Wykład
CZŁOWIEK SZLACHETNY ARYSTOTELESA A NADCZŁOWIEK NIETZSCHEGO
Nietzsche („Narodziny tragedii”): Sokrates doprowadził do końca tragedii.
Dlaczego? Jego racjonalizm i sceptycyzm doprowadziły do wysuszenia mitycznych źródeł tragedii.
Porównanie etyki Arystotelesa i „etyki”Nietzschego:
Arystoteles |
Nietzsche |
Pochwała złotego środka (każda cnota - virtus - jest pośrodku, nie wychyla się w stronę nadmiaru ani niedomiaru) Antyradykalizm Człowiek kieruje się rozsadkiem i mądrością praktyczną, jest opanowany, samorządny (enkrateia, self-goverment), ma zdolność wyboru (liberum arbitrium) Przyzwyczajenie to pewna sprawność (w wyniku wielokrotnego powtarzania każdej czynności powstaje sprawność, np. człowiek chojny zdobył sprawność chojności) Wyróżnienie 11 cnót moralnych oraz 5 towarzyskich (uprzejmość, poczucie humoru etc.) |
Pochwała skrajności
Radykalizm Odrzucenie rozsądku na rzecz gloryfikacji instynktu, spontaniczności, opanowanie służy „oswojeniu” uczuć, dlatego jest czymś negatywnym; odrzucenie wolnej woli na rzecz fatalizmu (fatum synonimem instynktów) Odrzucenie obyczajów, przyzwyczajeń
N cenił tylko 2 cnoty: męstwo (andreia) oraz wielkoduszność (słuszną dumę - megalopsychia) |
Filozofia Nietzschego to reakcja na upadek w świecie egalitarno-demokratycznym cnót męstwa i honoru (tzw. cnoty żołnierskie, związane z uczuciami walecznymi)
MĘSTWO:
Odwaga (człowiek mężny bardziej boi się zniesławienia niż utraty życia)
Odwaga fizyczna (w odniesieniu do zagrożenia) i odwaga cywilna (charakteryzuje męża stanu, czasy demokrat są czasami skarlenia mężów stanu)
Twardość
Jest synonimem męstwa i szlachetności
Nietzsche zarzucał Rousseau, że „wyprodukował” człowieka demokratycznego o miękkich uczuciach
Pochwała męstwa przechyla się w stronę zuchwałości (człowiek zuchwały kocha ryzyko, chce żyć w
niebezpecznym świecie)
Wytrzymałość na ból, na której opierała się pedagogika do czasów Rousseau (wychowanie spartańskie!, dyscyplina w szkołach angielskich). Ból jest sprawdzianem męstwa
Arystoteles potępia brawurę, zaleca pielęgnowanie cnoty łagodności (umiejętność opanowania gniewu). Nietzsche pomija cnoty towarzyskie.
Arystoteles nie pochwala agresywności, wg niego jest ona skutkiem strachu, Nietzsche ja pochwala, wg niego jest to wrodzony instynkt (łączy się z wolą mocy i kreatywnością)
Zadawanie cierpienia daje przyjemność człowiekowi Nietzschego (rys sadystyczny)
WYCHOWANIE
N nie mówi o wychowaniu, edukacji (gr. paideia - dawanie formacji etycznej i intelektualnej) ale o hodowli.
A krytykował system wychowawczy Sparty, bo był nastawiony głównie na wojnę, podczas gdy głównym celem wychowania powinno być przygotowanie do życia w pokoju. A uważał, że Spartanie nie odróżniali męstwa od zuchwalstwa czy bestialstwa. Dzielność nie ma nic wspólnego z dzikością!
N twierdził, że właśnie gniew czyni ludzi odważnymi.
N przeprowadził podział ludzi na zwierzęta trawożerne i mięsożerne. Zwierzęta trawożerne żyją w stadach, mięsożerne to samotne jednostki (elity są drapieżne, masy - niewolnicze)
Dla A człowiek też jest zwierzęciem, ale politycznym (zoon politikon). Polis było sferą, gdzie może nastąpić wymiana argumentów dzięki temu, że człowiek posługuje się logosem (rozum i język). Człowiek tworzy społeczeństwo, następuje racjonalna wymiana argumentów
PAŃSTWO
Dla N każde państwo jest despotyczne, w jego filozofii nie ma miejsca na pojęcie „obywatela”.
A odróżnia władzę polityczną i despotyczną (opartą na przymusie). Twierdzi, że jakość państwa zależy od proporcji między władzą despotyczną i polityczną
STOSUNEK NIETZSCHEGO DO DARWINIZMU
N atakował darwinizm przede wszystkim za teorię doboru naturalnego, która mówi, że przeżywają miernoty, odpadają najlepsi.
Ale są też elementy wspólne (jakie - to pozostawiono naszej domyślności)
JĘZYK
Dla A język był kluczowy dla opisu człowieka. Filozofia języka Nietzschego jest diametralnie różna niż u A. N chciał zerwać związki języka i logiki (akceptował retorykę i poezję, odrzucał logos i filozofię klasyczną). Nietzsche wyobrażał sobie wielkiego wodza jako wielkiego hipnotyzera.
I, 13 Z gen (o fatalizmie)
Wykład
Nietzsche był rehabilitatorem barbarzyństwa, wskrzeszał Grecję irracjonalistyczną.
Atak (wprost) na monoteizm.
II, 17 Z gen (o powstaniu państwa)
Pogardliwe lekceważenie dla rozumu, dla umowy i zgody (której rozum jest arbitrem). Liczy się jednostka, jej instynkt wolności (wola mocy), siła kreatywna.
N chciał widzieć w prawodawcach artystów, na tworzenie państwa patrzył jak na proces estetyczny - tworzenie dzieła sztuki
I, 13 Z gen
Człowiek jest zwierzęciem trawo- lub mięsożernym (barankiem lub orłem), jest przeznaczony do rządzenia lub niewolnictwa. Ten podział występuje wprawdzie u Aryst ale ma tam zupełnie inne uzasadnienie. U Arystotelesa nierówność ma podłoże intelektualne o Nietzschego - biologiczne.
