Podstawowe zagadnienia dotyczące diagnozy
Pojęcie diagnozy
Słowo „diagnoza” pochodzi z języka greckiego, w którym oznacza rozpoznanie, wyróżnienie. W językach nowożytnych najpierw stosowano to pojęcie w medycynie. Obecnie określenie to - najczęściej uzupełnianie przymiotnikiem „pedagogiczna”, „społeczna”, „środowiskowa” - używane jest dla nazwania pewnego typu badań w naukach pedagogicznych lub społecznych. Diagnoza zatem jest nie tylko typem badań naukowych, ale także formą poznawczej aktywności człowieka w jego działalności praktycznej.
Diagnoza to rozpoznanie na podstawie zebranych i ocenionych danych z różnych źródeł poszczególnego stanu, jego genezy, przyczyn oraz wyjaśnienie znaczenia i etapu rozwoju, a także ocena możliwości jego zmiany w kierunku pożądanym.
Z diagnozą związane jest pojęcie diagnoza pedagogiczna oraz diagnozowanie. Pojęcie to rozumiane jest szeroko jako proces działania zorganizowanego, skupiający szereg czynności, składających się na kolejne etapy postępowania diagnostycznego. Są nimi: zbieranie materiału diagnostycznego, jego opis i ocena, opracowanie prognoz i programu oraz planu postępowania terapeutycznego, wychowawczego. Diagnoza pedagogiczna poszukuje zarówno tych zależności, które umożliwiają realizację oczekiwanych celów wychowania, jak i tych, które realizację tę utrudniają.
Diagnoza opiera się na dwóch elementach w poznawaniu diagnostycznym: na doświadczeniu i na rozumowaniu. Doświadczenie gromadzi dane empiryczne, które stanowią podstawę opisu. Rozumowanie polega na przeprowadzeniu wielu operacji myślowych: różnicowania, sprawdzania hipotez, wyjaśniania przyczynowego i celowościowego, weryfikacji sądów i w rezultacie prowadzi do postawienia diagnozy. Zasadniczy sens rozpoznania pedagogicznego powinien służyć projektowaniu pomocy, jej form względem osób lub grup ludzkich. Aby terapia, kompensacja, profilaktyka, czy też pomoc lub ratownictwo były racjonalne i skuteczne, niezbędna jest poprawnie przeprowadzona diagnoza.
Rodzaje diagnoz
Rozróżnienia diagnoz pedagogicznych, stosowanych przez pedagoga i pracownika socjalnego można dokonać poprzez wyodrębnienie rodzaju diagnoz z punktu widzenia przedmiotu diagnozowania. W zależności od tego, czy przedmiotem zabiegów diagnostycznych będzie jednostka, grupa, społeczność, mówimy o diagnozie jednostki, diagnozie grupy, diagnozie społeczności lokalnej. Procesie diagnozowania różnych przedmiotów sprowadza się na ogół do stosowania odmiennych dróg zbierania materiału diagnostycznego. Dla przykładu, diagnozując indywidualny przypadek jako technikę stosuje się wywiad środowiskowy, diagnozując grupę wychowawczą - technikę socjometrii, a w przypadku diagnozowania społeczności lokalnej - lustrację.
Diagnoza jednostki prowadzi do rozpoznania przyczyn niezadowalającego stanu lub zachowań jednostki oraz do wysunięcia manifestowanych kłopotów, trudności - dominującej przyczyny, względnie syndromu przyczyn takiego stanu rzeczy.
Diagnoza jednostki zwana diagnozą pedagogiczną indywidualnego przypadku to badania jakościowe. Podstawowym celem indywidualnego przypadku jest możliwie pełne poznanie i ocena rozwoju jednostki, aktualnego poziomu tego rozwoju i podjęcie odpowiedniego działania wzmacniającego, albo naprawczego. Postępowanie diagnostyczne i terapeutyczne to dwa podstawowe etapy tej metody, a mianowicie: I - etap, to badanie indywidualnego przypadku (rozpoznanie przyczyn niepokojącego stanu danej jednostki oraz sił jednostki i jej najbliższego środowisk, na których można oprzeć postępowanie przywracające pożądany stan), II - etap, to praca z przypadkiem.
