób bycia przejmuje Artur - „na początek rozwalimy wujcia” mówi i rozzuchwala tym Edka. Ala przyznaje się Arturowi, że spała z Edkiem, gdyż myśli, że i tak wszystko jest narzeczonemu obojętne (małżeństwo dla zasady). Wówczas budzi się w Arturze humanista i zwycięża w nim miłość (bohater chce zabić Edka, ale z miłośći). Prowadzi to do tragicznego finału - Artur ginie, a władzę przejmuje Edek

78. Tematy poruszane w „Weselu”

• Walka narodowowyzwoleńcza - "Wesele" jest utworem związanym z problemem walki zbrojnej o wolność. Jest zarazem pytaniem i odpowiedzią na pytanie: czy ówczesne społeczeństwo, złożone głównie z chłopów i inteligencji, jest w stanie połączyć się we wspólnej walce? Jak widzimy z charakterystyki postaci i końcowej sceny, nie było to wtedy możliwe. Akcja powstańcza, do której wielkie przygotowania rozpoczęły się już w akcie II, skończyła się fiaskiem. Rozpuszczono wici, chłopi się zebrali i w ciszy oczekiwali na rozwój wypadków. Jednak inteligencja w ostatnim momencie bała się podjąć przywódczej roli, a chłopi sami nie mogli się zdecydować na atak. Czyn w istocie nie nastąpił, a cała akcja zakończyła się chocholim tańcem, symbolizującym marazm - niemoc narodu do wspólnego zrywu. "Wesele" pokazało, że te dwie warstwy praktycznie się nie znały, jedna była nieufna w stosunku do drugiej. W takich warunkach ciężko jest się zjednoczyć ("Wyście sobie, a my sobie, każdy sobie rzepkę skrobie").