N atakował „rozdwojenie woli” na „instynkt życia” i „duszę” (podmiot opatrzony władzą dokonywania rozumnego wyboru), twierdził, że w człowieku jest tylko instynkt życia.
II, 13 Z gen (fatalizm)
Fatalizm Nietzschego ma wymiar optymistyczny. N odbiera wymiar etyczny pojęciom winy i kary (upada gdy odrzucimy wolną wolę). Przyroda jest niewinna, a zatem i człowiek. N przyznawał karze różne znaczenia poz etycznym (np. że wyostrza roztropność)
Fatalizm N: postrzeganie życia jako gry, zabawy estetycznej (podchwycili to niektórzy postmoderniści, np. Rorty). Pojęcia N są w ogóle inspirujące gdy traktować je jako poj estetyczne. Gorzej gdy stosuje się je w polityce. To prosta droga do barbarzyństwa!
(.....tutaj następuje mała przerwa w narracji).
N uważał, że umie czytać znaki czasu i ma wgląd w ludzkie dusze. Inni mu nie wierzyli, N komentował: „Przyszedłem za wcześnie... Nie jestem jeszcze na czasie”. N był przekonany, ze „zwykli” ludzie nie rozumieją zdarzeń im współczesnych”
NIETZSCHE A CHRZEŚCIJAŃSTWO
Jak rozumieć ogłoszenie przez Nietzschego śmierci Boga, stwierdzenie „Boga nie ma”?
Nietzsche nie mówi językiem dialektyki/analityki ale dramatu
Jest to stwierdzenie dramatyczne, nie spekulatywne
Równocześnie jest to stwierdzenie historyczne (oznacza: „kiedyś żył”)
Nietzsche odwoływał się do Platońskiego mitu jaskini. Słońce - u Platona - daje światło i ciepło; oświecenie (czyli wiedzę, prawdę) a przede wszystkim dobro. Dobro jest źródłem wszystkiego (życia, uczuć). Słońce platońskie łączy aspekt metafizyczny i etyczny.
Hume pytał, czy uprawnione jest przejście od „być” do „powinno się”. Odpowiedź Platona i Aryst była jak najbardziej pozytywna. Nietzsche, paradoksalnie, zgadzał się z Platonem i Arystotelesem, że etyka nie jest możliwa bez metafizyki. Nietzsche odrzuca słońce z mitu Platona. Skoro odrzuca metafizykę, odrzuca też etykę.
Filozofia N wymierzona jest nie tylko w religię, ale też w liberalny humanizm (agnostyczny). Nietzsche uważa, że trzeba być konsekwentnym: śmierć Boga to śierć etyki.
„Jakżeż zdołalibyśmy wypić morze” - nie ma metafizycznego niezmiennego bytu (morze =byt)
„Kto dał nam gąbkę, by zetrzeć widnokrąg” - nie ma stałego horyzontu poznawczego. Naszego poznania nie ma do czego odnieść, wszystkie nasze postrzeżenia są kreacją
Nie ma hierarchii ontologicznej i etycznej („góry” i „dołu”)
Wniosek: człowiek stracił orientację, wszystkie kompasy, zdezorientowany spada. Konsekwencją śmierci Boga jest śmierć człowieka
Zasługą N był pierwszy wiarygodny zapis doświadczenia nihilistycznego, portret świata pustki i chaosu.
Trzeba podkreślić, że krytyka chrześcijaństwa, jaką przeprowadził N, nie była krytyką oświeceniową. Nietzsche nie uważał, że miejsce religii może zająć nauka, odrzucał „szkiełko i oko”. Kult nauki nie jest żadną alternatywą dla religii, lezc jej przedłużeniem (religia i nauka należą do tej samej linii rozwojowej. Alternatywą dla religii jest tylko nihilizm, rozumiany jako odważna diagnoza sytuacji. Nietzsche sugeruje, że wyjściem może stać się divinizacja człowieka - musimy sami stać się bogami (to może stać się wyjściem, N nie formułuje teorii, ale tylko diagnozę). N wyrażnie mówi, że do tego jeszcze nie dorośliśmy („wielkośc tego czynu za wielka dla nas”). Ostatnie paragrafy „Z gen” wyraźnie nawiązują do tematyki nihilizmu (III, 24, s. 157)
wykład
NIETZSCHE A JUDAIZM
Żydzi
Brak przesądów o grupie etnicznej/rasowej (podkreślał, ze w latach 80-tych XIX wieku antysemityzm największy wśród antysemitów)
Ostra krytyka judaizmu
N był w równym stopniu wrogiem gr tradycji racjonalistycznej, chrześcijaństwa, judaizmu. Stosunkowo najlepiej odnosił się do islamu, a wśród wyznań chrześcijańskich - katolicyzmu (kalwinizm i luteranizm dużo niżej.
Teologowie podkreślali (a N chętnie przyznałby im rację!), że N nie miał w ogóle słuchu biblijnego, krytykował chrześcijaństwo „z zewnątrz”, nie próbując go zrozumieć.
IDOLATRIA (BAŁWOCHWALSTWO)
Korelat resentymentu w judaizmie i chrześcijaństwie.
W idolatrii występują 2 podstawowe cechy charakterystyczne resentymentu:
Obniżenie rzeczywistej wartości oryginału + niezdolność do podziwiania/kochania/szanowania czegoś, co jest wyżej
Fabrykowanie fikcyjnych ideałów (zawyżanie wartości namiastki, idola)
Odróżnienie oryginału i kopii jest charakterystyczne dla platonizmu (nietzscheanizm jest odwróceniem wątków platońskich i wątków z Ks Wyjścia.
Nasz sposób szacowania wartości zależy od naszych założeń ontologicznych! (sposobu odróżniania wiedzy prawdziwej i mniemania.
Jaskinia
Kajdaniarze traktują cienie jak prawdę, filozof - ma wgląd w archetypy.
Kajdaniarze zawyżają wartość cieni, nie chcą uwierzyć mędrcowi, który wrócił do jaskini.
Ks Wyjścia (Exodus)
W I przykazaniu - zakaz bałwochwalstwa.