W prawidłowej realizacji diagnozy metodą indywidualnego przypadku zaleca się uwzględnienie pięć podstawowych ogniw:
diagnozę,
uzasadnienie,
konstruowanie projektu,
realizacja projektu,
sprawdzenie i analiza skutków.
Diagnoza pedagogiczna indywidualnych przypadków powinna być ujmowana zawsze w kontekście środowiskowym. Idzie o ukierunkowanie rozpoznania na te społeczne uwarunkowania sytuacji i losów jednostki, które znajdują się w najbliższym środowisku. Diagnoza pedagogiczna ma bowiem dostarczyć danych co do roli i udziału różnych czynników środowiskowych w rozwoju, opiece i wychowaniu pojedynczych ludzi lub grup. Przy tym wpływ ten może być rozpatrywany jako bezpośredni wpływ komponentów środowiska na osobę wychowywaną, oraz wpływ pośredni na nią.
Diagnostykę pedagogiczną zatem charakteryzuje instytucjonalno-grupowe ujęcie rodziny jako środowiska wychowawczego, co oznacza, iż rozpoznaje się istotne wychowawcze elementy funkcjonowania rodziny, tzn. bada jej strukturę, wzory występujących w niej ról, ich pełnienie przez członków, charakter i siłę więzi emocjonalnych między członkami, formy spędzana czasu wolnego, ponieważ to one wpływają na proces i na rezultaty wychowania.
Drugim, ważnym dla dziecka środowiskiem wychowawczym, jest szkoła. Diagnoza środowiska szkoły może być podejmowana ze względu na jednostkę, tj. konkretnego ucznia, grupę uczniów, bądź jakiś problem, np. narkomania wśród uczniów, agresja między uczniami. Postępowanie diagnostyczne może obejmować rozpoznanie charakteru różnych relacji czy wręcz ich pomiar, a także może oznaczać poszukiwanie uwarunkowań istniejących stanów rzeczy, zwłaszcza gdy wykazują one odstępowanie od stanów oczekiwanych lub pożądanych. Diagnozując trudności szkolne, zaburzenia zachowania, czy trudności w społecznym przystosowaniu dziecka, lub inne problemy dotyczące jego osoby, w mniej lub bardziej dokładny sposób rozpoznaje się jego sytuację rodzinną. Najczęściej środowisko rodzinne rozpoznaje się w poszukiwaniu zależności pomiędzy analizowanym stanem rzeczy, np. występującymi zaburzeniami, a warunkami rozwoju.
Niezależną metodą badawczą jest studium indywidualnych przypadków. W swojej poznawczo-teoretycznej formule stanowi metodę obejmującą różnorodne pole badań. Jako przypadek postrzega się zarówno jednostki ludzkie, jak i instytucje lub osiedla. Diagnozując losy ludzkie konieczne jest rozszerzenie ich o informacje dotyczące indywidualnej historii życia jednostki i jej rodziny, jako układu odniesienia w badaniu biografii. Badania te mają charakter jakościowy i emancypują takie techniki badawcze, jak: wywiad środowiskowy, obserwację uczestniczącą, analizę dokumentów osobistych, analizę wytworów.
Diagnoza grupy społecznych praktykowana jest dla rozpoznania trudności, na które napotyka aktywność wychowawcza, socjalna małych grup społecznych. Działania takie są nastawione między innymi na rozpoznawanie potrzeb lub na kształtowanie lub zmianę postaw i zachowań członków grupy, aby stały się one społecznie akceptowane. Diagnoza grup społecznych ma na celu zbadanie problemów członków danej grupy i wypracowanie strategii ich rozwiązania. Dane pochodzą z autodiagnozy, diagnozy pracownika socjalnego oraz diagnozy innych członków grupy. Każdy członek grupy dowiaduje się co sądzą o nim inni w aspekcie przedmiotu diagnozy.
Najefektywniejszym narzędziem diagnostyki małych grup są badania socjometryczne. Wiedza uzyskana poprzez badania socjometryczne oddaje wielkie przysługi dla właściwego wychowawczego ukierunkowania życia grupowego w interesie poszczególnych członków grupy i grupy jako całości.