• Chłopomania - "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego stanowi wnikliwy, krytyczny obraz polskiego społeczeństwa z początku XX wieku. Poeta piętnuje narodowe mity, obnaża nasze słabości, pokazuje prawdziwe oblicze Polaków. Inteligencko-chłopskie małżeństwo Rydla z Mikołajczykówną nie było ewenementem w ówczesnym krakowskim środowisku. Włodzimierz Tetmajer był mężem siostry Jadwigi, a sam Wyspiański także pojął za żonę chłopkę. Takie mieszane klasowo małżeństwa były wyrazem pewnej mody - tzw. chłopomanii, panującej w inteligenckim światku Krakowa. W "Weselu" Wyspiański ukazuje źródła tego gwałtownego zainteresowania się chłopstwem. Krakowska inteligencja początku XX wieku odczuwała silny kryzys ideałów. W przededniu odzyskania niepodległości Polacy potrzebowali siły i chęci do działania. Tymczasem elita społeczeństwa - inteligencja - czuła się wewnętrznie wypalona, pozbawiona siły do działania. Przesiąknięta była charakterystycznym dla końca ubiegłego wieku dekadentyzmem i zwątpieniem w sens jakiegokolwiek działania. Dlatego miejskie elity poczęły poszukiwać życiowej siły i witalności wśród prostej, nie zmanierowanej wielkomiejskim życiem ludności chłopskiej. Chłopi w oczach inteligencji urastali do symbolu narodowej siły i potęgi, w nich skrywał się prastary, piastowski pierwiastek polskiego narodu. Jednak ta fascynacja ludowością i prostotą nie do końca była uzasadniona. Chłopi rzeczywiście byli ostoją szczerego patriotyzmu i prostego, jasnego światopoglądu. Jednak mieli też pewne wady. Trudno było ich zorganizować, potrzebowali światłego przywództwa, byli próżni i nieodpowiedzialni. Stanowili doskonały materiał na dobrych, kochających ojczyznę, odpowiedzialnych Polaków. Wymagali jednak troskliwego kierownictwa, a pozostawieni sami sobie i swemu chłopskiemu rozsądkowi często popełniali niewybaczalne błędy, płynące z braku ogłady i prostactwa. Wady te lekceważyła inteligencja. Ona w chłopstwie widziała witalną siłę, której sama nie miała i to było dla niej najważniejsze. Stąd płynie swoista chłopomania, której wyrazem były trzy słynne w tamtych czasach mieszane klasowo małżeństwa. Chłopom, to zainteresowanie ze strony mieszczańskich elit, bardzo schlebiało. Czuli się oni równi wykształconej, szlacheckiej elicie. Wyrazem chłopskich ambicji może być słynna rozmowa Czepca z Dziennikarzem na temat Chin. Chłop chciał w ten sposób udowodnić swoje polityczne uświadomienie, tymczasem wykazał się tylko szytym grubymi nićmi snobizmem. Mimo wzajemnych chęci zbliżenia się do siebie dwóch warstw - chłopstwa i inteligencji - zbliżenie to było pozorne. Inne bowiem były zainteresowania i problemy chłopów i inteligencji. Te dwie warstwy mają zupełnie różne style życia i nie rozumieją się nawzajem. Stwierdza to Radczyni po rozmowie z Kliminą na temat prac polowych : "Wyście sobie, a my sobie, ażden sobie rzepkę skrobie. Prócz różnic w mentalności i obyczajach na chłopsko-inteligenckim zbliżeniu cieniem kładzie się historia. Wciąż żywa jest pamięć wypadków chłopskiej rabacji z 1846 roku. Przypomina o niej Upiór ukazujący się Dziadowi. Upiór, którego utożsamia się z wodzem chłopskiego powstania - Jakubem Szelą - bez ogródek mówi Dziadowi, że nigdy nie będzie przyjaźni między chłopstwem a szlachtą. Wciąż bowiem świeża jest pamięć krwi przelanej kilkadziesiąt lat temu. Wydarzenia rabacji, pamięć wzajemnych antagonizmów wzmagają nieufność, z jaką traktują się wzajemnie chłopi i inteligencja. Zainteresowanie wsią opisuje więc Wyspiański jako kolejną modę środowiska krakowskiego. Nic z niej nie wyniknie, gdyż prawdziwemu zbrataniu szlachty z chłopstwem stają na przeszkodzie różnice klasowe i historia, która była pasmem wzajemnej nienawiści i walki tych dwóch stanów. Nadto, chłopstwo nie posiada w znacznej mierze cech, które przypisuje im wyobraźnia krakowskiej elity.