Monoteizm jest religią proklamacyjną - Bóg obwieszcza, ale się nie tłumaczy
Religie politeistyczne są r manifestacyjnymi - sacrum jest zawarte w zjawiskach natury. N opowiada się za nimi. Jeśli N jest homo religiosus (a raczej nie jest - w wielu miejscach traktuje wszelką religię jako nerwicę), to jest politeistą.
Religia jako nerwica - jej objawów trzeba szukać w niedomaganiu fizjologicznym.
N podkreśla, że odpływ monoteizmu pociąga za sobą przypływ politeizmu. Tak diagnozuje w GM współczesną sobie sytuację.
I przykazanie - 3 interpretacje:
Judaizm i islam odczytują je literalnie („nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani obrazu”)
Stanowisko chrześcijańskie zostało określone na soborze w Nicei (787 r.). Dla rozstrzygnięcia sporu ikonoklastycznego posłużono się językiem platońskim.
Cienie są obrazami. Możemy je traktować jako coś, co nas oddala od rzeczywistości (wtedy noszą nazwę idoli, są tylko substytutem, imitacją), lub jako coś, co nas do niej przybliża (są wtedy przynajmniej jakimś sygnałem, wskazówką). Być może jakaś cząstka obiektu jest obecna w obrazie, cieniu (problem partycypacji).
Chrześcijaństwo greckie wyraźnie mówi, że oryginał partycypuje w obrazie (ikony, w których bóstwo jest obecne)
Ikona i idol to 2 różne interpretacje pojęcia obrazu.
Wymiar estetyczny ikony prowadzi do wymiaru politycznego ikonoklazmu (chodzi wszak o przedstawienie rzeczywistości). Platon wykluczał pewne typy obrazów z państwa. Z tego skwapliwie skorzystali przeciwnicy obrazów boga w judaizmie i chrześcijaństwie. Wszystkie rewolucje były ikonoklastyczne (ang, franc, ros - w początkowej fazie, także awangardowe prądy artystyczne)
Sobór w Nicei starał się zająć stanowisko pośrednie między idolatrią a ikonoklazmem (opowiedzenie się za ikoną, imago). Najważniejsze argumenty za kultem obrazów podał Jan Damasceński:
W Ks Genezis Bóg tworzy człowieka na swój obraz i podobieństwo - sugestia podobieństwa Boga do człowieka
Ewangelia mówi „Kto mnie widzi, widzi Ojca” - nieskończony może się ukrywać w tym, co skończone (odrzucenie obrazów mogłoby prowadzić do odrzucenia wcielenia)
Trzeba odróżnić różne typy kultu. Kult powinien odnosić się nie do samego obrazu, ale do prototypu
J D wyróżnił różne stopnie szacunku i czci (adoracja dotyczy tylko Boga, cześć - świętych)
Chrześcijaństwo wschodnie ściśle przestrzegało reguł dotyczących przedstawień kanonicznych
Chrześcijaństwo zachodnie było bardziej liberalne (jednym z wątków reformacji było zgorszenie Lutra idolatrią, w czasie jego pobytu w Rzymie).
N uważał, że w renesansie była duża szansa na uwolnienie się od chrześcijaństwa, ale przyszły reformacja i kontrreformacja
2 drogi w teologii:
Via afirmativa (droga katafatyczna) - o Bogu można coś powiedzieć
Via negativa (droga apofatyczna) - o Bogu nic się nie da powiedzieć
Dla Nietzschego ważna biblijna kontrowersja między Mojżeszem a Aaronem (potem to temat opery A. Schonberga): gdy Mojżesz na Syjonie, Aaaron wpada na pomysł złotego cielca, który zaspokoiłby potrzeby religijne Żydów. Z p-tu widzenia Mojżesza struktura resentymentu przypomina strukturę idolatrii: złoty cielec jest obniżeniem wartości tego, co wyższe i braniem namiastki za prawdę.
Dla Nietzschego właśnie złoty cielec jest ok. - wartością najwyższą jest życie oraz to, co je intensyfikuje. Ci którzy wskazują na jakieś zaświaty, są powodowani resentymentem (swoje fikcje chcą wmówić innym jako prawdziwe). Dogmat o Trójcy Św. i następne (choćby o NMP) to fazy obniżania wymagań w stosunku do ukrytego, bezimiennego Boga, to judaizm, który obniżył loty (w kierunku politeimu)
George Steiner „W zamku Sinobrodego”
Wezwanie Mojżesza jest wezwaniem do wierności, ale wezwaniem perfekcjonistycznym, któremu człowiek nie może sprostać (tu rodzi się resentyment)
Steiner interpretuje „monolog szaleńca” w kontekście Holocaustu. Holocaust był spowodowany resentymentem chrześcijan wobec ludu wybranego, nazizm był spowodowany resentymentem wobec wartości wyższych
Z gen I, 16
Maestria dramaturgiczna N. Obywatel rzymski patrzy na nową, niewolniczą religię, która podkopuje zręby imperium, ze wstrętem
N mówił o „infekcji marcjonistycznej”
Marcjonalizm (sprawdzić pis.) - nurt chrześcijaństwa charakt. się próbą oderwania od tradycji judaistycznej, oddzielenia tradycji Starego i Nowego Testamentu. Reprezentantami tego kierunku w Polsce są Tadeusz Zieliński i Feliks Koneczny, którzy proponuja by greckie i rzymskie źródła chrześcijaństwa traktować na równi z ze źródłami hebrajskimi.
N twierdził, że demokracja wyrosła z chrześcijaństwa i podawał przykład Rewolucji Francuskiej. Dlaczego? Przecież WRF podpierała się hasłami antychrześcijańskimi. Być może kluczem jest tu egalitaryzm (w chrześcijaństwie - równość wobec Boga)
N widzi triumf judaizmu w świecie i twierdzi, że jest to przeciwne naturze. Czy rzeczywiście judaizm i chrześcijaństwo są antynaturalne? A czy kult złotego cielca jest naturalny?
L. Kołakowski zastanawiał się, czy Łaska jest antynaturalna. Twierdził, ze obraz chrześcijaństwa, który proponuje N jest bliższy augustianizmu czy kalwinizmu (podkreślenie, ze upadła natura potrzebuje Łaski, by powrócić do stanu sprzed upadku) niż np. Pelagiusza, u którego natura nie potzrebuje Łaski, bo jest zasadniczo dobra.