Schemat postępowania w diagnozie społeczności lokalnej jest w istocie zbliżony do diagnozy indywidualnego przypadku i diagnozy grupy, ale angażuje znacznie większe środki i siły. Schemat ten obejmuje następujące etapy:
rozpoznanie, diagnoza potrzeb, braków, zagrożeń w danej społeczności i jednocześnie rozpoznanie sił społecznych;
przygotowanie zespołu i pracy, czyli podział zadań między zespoły i osoby i organizowanie sprawnego przepływu informacji;
planowanie i koordynacja działań, czyli wspólne analizowanie wszelkich potrzeb środowiska i szukanie sposobu ich zaspokojenia, czy rozwiązania;
systematyczne ulepszanie, poprawianie warunków życia danej społeczności, a także, jeśli to konieczne, działania ratownicze i opiekuńcze;
kontrola prowadzonych działań i ich doskonalenie.
Diagnozę społeczności lokalnej realizuje lustracja społeczna. Użyteczność tej diagnozy polega na możliwości spożytkowania jej wyników dla udoskonalenia jakości życia danej społeczności.
Inną klasyfikację diagnoz można sporządzić przyjmując za kryteria podziału typ pytań problemów diagnostycznych. Wyodrębnić można dwa typy pytań jakie stawiamy - jedne z nich implikują opis, są to problemy poznawcze i w tym przypadku mówimy o diagnozie poznawczej. Diagnozy poznawcze wzbogacają wiedzę empiryczną o rzeczywistości społecznej.
Inne problemy prowokują do odpowiedzi na pytanie: jak postąpić w określonej sytuacji, jaką podjąć decyzję? jak zorganizować działanie wspierające rozwój? Wówczas postawiony cel badań diagnostycznych jest nie tylko rozpoznawczy, ale jest równocześnie traktowany jako niezbędny element skutecznego działania pedagogicznego. W tym rozumieniu czynności diagnostyczne i ich wyniki mają stanowić racjonalne przesłanki dla podjęcia decyzji praktycznego działania wychowawczego. Z tych względów diagnozę o takim charakterze proponuje się nazwać diagnozą decyzyjną. Osobliwości diagnozy decyzyjnej, a w szczególności jej wkomponowanie w cykl działania zorganizowanego, wynikają z faktu sprzężeń zwrotnych czynności diagnostycznych.
Badania diagnostyczne są również typem badań wyróżnionych ze względu na podstawowe pytania badawcze, na jakie poszukuje się odpowiedzi. Można wyróżnić wśród nich - ze względu na różnorodne kryteria - kilka rodzajów badań, a mianowicie: badania ilościowe, jakościowe.
Badania ilościowe - w badaniach tych dąży się do uchwycenia skali badanych zjawisk i procesów oraz statystycznych zależności między nimi.
Badania jakościowe - dostarczają wielu cennych informacji pozwalających na oszacowanie zasięgu i rozmiaru zjawisk stwierdzonych w badaniach. Służą poznaniu mechanizmów rządzących wyborami życiowymi ludzi, sposobów zaspokajania potrzeb przez poszczególnych ludzi, rodziny czy społeczności lokalne. Badania jakościowe prowadzone są zazwyczaj przy pomocy analizy dokumentów, wywiadów, obserwacji.
Diagnoza jako działanie zorganizowane
Diagnozowanie jest procesem, który posiada wiele atrybutów cyklu działania zorganizowanego. Cykl ten charakteryzuje się postępowaniem zorganizowanym, uporządkowanym, planowym, realizowanym w toku przyjęcia prostych i najbardziej skutecznych sposobów działania. Cykl organizacyjny diagnozy stanowi zatem określoną kolejność działań w realizacji celu przy założeniu, że będą one usprawniane. Sformułowania „cykl działania zorganizowanego” dokonał H. Le Chatelier, który wymienia pięć etapów tego cyklu:
uświadomienie rzeczywistych celów działania;
planowanie działania;
pozyskanie i rozmieszczenie zasobów potrzebnych do wykonania planu;
kontrola realizacji;
wyciągnięcie wniosków na przyszłość.
H. Le Chatelier nazywa tych pięć etapów „zasadą stopniowego doskonalenia”.
Natomiast A Podgórecki określił diagnozowanie jako cykl postępowania celowościowego, który obejmuje następujące ogniwa:
diagnozę,
uzasadnienie,
konstruowanie projektu,
realizację projektu,
sprawdzenie i analizę skutków.