• Rozrachunek z mitami narodowymi - Postaci fikcyjne ukazujące się poszczególnym bohaterom podważają ich wiarę w pewne mity, będące wytworami europejskiej i polskiej kultury. Stańczyk nawiedzający Dziennikarza poddaje w wątpliwość słuszność politycznych przekonań stronnictwa konserwatywnego, które Dziennikarz reprezentuje. Konserwatyści nawołują o bierności i posłuszeństwa wobec władz austriackich, we współpracy z zaborcą widzą szansę dla Polaków. Dziennikarz ma świadomość, iż taka polityka jest bardzo kontrowersyjna. Z jednej strony gwarantuje spokojną egzystencję, z drugiej jednak strony usypia ducha narodowego i godzi w naszą tożsamość narodową. Gdzieś w głębi serca Dziennikarz chciałby prowadzić lud na barykady przeciw ciemiężycielom, jednak nakaz rozumu powoduje, że uprawia on propagandę konserwatywną, która jest politycznie "bezpieczna". Rozmowa ze Stańczykiem uświadamia Dziennikarzowi te rozterki, obalając mit słuszności konserwatywnej galicyjskiej polityki. Stańczyk wręcza Dziennikarzowi polski kaduceusz, aby dalej mieszał on w narodowej kadzi. Kaduceusz, mitologiczna laska Hermesa, symbol zgody i uśmierzania sporów, ma tu zupełnie inne znaczenie. Dziennikarz polskim kaduceuszem sporów uśmierzać nie będzie. Narzędzie to posłuży mu do mącenia umysłów, trucia serc, uprawiania zabójczej dla narodu polskiego polityki ugody z zaborcą. Z innym mitem rozprawia się Wyspiański przy pomocy rycerza, ukazującego się Poecie. Rycerz, Zawisza Czarny, symbolizuje męstwo, siłę, honor i odwagę. Wszystkich tych cech brak twórczości Poety. Jego wysublimowane, przeniknięte klimatem fin de siecle'u wiersze oddają europejski klimat epoki, ale nie taka poezja potrzebna jest polskiemu czytelnikowi. W Polsce potrzebna jest poezja natchniona siłą, wiarą w zwycięstwo i zagrzewająca do walki o wolność kraju. Poeta chciałby taką poezję tworzyć, lecz nie potrafi w sobie znaleźć siły, która do jej pisania jest potrzebna. Rycerz uosabia skryte marzenia Poety, których ten nie umie (nie chce?) zrealizować. Hetman pokazujący się Panu Młodemu demaskuje prawdziwe oblicze chłopomanii, jaka zapanowała w krakowskim środowisku artystycznym. Hetman, widmo narodowego zdrajcy - Franciszka Ksawerego Branickiego - uosobienie szlacheckiej dumy i pychy, kpi z Pana Młodego, który związał się z chłopką. Hetman przekonuje Pana Młodego, iż szlachta zawsze lepsza będzie od "chamstwa", gdyż takie jest odwieczne prawo natury. Wyraża on w ten sposób drzemiące w szlacheckiej inteligencji poczucie wyższości nad chłopstwem. To jeszcze jedna z barier uniemożliwiających zgodne współdziałanie tych dwu stanów. W ostatnich scenach dramatu Wyspiański obala romantyczny mit walki całego narodu o niepodległość. Podczas gdy chłopi żywiołowo gotują się do powstania i czekają na to, że inteligencja poprowadzi ich do boju, Gospodarz zapomina o nocnej rozmowie z Wernyhorą. Wcześniej powierza wykonanie misji zwołania chłopstwa Jaśkowi, choć sam miał to uczynić. Gospodarz wprawdzie przypomina sobie treść nocnej rozmowy z Wernyhorą, ale zawodzi Jasiek. Gubi on dany mu przez Gospodarza Złoty Róg, którego dźwięk miał być hasłem rozpoczęcia boju. Dramat kończy symboliczna scena lunatycznego tańca weselników w takt muzyki Chochoła śpiewającego drwiącą piosenkę. Okazuje się, że Polacy - i chłopi, i inteligenci - nie są zdolni do żadnego działania. Ich chęci to słomiany zapał. Nie przekłada się on na konkretne czyny. W chwili próby byle słomiany chochoł jest w stanie opanować i podporządkować sobie dusze Polaków. W świetle ostatnich scen "Wesela" byliśmy narodem politycznie niedojrzałym.

79. Zmagania bohaterów ze złem

• „Antygona” Sofoklesa - tytułowa bohaterka zmaga się ze złem, jakim jest złamanie prawa boskiego

• „Hamlet” Williama Szekspira - tytułowy bohater musi walczyć o sprawiedliwość i ze złem, uosabianym przez brata zmarłego króla Klaudiusza (królobójcę)

• „Rok 1984” Georga Orwella - Winston Smith i Julia zmagają się z bezwzględnym systemem totalitarnym Oceanii i ograniczającymi ich prawami

• „Inny świat” Gustawa Herlinga Grudzińskiego - bohater musi się zmagać ze złem wszechobecnym w sowieckich łagrach, które same w sobie są uosobieniem zła

• „Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego - Tomasz Judym zmaga się ze złem, jakim jest niedola najniższych warstw oraz brakiem postaw altruistycznych wśród inteligencji

• „Tango” Sławomira Mrożka - Artur musi zmagać się z marazmem i anarchią własnego domu

• „Dżuma” Alberta Camusa - Bernard Rieux, Jean Tarrou, Grand zmagają się z dżumą jako apoteozą zła

80. „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce” - rozwinięcie maksymy Terencjusza