Z gen I, 15
Cytat z Tertuliana (IV/V w. n.e.).
Cytat ten został przez Nietzschego dobrany tendencyjnie - Tert był przedstawicielem skrajnego irracjonalizmu chrześcijańskiego, a sam cytat pochodzi z okresu, gdy zerwał z chrześcijaństwem i był montanistą (to stanowisko antylogiczne, antydialektyczne)
Z gen II, 20
O zależności politeizm - monoteizm (albo raczej: monoteizm -ateizm). Czy to mówi ateista? „Ateizm i własna niewinność idą ze sobą w parze”. Ok., ale jak on się osobiście ustosunkowuje do tej konstatacji?
Z gen II, 23
Bóg chrześcijan jako odwrotność Bogów Greków. Bogowie Greków byli przyczyna zła i zapewniali człowiekowi niewinnośc. N chce rozbić chrześcijańskie pojęcie grzechu - jako fikcyjne.
Wykład
Nietzscheanizm jest odwróconym platonizmem, ale też odwróconą Biblią.
Cała Biblia napisana jest w systemie proklamacji: obwieszcza i dekretuje. Autor wypowiada się autorytarnie, nigdy się nie tłumaczy. Większość pism N napisana jest w podobny sposób. Dlaczego?
Wszelkie dowodzenie osłabia twierdzenie - tak jest, przynajmniej na gruncie religijnym (Bóg nie tłumaczy się z przykazań)
Wszelkie poznanie osłabia działanie - podstawą działania jest silna decyzja - tę siłę może podważyć rozumowanie.
Nietzscheanizm jako rodzaj donkiszotyzmu - działanie przed poznaniem, element szaleństwa
Nietzscheanizm jako rodzaj somnambulizmu.
Naśladowanie ST, ksiąg proroczych, zwłaszcza w „Tako rzecze Zaratustra” (Z stylizowany na proroka)
Manicheizm
Bóg jest dobry, ale nie wszechmocny. Skąd ból i zło? Są dziełem złego Demiurga, wobec którego dobry Bóg jest bezsilny.
WIECZNY POWRÓT
W religiach kosmologicznych historia jest cykliczna.
W religiach biblijnych - linearna (transpozycja tej linearności na grunt świecki dała teorie postępu, które N odrzucał ze względu na ich biblijne pochodzenie).
Nietzsche opowiadał się za cyklicznością historii, wyrazem tego była doktryna wiecznego powrotu
Interpretacje doktryny wiecznego powrotu:
Hezjoda
Interpretacja związana z procesem twórczym: artysta stale musi wracać do tych samych źródeł inspiracji („gdzie jest skarb, tam będzie i serce twoje”)
Interpretacja politeistyczna (za Mircea Eliade): doktryna ta leży u podstaw każdego rytuału, każdego misterium, są one bowiem re-kreacją wydarzenia archetypicznego, które było na początku świata (stworzenie/odkupienie)
MIT A NIETZSCHEANIZM
Mit jest scenariuszem rytuału.
Nietzsche był znawcą mitów i wyznawcą Dionizosa. Być może jego doktryna wiecznego powrotu jest wykładnią jego rozumienia misteriów dionizyjskich.
Nadczłowieka da się interpretować w świetle greckiego kultu bogów i herosów. Traktowanie Nietzschego jako bliskiego politeizmowi zapobiega w dużym stopniu konkretyzacji historycznej nadczłowieka (wiemy, jakie to niebezpieczne...)
Nietzsche miał wizję człowieka tragicznego, tę wizję przeciwstawiał Arystotelesowskiemu i Platońskiemu człowiekowi teoretycznemu.. Krytykował oderwanie filozofii od życia.
Z gen II, 7 (o bólu)
Fragment ten jest próbą rekonstrukcji doświadczeń greckich. Pojęcie świątecznego widowiska - sugestia, że ludzkie losy stanowią tragedię oglądaną przez bogów (co jest cierpieniem dla ludzi, jest przyjemnością bogów), a więc widzami tragedii są zarówno ludzie, jak i bogowie. Mamy tu ukrytą polemikę z Platonem. W II i X księdze „Państwa” Platon opowiadał się przeciwko widowiskom tragicznym jako niemoralnym, bo pokazującym bogów perfidnych, cieszących się z ludzkiego cierpienia (platonizm jako próba oczyszczenia pojęcia boga).
TRAGEDIA
Narodziła się z misteriów dionizyjskich, etymologicznie „pieśń kozłów”. Chóry w tragedii są chórami kozłów. Z czasem w tragedii pojawiła się scena. To co na niej się odbywało, funkcjonowało jako projekcja marzeń kozłów - satyrów. Każdy bohater tragiczny miał być inkarnacją Dionizosa.
Tragedia jest syntezą elementów dionizyjskich (muzyka, chór, cierpienie bohatera) i apollińskich (widowisko jako wizja i sen, fabuła, dialogi).
Śmierć tragedii to początek filozofii. Kwestionując mi t Sokrates podważył źródła tragedii (opowiadał się kulturą apollińską). Sokrates chciał, by piękno służyło filozofii, Nietzsche - odwrotnie. N uważał, że kultura europejska jest zupełnie wyjałowiona przez racjonalizm, warunkiem odrodzenia kultury jest rehabilitacja mitu.
Ból jest nieodłączną częścią tworzenia, w człowieku kontemplacyjnym jest coś z kobiety/matki.
Komedia, podobnie jak tragedia, ma swe źródło w Wielkich Dionizjach. Od tragedii odróżnia ją podejście do człowieka - o ile w tragedii człowiek jest wzniosły, a jego losy mają budzić litość i trwogę, o tyle w komedii ciało szydzi z ducha, widz dystansuje się emocjonalnie wobec widowiska, patrzy z góry, z poczuciem wyższości (bogowie oglądają ludzką tragedię jako komedię)
Chrześcijaństwo zlikwidowało i wchłonęło tragedię. „Zniosło” ją w znaczeniu heglowskim - tak jak słońce likwiduje i zachowuje światło lampy. Z tragedii chrześcijaństwo zachowuje cierpienie i ból (Auerbach: w średniowieczu rolę tragedii przejęły widowiska pasyjne).
