WYŻSZA SZKOŁA INFORMTYKI, ZARZĄDZANIA
I ADMINISTRACJI W WARSZAWIE

Administracja publiczna

TNA 1

„Współczesna myśl socjologiczna”

Historia myśli ustrojowo - administracyjnej

i socjologiczno - ekonomicznej

Dr hab. M. Żukowski

Donata Zakrzewska

Nr albumu 06068

WARSZAWA, 23.01.2010 ROKTEORIA SYSTEMÓW AUTOPOJETYCZNYCH

Autorem teorii systemów autopojetycznych był Niklas Luhmann (1927-1998). Był on niemieckim teoretykiem, który podjął się próby zbudowania wielkiej teorii socjologicznej.

Projekt ten był realizowany z wielkim rozmachem, którego podstawowym elementem było stwierdzenie anachronicznego aparatu pojęciowego socjologii, co skutkowało wymogiem zmiany jego budowy od podstaw. Wynikiem tej przebudowy było powstanie dość okazałego systemu teoretycznego.

Lehmann dopiero po ukończeniu trzydziestego roku życia zajął się systematyczną praca naukową. Ukończył on studia prawnicze na uniwersytecie we Frybrgu, po których objął stanowisko urzędnicze. Od 1968 roku na stałe przeniósł się z pracą naukową do nowo powstałego uniwersytetu w Bielefeldzie. W 1971 roku pojawiła się jego pierwsza ważna publikacja pod tytułem "Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie. Was leistet die Systemforschung?". Około czterdziestego roku życia habilitował się. Ważną osobą, która wywarła wpływ na sposób myślenia Luhmanna był Talcott Parson, u którego spędził rok na początku swojej kariery naukowej. Pomysły Parsonsa były dla Luhmanna punktem wyjścia, lecz z czasem oddalał się od nich. Luhmanna z Parsonsem łączył podobny styl myślenia teoretycznego. Zasadniczą różnicą pomiędzy oboma naukowcami było to, iż Luhmann miał też inne źródławraz z punktami odniesienia do swojej teorii. Jego teoria opierała się na najnowszych osiągnięciach biologii, fenomenologii oraz teorii informacji. Charakterystyczne dla Luhmana było nie używanie intersubiektywności - idei świata przeżywanego.

Luhmann był wszechstronnym i pracowitym socjologiem. Świadczą o tym chociażby jego publikacje, takie jak: „Die Gesellschaft der Gesellschaft” (1997), „Rechtssoziologie” (1972), „Soziologie des Risikos” (1991) oraz artykuły zebrane
w „Soziologische Aufklämngen” (1970 - 1995).

Jako socjolog zaprezentował się jako osoba konsekwentnie dążąca do teoretycznych poszukiwań. Teoria Luhmanna spotkała się z krytyką, gdyż poszedł on pod prąd z teoriami. Centralnym punktem jego uwag było abstrakcyjne pojęcie systemu, co w XX wieku stało się już niemodne. Mimo wszystko wiele wskazuje na to, że abstrakcyjne pojęcie systemu posiadało wiele idei nawiązujących do najnowszych myśli socjologicznej.

Podstawę teorii Luhmanna stanowi pojęcie „znaczenia” oraz hasło „system społeczny”. System społeczny w żadnym przypadku w teorii tego naukowca nie może być rozumiany jako integracja oraz równowaga, które wyrównałyby różnice pomiędzy systemami społecznymi a innymi. Niemiecki teoretyk był przede wszystkim teoretykiem, który stronił od badań empirycznych oraz od metodologii. Nie starał się ulepszać świata społecznego, a jego alokucje znajdowały się na najwyższym szczeblu abstrakcji. Przykładem takiego myślenia jest uznawanie przez Luhmanna, iż społeczeństwo składające się z ludzi to „humanistyczny przesąd”. Według niego społeczeństwo to międzyludzkie układy komunikacyjne, co jest jedną
z podstawowych diagnoz społeczeństwa nowoczesnego, choć sformułowana
w bardzo specyficznym języku.

W teorii Luhmanna „system” znajduje się w centralnym miejscu, a pojecie systemu odwołuje się do wielu nauk i autorów. Rozumienie systemu przystosowuje do analizy systemów społecznych. Uważał, że systemy społeczne są całkowicie odmienne od systemów psychicznych, mechanicznych czy organicznych. Uważano go za najwybitniejszego teoretyka systemów w socjologii. Był porównywany
z Parsonsem oraz z funkcjonalizmem. Co wskazuje na duże różnice od jego poprzedników jaki i dużo wcześniejszych teoretyków. W ujęciu Luhmanna słowem - kluczem jako atrybutem systemu jest różnica. Znaczy to, że system powinien wyodrębnić się ze środowiska a nie polegać na powiązaniach, integracji czy konsensie. Drugim ważnym elementem jest przypadkowość, jaka cechuje konstytucję systemu - występuje tu całkowity brak konieczności. Luhmanowski system jest systemem komunikacji Procesy komunikacji są decydentem kształtu systemu oraz różnicowaniu się na pod systemy. Każdy system ma swoisty kod umożliwiający obieg informacji w jego wnętrzu. W przypadku tego socjologa pojęcie komunikacji jest bardzo szerokie, co zdecydowanie odróżnia go innych współczesnych teoretyków. Najważniejszym elementem, wedle Luhmanna, było stopniowe zamykanie się systemu na wpływy zewnętrzne, co prowadziło do powstawania tzw. systemów zamkniętych. Do systemów zamkniętych odnosi się jedna z głównych kategorii zapożyczona z biologii. Jest to pojęcie - autopoiesis. Dokładnie znaczy to, iż autopojetyczność systemu polega na samowytwarzaniu przez niego elementów składowych. System sam sobie wyznacza granice, określa swoją strukturę i jest jak już wcześniej wspomniałam zamknięty na działanie czynników zewnętrznych. Docieranie sygnałów z zewnątrz jest możliwe tylko po „przetłumaczeniu” ich na kod wewnętrzny tego systemu. Jednakże Luhmann traktował raczej bodźce zewnętrzne jako zakłócenia funkcjonowania systemu. Środowisko zewnętrzne to są jednostki ludzkie, co w pojęciu Luhmanna było wykluczone z systemu, gdyż człowiek jest tylko i wyłącznie nadawcą i odbiorcą informacji. Człowiek jako jednostka jest koniecznym warunkiem istnienia społeczeństwa, lecz nie wyjaśnia osobliwości funkcjonowania systemu społecznego. Wg Luhmanna „człowiek” to pojęcie przestarzałe, które powinno przestać istnieć
w socjologii.