Cykl działania zorganizowanego może być rozbudowany i wzbogacony w szczegóły zależnie od potrzeb danej dziedziny działania praktycznego i poglądów diagnosty. Diagnosta zbiera i gromadzi informacje w sposób celowy, zaplanowany i wielostronny w celu rozpoznania problemu.
Diagnoza stanowi proces działania zorganizowanego obejmującego następujące etapy postępowania diagnostycznego:
Czynności przygotowawcze. W tym etapie ma miejsce określenie przyczyn podjęcia badania. Jest to jednocześnie sprecyzowanie zagadnienia diagnostycznego. Punktem wyjścia jest zebranie możliwie wszystkich informacji i danych identyfikacyjnych dotyczących badanego przypadku i danych dotyczących poziomu funkcjonowania środowiska wychowawczego, historii życia itp. Ważna jest tutaj analiza dokumentacji z której można odczytać szczegóły istotne dla diagnozy.
Prawidłowe postawienie problemów badawczych diagnostycznych i hipotez. Jest to kolejny etap postępowania diagnostycznego opary na znajomości faktów, danych dotyczących badanej osoby, charakterystyki środowiska wychowawczego. Diagnosta musi zdać sobie sprawę jakich zależności poszukuje i w obrębie jakiej kategorii zjawisk kryje się niewiadoma problemu. Konieczne jest ustalenie pewnych danych, które są znane oraz ustalenie niewiadomej diagnostycznej wymagającej sprecyzowania w postaci problemu badawczego. Rolę hipotezy roboczej spełnia diagnoza wstępna. Jest to tzw. rozpoznanie skrócone, które jest określone na podstawie objawów.
Opracowanie szczegółowego programu i planu badania. Program badania dotyczy np. niepowodzeń szkolnych, zaburzeń zachowania, zaburzeń rozwojowych i trudności w nauce, niedostosowania społecznego. Zadaniem diagnosty jest opracowanie szczegółowego programu badania, z określeniem celu badania poszczególnych deficytów rozwojowych, stopnia ich nasilenia, genezy rozwojowej i rokowania na przyszłość. Natomiast plan badania dotyczy formalnej strony badania, a więc sprecyzowania charakteru badania, np. badania w środowisku naturalnym dziecka. Plan badania wymaga współpracy z rodzicami, psychologiem, wychowawcą. Plan badania powinien uwzględniać kolejność poszczególnych czynności badawczych i ich organizację.
Dobór odpowiednich metod i technik badawczych. Zależnie od postawionego problemu badawczego badacz dokonuje wyboru sposobu realizowania swych poczynań badawczych. Nie ma gotowych metod diagnostycznych, toteż metodę każdorazowo trzeba tworzyć. Do stosowanych technik należy: wywiad, rozmowa, obserwacja, analiza dokumentów (dotyczy pracy uczniów, ich życia szkolnego i domowego), analiza wytworów - analiza rysunków, wypracowań, listów. Technikami badań są również testy osiągnięć szkolnych i techniki socjometryczne. Techniki socjometryczne badają stosunki społeczne w grupie, od uczuć sympatii do antypatii, koncentrują się na tzw. stosunkach przyciągania - sympatii, przyjaźni, zaufania i stosunkach odpychania. Do najbardziej znanych należą: technika socjometryczna J.L. Moreno, technika „Zgadnij kto? to?”, plebiscyt życzliwości i niechęci.
Analiza i interpretacja zebranego materiału - wszystkie zebrane informacje należy zanalizować pod kątem ich wartości diagnostycznych. Należy również dokonać ich oceny z punktu widzenia zgodności z rzeczywistością.
Działanie, aby było celowe, musi opierać się na rozpoznaniu sytuacji wyjściowej. Rozpoznanie to polega nie tylko na opisie istotnych cech aktualnego stanu rzeczy, ale także na jego zbadaniu genetycznym, nasuwającym sposoby zmiany, na ustaleniu znaczenia w ramach pewnej całości, w której występuje, co pozwala ocenić, czy jest on korzystny, czy szkodliwy, na ustaleniu fazy i przewidywanego rozwoju, co z kolei prowadzi do zaprojektowania działania referującego istniejące braki.
Diagnoza stanowi proces działania zorganizowanego skupiający szereg czynności składających się na kolejne fazy postępowania diagnostycznego.