Wykład
EROS I AGAPE
III rozdział u Schelera - miłość chrześcijańska
Miłosierdzie chrześcijańskie (gr. agape) jest przeciwstawne do koncepcji platońskiej erosa przedstawionej w „Uczcie” i „Fajdrosie”. Temu przeciwstawieniu odpowiada łacińskie przeciwstawienie karitas - amor.
W „Uczcie” Deotyma przedstawia koncepcję erosa (z VI w. pochodzi słynny komentarz Boecjusza „O pocieszeniu, jakie daje filozofia):
Głównym wątkiem teorii Deotymy jest linia wertykalna (tak samo w V/VI księdze „Państwa”: słońce - jaskinia). Eros jest erotycznym dążeniem od mniej do bardziej doskonałego, przejściem od pozoru do istoty.
Istnieją różne stopnie erosa - najwyższy jest eros filozoficzny i intelektualny, niższe - uczuciowy i zmysłowy. Sympatia zmysłowa jest karykaturą erosa intelektualnego.
Skąd pochodzi energia erosa? Jest on brakiem, który dąży do pełni. W miłości podział na tego, który kocha i tego, który jest kochany. Bardziej szlachetny - kochany.
W „Fajdrosie” metafora wędrowców (dialog o erosie i retoryce; temat: czy miłość jest poznaniem czy złudzeniem).
Teoria preegzystencji duszy.
Przed wcieleniem dusze oglądały Boga w niebie. Obraz Boga wrył się w duszę.
Ciało jest więzieniem duszy, dusza wchodząc w ciało zapomina o tym, co widziała w niebie, obraz Boga ulega zatarciu
Miłość jest anamnezą. Obraz kochanki/kochanka przywołuje obraz Boga
Wniosek: człowiek ma świadomość, że jest tylko częścią, która dąży do całości.
Arystoteles
Przejmuje koncepcję erosa od Platona, stosuje ją do kosmologii. W XII księdze „Metafizyki” (Lambda) Arystoteles przedstawia koncepcję Pierwszego Nieporuszonego Poruszyciela (primum mobile):
Jest zasadą dynamiczną, która kieruje światem, wprawia w ruch wszystkie istoty jako przedmiot umiłowania
Entelechia każdej rzeczy jest zawarta w jej celu
Przypomina Boga deistów: nie jest Opatrznością - wprawia świat w ruch, ale nie interesuje się jego losami
AGAPE
Słowo pojawia się w I liście św. Pawła do Koryntian (hymn do miłości).
Dla agape charakterystyczny ruch przeciwny niż dla erosa: to, co szlachetne schodzi w dół, skłania się ku temu, co nieszlachetne (Mesjasz idzie do grzeszników).
Agape jest aktem ducha. Nie można utożsamiać jej z sympatią (zmysłową-uczuciową-intelektualną - one mogą być dla agape zahamowaniem.
KENOSIS
Zejście jest wątkiem kenotycznym. Kenosis oznacza uniżenie, zniżenie, pozbawienie się znaczenia (Chrystus zamiast trwać w chwale schodzi i uczestniczy w ludzkim cierpieniu).
Można powiedzieć, że chrześcijaństwo oczyszcza Boga z pierwiastków manichejskich (zarówno w tragediach jak i w teologii manichejskiej bogowie nie pozbawieni perfidii
EROS VS. AGAPE
Agape wynika z nadmiaru sił, który chce się udzielić. Punktem wyjścia jest poczucie bezpieczeństwa, pewności. Agape nie jest, jak chciałby Nietzsche, umiłowaniem choroby, ale dostrzeżeniem za chorobą człowieka, którego trzeba kochać po to, by mogło się w nim rozwijać to, co jeszcze zdrowe.
Eros opiera się na lęku - boi się iść do tego, co nieszlachetne, bo obawia się, że go to zdegraduje (tacy są bogowie greccy - zazdrośnie strzegą swojego miejsca). Hubris oznaczało u Greków przekroczenie miary (śmiertelnemu zdaje się, że wkracza w sferę boskości, a bogowie natychmiast interweniują), wiązało się z brakiem pozwolenia na nobilitację śmiertelników. W chrześcijaństwie jest zupełnie odwrotnie!
„Spór” erosa z agape jest jedną z wersji sporu Aten i Jerozolimy.
Czy eros i agape się wykluczają czy mogą się dopełniać?
Scheler: wykluczają się
św. Tomasz: niekoniecznie
Dante: dopełniają się (w BK występują eros i agape - Beatrycze). Dante czerpie z Arystoteles (XII Metaf): „miłość, która porusza słońce i inne gwiazdy” (eros - amoR - Roma)
Na syntezę erosa i agape zareagowała reformacja. Oznaczała ona powrót do radykalnej dychotomii erosa i agape, zwłaszcza w kalwinizmie. Niektórzy badacze mówią nawet o ponownej judaizacji chrześcijaństwa.
Scheler s. 119-22 (o Nietzschem)
Etosu związanego z agape nie da się odłączyć od wartości chrześcijańskich. N odrzuca Boga i metafizykę, wszystko mierzy miarą witalistyczną (czy coś służy spotęgowaniu sił życiowych?). Z tego p-tu widzenia agape jest perwersją!
A co N sądzi na temat erosa? Tu jest wyraźnie prekursorem Freuda. To, co w platonizmie jest na górze (eros intelektualno-filozoficzny) jawi się N jako sublimacja i substytut pożądania cielesnego (czyli dokładnie odwrotnie niż u Platona!)
Freud: filozofia jest namiastką libido, które nie może być zaspokojone.
Z podobnych przekonań wynika redukcjonizm N: podejrzliwość względem filozofii.
Libido (F) = energia dionizyjska (N)
N: chrześcijanie to frustraci seksualni (resentyment na tle seksu). Chrześcijańskie pochylanie się nad cierpieniem to perwersja.
Z gen I, 8 oraz III, 14 (na w/w tematy)
Człowieka erosa da się rozłożyć na pychę i próżność. Człowieka agape nie (Chrystus pokazywał się z prostytutkami). Czy Ewangelia jest antynaturalna?