W związku z powyższym system społeczny to nic innego jak kategoria analityczna, która ma pomagać w poznaniu zasad leżących u podstaw społeczeństw, a co za tym idzie nie jest związany z żadnym konkretnym społeczeństwem. Co najwyżej można odnieść do społeczeństwa światowego, w które wchodzą wszystkie inne systemy.

Luhmann uważał, iż każdy system składa się z podsystemów, co różniło go od Parsonsa. Luhmannowska teoria zakładała nikły stopień wewnętrznej integracji społeczeństwa nowoczesnego. Uważał on, że społeczeństwo składa się z częściowo autonomicznych funkcjonalnych podsystemów z ograniczoną możliwością komunikowania się między sobą. Tak jak już wcześniej wspominałam również każdy z podsystemów ma swój własny kod, który jest nieprzetłumaczalny dla innego podsystemu, co powoduje komunikowanie się wewnątrz podsystemu a nie pomiędzy podsystemami. Każdy z kodów jest niezrozumiały dla innych podsystemów, co uniemożliwia ogólnospołecznego zrozumienia. Tak jak system tak i podsystemy są autopojetyczne i wykazują skłonności do zamykania się w sobie. Wszakże występują zazębienia po między podsystemami a więc i informacje przepływają pomiędzy nimi. Jednak Luhmann uznaje, iż wszystko, co przechodzi z jednego podsystemu do drugiego to są szumy wytwarzane przez środowisko a nie informacje. W podsystemach uwrażliwia się na pewne kwestie, co powoduje brak wrażliwości na wszystkie inne aspekty. Prowadziło to do zróżnicowania podsystemów. Tendencja do różnicowania się w fazach wcześniejszych ewolucji kształtowała się kolejno od dyferencji segmentarnej przez wyodrębnienie środka i peryferii po dyferencję stratyfikacyjną. Jednakże różnicowanie to cechowało się istnieniem wspólnego kodu oraz zespołu wartości wspólnych, co nie stwarzało zagrożenia dla konsensu społeczeństwa. W społeczeństwie współczesnym oraz w poglądach Luhmanna nastąpiła nieodwracalna detotalizacja społeczeństwa.

Charakterystyczną cechą Luhmanna było stwierdzanie pewnego stanu rzeczy a nie jego ocenianie. Wykluczał on możliwość narzucenia systemowi jako całości diagnoz gdyż uczony wypowiada się w ramach podsystemu i nie jest w stanie przekroczyć jego granic.

W teorii systemów autopojetycznych można również znaleźć teorię poznania, która świadczy o oryginalności Niklasa Luhmanna. Inną nazwą tej teorii jest socjologia wiedzy. W teorii tej zdecydowanie uwidacznia się odwrót od pozytywizmu. Zakwestionowana została możliwość obiektywnego obserwowania otaczającej rzeczywistości, gdyż wszystko jest obserwowane z wewnątrz podsystemu. A takie postrzeganie rzeczywistości zmusza do „posługiwania” się swoistym kodem, co uniemożliwia przeniesienia go na inne podsystemy. Upoważnia to do stwierdzenia, iż punkt widzenia dla każdego z podsystemów jest taki sam i w żadnym stopniu nie jest lepszy dla poszczególnego z podsystemów. Podsumowując powyższe rozważania sytuacja ta jest konsekwencją zróżnicowania funkcjonalnego, co prowadzi do niemożności osiągnięcia społecznego porozumienia.

Biorąc pod uwagę całą twórczość niemieckiego socjologa należy stwierdzić, iż jest on oryginalnym oraz godnym uwagi teoretykiem myśli socjologicznej. Trudności
z akceptacją jego teorii oraz z dotarciem do ciekawych fragmentów jego twórczości wiąże się ze skrajnie abstrakcyjnym charakterem prac Luhmanna. Należy jednak zapamiętać, iż Luhmann w swoim dziele jest otwarty na idee, które w czasach wcześniejszych nie były nawet brane pod uwagę przez socjologów, chociażby fenomenologia, która jest brana przez tego naukowca pod uwagę zupełnie inaczej niż w socjologii fenomenologiczej.

5

---