Są nimi:
faza przygotowania w której mieszczą się takie działania, jak: formułowanie celów działania, zebranie materiału diagnostycznego, projektowanie, pozyskiwanie i rozmieszczenie zasobów potrzebnych do realizacji celów. Poza tym zbieranie w odpowiedni sposób danych, które wymagają interpretacji (ocena objawów) materiału diagnostycznego i określenie na ich podstawie badanego stanu rzeczy;
faza realizacji projektu - wykonanie zadań wynikających z projektu i planu działania; Ma tu miejsce opis czyli zestawienie danych empirycznych wybranego wycinka rzeczywistości, który ma być terenem oddziaływania wychowawczego;
faza kontroli - ocena realizacji projektowanych czynności, efektów działań zamierzonych, efektów ubocznych i nieprzewidzianych. W fazie tej ma miejsce etap oceny, który rozumie się jako porównanie poznanych elementów rzeczywistości z wyobrażeniem o tym, jak być może. Badacza interesuje poznanie stopnia, w jakim rzeczywista sytuacja różni się od postulowanej w teoretycznym modelu sytuacji pożądanej. Konkluzja - czyli globalna ocena analizowanej sytuacji, stanu, zjawiska, pozwala na wskazanie właściwego kierunku postępowania socjalno-wychowawczego oraz uzasadnia potrzebę działania. Konkluzją będzie stwierdzenie faktu potrzeby zmiany stanu rzeczy w przypadku oceny negatywnej lub ulepszenia w przypadku oceny pozytywnej;
faza opracowania prognozy i programu oraz planu postępowania terapeutycznego, wychowawczego, jego realizacja i ewaluacja.
Diagnozy cząstkowe jako etapy diagnozy rozwiniętej
Pełna diagnoza, rozwinięta musi wyjaśniać szereg problemów dotyczących badanego stanu rzeczy oraz odpowiedzieć na pytania: jakie przyczyny pierwotne zadziałały, jaki ciąg zdarzeń doprowadził do stanu obecnego, jakie znaczenie dla całości, w której znajduje się dany przedmiot czy proces, ma jego stan obecny, następnie w jakiej fazie rozwoju znajduje się i jak rozwinie się w przyszłości ten stan. Odpowiedzi na powyższe pytania, a równocześnie rozwinięcie zawartych w nich problemów diagnostycznych, mieszczą się w pięciu typach diagnoz cząstkowych, które składają się na diagnozę pełną.
Ze względu na postawione pytania, na jakie odpowiadać powinna diagnoza S. Ziemski wyróżnia następujące diagnozy cząstkowe składające się na rozwiniętą diagnozę:
diagnozę klasyfikacyjną, przyporządkowującą do gatunku (diagnoza klasyfikacyjna) lub typu (diagnoza typologiczna)- przynoszącą odpowiedź na pytanie: z jakiego typu problemem mamy do czynienia? Diagnoza ta określa stosunek badanego zjawiska do jednego lub kilku typów, podaje swoisty kompleks cech (syndrom) należących do pewnych typów oraz stopień ich natężenia, zbliżających lub oddalających badane zjawisko od typów ogólnych wyróżnionych w typologii występującej w danej dziedzinie wiedzy. Opis typologiczny jest znacznie dokładniejszy od opisu przy pomocy samych nazw gatunków, gdyż podaje swoistość danego zjawiska czy stanu rzeczy. Bierze pod uwagę także obecny stan badanego zjawiska;
diagnozę genetyczną - poszukującą przyczyn badanego staniu rzeczy, odpowiadającą na pytanie: jakie są przyczyny obserwowanych zjawisk? Diagnoza genetyczna szuka wyjaśnienia uwarunkowania przyczynowego spostrzeganych objawów na podstawie zebranych danych o wcześniejszych fazach owego zjawiska oraz na podstawie wiedzy o ogólnych prawidłowościach przyczynowych zjawisk tej dziedziny. Wyjaśnia łańcuch jego uwarunkowań przyczynowych - przechodzenie od przyczyn do skutków. Diagnoza ta pozwala ujawnić ciąg rozwoju, który doprowadził do stanu obecnego. Przy wyjaśnianiu genetycznym należy cofnąć się do pierwotnie działającej przyczyny, która wywołała pewien ciąg zdarzeń;