ASCEZA I KAPŁAŃSTWO
Gr. askesis - ćwiczenie
Pojawia się u Arystotelesa jako element doskonalenia etycznego (trzeba ćwiczyć, by być w FORMIE). Skoro asceza jest ćwiczeniem, co zamierzał ćwiczyć Arystoteles? Wartości duchowe, cnoty.
Wg N artysta jest skazany na ascezę. Scheler wyróżniał ascezę pozytywną i negatywną
Z gen III, 7-9 (pochwała ascezy w odniesieniu do filozofa, artysty; ale już nie mnicha, kapłana)
Scheler, s. 161 (2 rodzaje ascezy)
MERTON (fragment z „Nikt nie jest samotną wyspą”: Asceza i ofiara)
Odcięcie się od ascezy negatywnej, która ze wstrętem patrzy na ciało i przyjemności.
Takie podejście do ascezy wiąże się z daleką od manicheizmu koncepcji natury: natura jest dobra, Łaska jej nie niszczy, ale ją doskonali (porządkuje to, co dobre, w imię czegoś jeszcze lepszego, nadprzyrodzonego).
Nietzsche utożsamia chrześcijaństwo z ascezą negatywną (inaczej: on w ogóle nie wyróżnia ascezy pozytywnej dla niego asceza = asceza negatywna). Można śmiało powiedzieć, jeśli jego charakterystykę potraktować jako charakterystykę ascezy negatywnej, że ma rację.
Z gen III, 11 (monstrum antynatury)
Wykład
CHRZEŚCIJAŃSTWO JAKO PLATONIZM DLA UBOGICH [intelektualnie = dla mas]
Założeniem takiego twierdzenia: podział na elity intelektualne i masy - zalążki tego podziału obecne już w platonizmie.
Recepcja platonizmu przez chrześcijaństwo:
Cała patrystyka podszyta platonizmem (recepcja Platona zgodnie z Biblią)
Filon z Aleksandrii zastosował platonizm do hermeneutyki Księgi Wyjścia
Potem: Klemens z Aleksandrii i Orygenes
Jeden z możliwych sposobów lektury Biblii: ST to zbiór figur zapowiadających Mesjasza („co zasłonięte w Mojżeszu, zasłonięte w Chrystusie”). Można tu dostrzec analogię z platonizmem: tu i tu zależność kopia - oryginał (tylko w odwrotnej chronologii).
W chrześcijaństwie przepływ czasu jest rozumiany jako wypełnianie czasu, co zakłada Opatrzność. Historia jest rozumiana przez chrześcijaństwo teleologicznie - zakłada dążenie świata do określonego celu (powtórne przyjście Chrystusa i koniec czasu)
Historia figuralna (matahistoria, historia święta) dotyczy tylko niektórych wydarzeń.
Historia teleologiczna jest też w marksizmie. Dlatego N określał marksizm jako pseudomorfozę chrześcijaństwa. (podobnie: demokracja, komunizm, liberalizm...).
SIMONE WEIL („Wiara i ateizm”)
Są 2 ateizmy. Jeden z nich jest oczyszczeniem pojęcia Boga, położeniem akcentu na jego niepojmowalność (nie da się go określić, pomyśleć - a to, czego nie mogę pomyśleć - nie jest złudzeniem). Ateizm jako etap w pojmowaniu Boga.
TISCHNER (Siostra Faustyna i Nietzsche)
W dzienniczku Faustyny nie ma cienia resentymentu!
Wykład
RESENTYMENT A EGALITARYZM/DEMOKRACJA
W jakim sensie demokracja jest owocem chrześcijaństwa? Scheler dotyka tego problemu w rozdziałąch 4 - 5.
Alexis de Tocqueville zgadzał się z N, że demokracja jest produktem chrześcijaństwa (choć inaczej to oceniał). Alexis wyróżniał społeczeństwa arystokratyczne i demokratyczne. Demokracji nadawał sens społeczny (równość), a nie polityczny, grecki (władza ludu).
Co to jest lud? W Grecji do „ludu” należała tylko niewielka część społeczeństwa. To nie była demokracja w sensie społecznym.
SPOŁECZEŃSTWO ARYSTOKRATYCZNE VS. DEMOKRATYCZNE WG ALEXISA DE T.
Społeczeństwo arystokratyczne jest społeczeństwem segmentowym. Poszczególne segmenty to poszczególne klasy, kasty, korporacje (mówi się też o społeczeństwie korporacjonistycznym). Liczy się przynależność do danej universitas (wspólnoty). Z kolei społeczeństwo demokratyczne jest indywidualistyczne. Liczy się w nim jednostka sama w sobie , nie jest ważne skąd pochodzi, ale kim jest i co robi. Dla społ demokrat charakterystyczna likwidacja universitas - są tylko obywatele.
Dla społ aryst charakterystyczna nierówność - aby otrzymać prawo (udzielane przez władzę wyższą), trzeba ubiegać się o dany przywilej (np. wyrobu kół). Istnieje hierarchia społeczna. W społeczeństwach demokratycznych - równość wobec prawa.
W społ aryst w obrębie poszczególnych stanów istniały odrębne obyczaje, język, stroje, przepisy, sądownictwo, religie. Stany zazwyczaj nie mieszały się między sobą. Likwidacja hierarchii spowodowała ujednolicenie społeczeństwa, homogenizację, nawet uniformizację (efekt pionowej i poziomej mobilności jednostki). Nie ma przeszkód by rodzina biedna się wzbogaciła i vice versa (american dream `od pucybuta do milionera' uderzył Alexisa). Na ujednolicenie wpłynęła też industrializacja (umożliwiła masową produkcję identycznych artykułów).
W społ aryst dominuje własność dziedziczna (pozostało to w mentalności chłopskiej - `ojcowizna'). W społ demokratycznym nie ma przywiązania do własności dziedzicznej, dominuje własność ruchoma. Scheler zajmuje się tymi zagadnieniami (Wyraźny jest jego uraz do kapitalizmu, idealizacja własności immobilnej, arystokracji - górującej nie tylko gospodarczo, ale przede wszystkim społecznie, moralnie). Różnice zależne od urodzenia występują w demokracji, ale nie są nieprzezwyciężalne - wiele zależy od pracy, zdolności, inteligencji.