• "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce" - tak brzmi jedna z podstawowych zasad renesansowego humanizmu, który zwrócił swą uwagę bezpośrednio na człowieka jako indywidualną jednostkę. Średniowiecznej literaturze religijnej, o wyraźnie dydaktyczno-moralnych aspiracjach, przeciwstawiono literaturę silnie nacechowaną indywidualizmem twórcy. Wyrazem tego kierunku dążeń literackich stała się pieśń - gatunek, który przez swe poetyckie możliwości ujawniał wyrazistą, osobową odrębność człowieka. Charakter pieśni był zgodny z humanistycznym przekonaniem o wyjątkowości jednostki obdarzonej poetyckim talentem. Podkreśla to w "Pieśni XXIV" J. Kochanowski, wzorując się na Horacym i jego poetyckim testamencie: "non omnis moriar". W "Pieśniach" Kochanowski podkreśla ulotny charakter radosnych momentów życia, zaś przeciwwagę owej ulotności znajduje w cnocie. Tragiczny los człowieka, umieszczonego między aniołami a zwierzętami, między dobrem a złem, los człowieka na "drabinie bytów" ustąpił za sprawą Kochanowskiego tematyce zdecydowanie świeckiej, interesującej się życiem zwykłego człowieka. Jak pisze w "Pieśni IX": "Wszystko się dziwnie plecie Na tym tu biednym świecie (...) Próżno ma mieć na pieczy Śmiertelny wieczne rzeczy.". W pieśni tej podmiot liryczny przyznaje się, że podczas burzy na morzu nie umiałby paść krzyżem i modlić się o pomoc, ale dotarłszy do skał, samotnie popłynie na łódce przez rozszalałe morze. Kochanowski podkreśla w tym wierszu zmianę kryterium wartości - uznaje wartość samego człowieka i tego, co robi na ziemi dla innych ludzi : "A jeśli komu droga otwarta do nieba Tym, co służą ojczyźnie.". Według Kochanowskiego, człowiek musi być pożyteczny, nie może być egoistą, dbającym tylko o własne zbawienie. Mówi o tym "Pieśń XIX" ("Pieśń o dobrej sławie"). Kogo Bóg obdarzył talentem umysłu i wymowy, ten powinien chronić dobre obyczaje w społeczeństwie i stać na straży przestrzegania prawa. Dla tych, którzy mają talent do służby fizycznej, poeta widzi zadanie w obronie ojczyzny w służbie rycerskiej. Każdy człowiek powinien zajmować się tym, co najlepiej potrafi i w czym może być najbardziej pożyteczny społeczeństwu.

81. Tradycje antyczne i biblijne (związki frazeologiczne)

• mitologia

• pięta Achillesa (słabe miejsce, punkt)

• syzyfowa praca (praca bezsensowna, bez końca)

• nić ariadny (trafić bezbłędnie do celu)

• róg obfitości (róg kozy Almatei - karmicielki Zeusa - miejsce obfitości)

• koń trojański (podstęp)

• złote runo (złota skóra zdobyta przez argonautów - wyprawa po złote runo to podróż

• po coś nie do zdobycia)

• stajnia Augiasza (wielki bałagan)

• puszka Pandory (przyczyna nieszczęść)

• strzała Amora (symbol miłości)

• jabłko niezgody (jabłko bogini Ellis - powód kłótni)

• wierność Penelopy (wierna kobieta, wierność)

• złoty wiek (czas dostatku, szczęścia)

• paniczny strach (nieopanowany strach)

• Biblia

• egipskie ciemności (ciemności nieprzeniknione)

• niewierny Tomasz (niedowiarek; ktoś, kto "nie uwierzy, dopóki nie zobaczy")

• wieża Babel (pomieszanie języków, niezrozumienie)

• zakazany owoc (naruszenie norm moralnych; rzecz upragniona, a niedostępna)

• Sodoma i Gomora (rozpusta i wyuzdanie)

• Hiobowa wieść (tragiczna, straszna wiadomość)

• stać jak słup soli (stać nieruchomo, w zdziwieniu)

• niewierny Tomasz (niedowiarek; ktoś, kto "nie uwierzy, dopóki nie zobaczy")

---