Różne typy więzi społecznych: w aryst więzi narzucane z góry, w dem kontraktualizm (więzi oparte na umowie). Niektórzy komentatorzy Locke'a twierdzą, że cały projekt jego państwa to koncepcja spółki handlowej (motorem rozwoju dem jest handel, wymiana). W statycznym społ aryst większy nacisk kładzie się na produkcję i konsumpcję.
W społ demokrat - dominuje tzw. klasa średnia (obiekt ataków zarówno z prawej, jak i lewej strony; tylko w USA prawica bazowała od początku na mieszczaństwie, bo tam nie było nigdy arystokracji). Z burżuazji szydził zarówno N (w pewnym sensie prawicowy), jak i Marks. Można powiedzieć, że demokracja to powszechne zmieszczanienie. W społ arystokratycznych rzucają się w oczy skrajności: bogaci, wyższe sfery i biedni, chłopi.
Problem: jak doszło do transformacji. Czemu społ aryst przechodzą w demokrat?
Kojeve „Wprowadzenie do lektury Hegla”
Dialektyka pana i niewolnika („Fenomenologia ducha”). Ta walka zmierza do syntezy, jaką jest obywatel homogenicznego państwa demokratycznego. W punkcie wyjścia pan jest tym, który walczy , liczą się uczucia tyrtejskie, wyższe, , nie pożądliwe, niższe (to walka o uznanie). Niewolnika charakteryzuje praca. Stopniowo nabiera on coraz więcej poczucia godności, a pan jest coraz bardziej skłonny to poczucie uznać.
Obywatel nie jest już niewolnikiem ani panem, pracuje nie dla pana, ale dla siebie; pracuje , ale nie czysto fizycznie, to praca kierowana rozumem. Obywatel ma w sobie elementy pana i niewolnika, ale nie wszystkie (walka o uznanie to np. konkurencja na rynku)
Spór Alexis/N/Scheler
Ambiwalencja pojęcia równości: może się wiązać z pozytywną walką o uznanie bądź z resentymentem niewolnika.
Alexis stara się zachować równowagę w spojrzeniu na awers i rewers tego zjawiska: widzi rozszerzające się poczucie godności, ale też resentymenty społeczne. W społ aryst resentyment istniał tylko w obrębie stanów. W społ demokrat - rozlał się.
N nie widzi w ogóle pozytywnych stron obywatela - dostrzega w nim tylko niewolnika.
Scheler ma zbyt antykapitalistyczne podejście. Ma skłonność do idealizowania wartości rycerskich, nie docenia innych. Idzie za Nietzschem w niechęci do obywatela i nowego typu własności.
Podejście Alexisa de T. Jest chyba najsprawiedliwsze, najbardziej zbalansowane.
Egalitaryzm oznacza WYBÓR a elitaryzm DZIEDZICTWO.
Scheler s. 141-146
RESENTYMENT A NOWOŻYTNY HUMANITARYZM, ANALIZA POJ. ALTRUIZMU
Pod płaszczykiem altruizmu często kryje się resentyment - do innych, do wspólnoty, do Boga, do siebie. Czy za miłością do „ludzkości” (nieukierunkowaną) nie kryje się konkretnie ukierunkowana nienawiśc? Czy jednak za humanitaryzmem kryje się tylko resentyment?
Wykład
Zasada odpowiedniości, stosowności - dopasowanie stylu do treści.
Zasada rozdzielania stylów - należy oddzielać styl wysoki i niski. Zasada ta odpowiada zasadzie rozdzielania stanów. „Styl stanowi”. Tragedia przedstawiała stany wyższe, komedia - niższe.
Te zasady obowiązywały w Grecji i Rzymie. A w tradycji biblijnej?
Zajmował się tym Auerbach (na przykładzie Abrahama). W Biblii rządzi zupełnie inna hierarchia wartości - nie liczy się status, tylko relacja z Bogiem. Wszystko inne jest wtórne.
Napięcia kapłan - prorok (+ król) - podstawowe, by ukazać historię biblijną.
Złamanie decorum w tradycji biblijnej ze zdwojoną siła przejawia się w NT (śmierć Chrystusa, , bulwersujący fakt zbawienia świata przez syna cieśli - osobę z nizin, w dodatku mówi się o tym w tonacji tragicznej!).
W misteriach - przeplatanie się wątków tragicznych i komicznych, a zarazem stylu wysokiego i niskiego.
Auerbach: stopniowe zmieszanie stylów => egalitaryzacja
Alexis de T.: paralelnie do stopniowego wyrównania różnic stanowych
Ulubioną biblijną postacią N Piłat. N podobał się gest umycia rąk (oznaczał: umywam ręce od motłochu). Wskazuje to na pierwszorzędną rolę estetyki w ocenianiu świata przez Nietzschego (nie sumienie, jak w Biblii, lecz SMAK)
NATURA I CYWILIZACJA
NIETZSCHE A ROUSSEAU
Podział na physis i nomos.
Physis to natura pierwsza. Obejmuje wszystko, co jest wrodzone. Składa się na nią zespół potrzeb, instynktów, tego, co dziedziczone biologicznie.
Nomos to konwencja, obyczaj, to, co nabyte w procesie uspołeczniania.
Czy instynkt społeczny (polityczny, towarzyski) leży w pierwszej czy w drugiej naturze? Dziś ten dylemat przeniósł się na płaszczyznę sporu między komunitaryzmem a liberalizmem.
U Hobbesa physis to stan natury, do którego należy instynkt agresji. Stan natury jest stanem wojny (homo homini lupus est). Hobbes odrzuca teleologię naturalną - nie interesuje go do czego natura dąży. Hobbes szuka przyczyn sprawczych (co było na początku?)
Hobbesowski stan natury jest wzorcem negatywnym. Człowiek dąży do uwolnienia się od niego. Jak to osiągnąć? Uwolnić się można dzięki silnemu państwu (cywilizacji, nomos), na tyle silnemu, by ustrzec człowieka przed ponownym obsunięciem się w stan natury
Inna interpretacja Hobbesa: są u niego obecne wątki teleologiczne, ale na gruncie świeckim (co wg N charakteryzuje filozofię nowożytną w ogóle). Człowiek Hobbesa to człowiek Augustyna - po upadku, zdegradowany. U Augustyna człowieka „podnosi: Łaska, u Hobbesa - władza. Lewiatan Hobbesa pełni rolę augustiańskiej Łaski.
Rousseau - odwrotność Hobbesa(R można wiązać z tendencjami rewolucyjnymi, H - z konserwatywnymi). Człowiek jest dobry, instytucje złe. Stan natury jest domeną prawdy i autentyczności („szlachetny dzikus”). Stan cywilny - domeną fałszu, obłudy, hipokryzji.
Dzikus jest życzliwy, altruistyczny, braterski, równy innym dzikusom (to cywilizacja przynosi nierówność i zależność.
Postawa Rousseau prowadziła do idealizacji społeczeństw prymitywnych, co nie było bez związku z romantyzmem (docenienie tzw. gminu, dowartościowanie dzieciństwa, oskarżenie cywilizacji).
Nietzsche - b. wyraźne tendencje rewolucyjne i oskarżenie cywilizacji, podobnie jak u Rousseau. Obaj gloryfikowali stan natury, tyle że zupełnie co innego przez to rozumieli.
Dla N kluczowe są wzorce mityczne (w tym postaci homeryckie). W imię „nadczłowieka” odrzuca się „ostatniego człowieka”. Tyle, że nadczłowiek Nietzschego jest w rzeczywistości romantyczną kreacją.
Natura jest nierówna, hierarchiczna, nadczłowiek nie ceni równości, wręcz przeciwnie - ujawnia nierówności między ludźmi..
Zarówno N, jak i R atakują cywilizację w imię różnych norm. U jednego i drugiego mamy romantyczne marzenie, tylko w różny sposób inkarnowane.
NIETZSCHE A NAZIZM
W jakim stopniu nazizm jest spadkiem po N?
Trzeba pamiętać o roli przygłupiej siostry N i cenzury
Niewątpliwie w nazizmie myśl N zwulgaryzowana
Thomas Mann „Mój brat Hitler” (38 r.) - nazizm jako wagneryzm dla ubogich intelektualnie
Nazizm nie był na pewno intencją N, ale jego radykalizm i agresywna retoryka nie mogły nie pozostać bez konsekwencji - logika jego myśli ujawniła swój potencjał w ruchu nazistowskim
J. J. Szczepański „Tapczan gestapowca”, tam również o recepcji N w nazizmie.
Nazista za Szczepańskim:
Dyslokacja - u siebie zachowywałby się inaczej niż tu, gdzie ma poczucie wyższości cywilizcyjnej
Wyzwolenie z konwenansów - wcale nie wyzwala się nadczłowiek, ale bestia
Pustka wewnętrzna, czyli grzech acedii, spotykanej często w społeczeństwach industrialnych (dezintegracja dawnych wspólnot i porządku społ, specjalizacja pracy mogą prowadzić do dezintegracji osobowości)
Nadzieje na wyzwolenie z letargu, choćby przez barbarzyństwo (często usankcjonowane sztuką, np. Wagnerem i jego wczesną twórczością)
Wulgaryzacja, parodia N
Na 2 pierwsze elementy wskazywał już Conrad w „Jądrze ciemności”.
Wykład
BÓL. SUMIENIE.
Junger „O bólu”
Zmiana stosunku do bólu, jaka nastąpiła w ciągu ostatnich 200 lat. N mówi o „rozmiękczeniu uczuć”.
Heroiczno-kultowy świat: ból jest weryfikacją, sprawdzianem charakteru - na pierwszym miejscu stoi cnota andrei, a więc i wytrzymałość na ból. Rozmiękczenie uczuć wiąże się z upadkiem cnót walecznych, „ostatni człowiek” jest tych cnót pozbawiony.
Co wpłynęło na zmianę skali wartości, na upadek tych cnót?
Junger (za Heideggerem) zwraca uwagę na technikę. Ona oddala nas od elementarnego świata żywiołów. Po drugie zwraca uwagę na rozwój medycyny (środki przeciwbólowe => przyzwyczajenie do ucieczki od bólu). Junger: mamy niski stopień odporności na ból, bo żyjemy w świecie techniczno - sentymentalnym.
J pyta: czy ucieczka od bólu nie wiąże się z jakimś istotnym zubożeniem, czy nie płacimy za to zbyt wysokiej ceny? Być może osiągnięcie pewnych wartości (a nawet: najwyższych i najpiękniejszych wartości) nie jest możliwe bez bólu.
Przypowieść o perle - perła rodzi z bólu małży („męskiej matki”)
Wg N cierpienie nobilituje i uszlachetnia. Ale z drugiej strony ból może poniżać i degenerować. Wszystko zależy nie od rodzaju bólu, ale od postawy w stosunku do niego. Ból uszlachetnia, gdy nie staje się źródłem resentymentu
Z gen II, 3 (pamięć a zdolność składania obietnicy)
Bół pełni tutaj rolę pedagogiczną
Z gen ii, 16 (o sumieniu)
Sekularyzacja pojęcia sumienia. W psychologii (np. Adam Smith) - pojęcie bezstronnego obserwatora i niewidzialnej ręki (rynku) - pierwsze korelatem drugiego. Bezstronny obserwator jest wynikiem interioryzacji norm, jakie człowiek nabywa w procesie uspołecznienia.
Do tego nawiązali N i Freud (superego - uwewnętrznione nakazy zewnętrzne).
Z gruntu religijnego pojęcie sumienia przeniesione na grunt socjologiczno-psychologiczny.
POKREWIEŃSTWO N I DOSTOJEWSKIEGO
Jeśli sumienie nie odwołuje się do absolutu (nie jest stacją przekaźnikową), to, zwłaszcza jako „nieczyste”, jest efektem autoagresji.
Skoro kapłan (sakramentalny) jest głównym wmawiaczem, to poprzez ideę kapłaństwa powszechnego, dochodzimy do krytyki całego chrześcijaństwa (chrześcijaństwo jako autoagresja).
THE END