diagnozę znaczenia - określającą wpływ badanych zjawisk na funkcjonowanie całego systemu, odpowiadającą na pytanie: czy i jakie znaczenie mają dane zjawiska dla całokształtu funkcjonowania danego przedmiotu? Diagnoza znaczenia ma za zadanie wyjaśnienie znaczenia dla danego układu np. organizmu, występujących objawów patologicznych oraz ustalenie stopnia ich szkodliwości. A zatem wyjaśnia jak całość reaguje na ten proces. Jakie zmiany w funkcjonowaniu układu całości wywołuje dany proces, czy stan rzeczy i jak całość na niego oddziaływa. Ustalenie szkodliwości występujących objawów zależy od stanu organizmu, jego sił życiowych, tego, czy organizm jest wyczerpany chorobą. Ten etap diagnozy określa znacznie badanego zjawiska dla pewnego szerszego kompleksu zjawisk. Na tym etapie stosuje się np. wyjaśnienie celowościowe, a więc trójczłonowy stosunek w pewnej całości: 1) działającej przyczyny, 2) dążenia całości do zachowania równowagi, 3) najlepszego przystosowania się do działającej przyczyny i skutku, przy czym przystosowanie się może być współdziałające lub przeciwdziałające;
diagnozę fazy - służącą ustaleniu etapu badanego procesu, określeniu jego dynamiki, odpowiadającą na pytania: jak zaawansowany jest badany problem?, na jakim jest etapie? Diagnoza fazy ustala fazę badanego zjawiska i pozwala określić stopień rozwoju badanych procesów. Stanowi podstawę do przewidywania dalszego ich rozwoju (wstępna, rozwinięta, końcowa). Podaje etap rozwoju problemu na tle zjawisk, które go wywołały;
diagnozę prognostyczną - zawierającą przewidywania dalszych zmian badanego stanu rzeczy. Diagnoza rozwojowa lub prognostyczna to ostatni człon pełnej diagnozy. To przewidywanie, jak badane zjawisko może lub powinno się rozwinąć. Prognoza jest prostym wyprowadzeniem wniosków z uprzednio ustalonych elementów diagnozy, stanowi ich dopełnienie. Opiera się na poprzednich etapach - częściach diagnozy i jest ich bezpośrednim wynikiem.
Diagnozy cząstkowe stanowią etapy diagnozy rozwiniętej. Występują one bądź w podanej kolejności, bądź kolejność ich może być zmieniona, zależnie od potrzeb i posiadanej wiedzy diagnosty.
Zatem istotą diagnozy pełnej jest rozpoznanie, które polega nie tylko na opisie istotnych cech aktualnego stanu rzeczy, ale także na:
jego zbadaniu genetycznym nasuwającym sposoby zmiany,
na ustaleniu znaczenia w ramach pewnej całości w której występuje,
na ustaleniu fazy i przewidywanego rozwoju co z kolei prowadzi,
na zaprojektowaniu działania referującego istniejące braki lub zapobiegającego powstawaniu w przyszłości szkód (działania praktyczne).
Rozwinięta diagnoza powinna dawać podstawy do zaprojektowania zmian niepożądanych stanów rzeczy już istniejących lub takich, które dopiero mogą wystąpić.
Pełna rozwinięta diagnoza wymaga przeprowadzenia szeregu operacji myślowych, a mianowicie: zróżnicowania, sprawdzenia hipotez, wyjaśnienia przyczynowego i celowościowego. Bowiem podstawowym celem badań diagnostycznych jest nie tylko poznanie, ale równocześnie traktowanie go jako niezbędnego elementu skutecznego działania pedagogicznego. W tym rozumieniu czynności diagnostyczne i ich wyniki mają stanowić racjonalne przesłanki do planowania i podjęcia praktycznego działania wychowawczego, opiekuńczego lub socjalnego, a także działalności reformatorskiej, profilaktycznej lub terapeutycznej.
Metody, techniki, narzędzia w diagnozie pedagogicznej
Jednym z najistotniejszych problemów stawiania dobrej diagnozy jest zagadnienie ogólnych metod diagnozy, stosowanych na różnych etapach jej tworzenia. Chodzi zarówno o metody postępowania diagnostycznego, jak i stosowanie technik diagnostycznych.
E. Mazurkiewicz przez metodę diagnozy rozumie wszelkie racjonalnie uzasadnione sposoby postępowania diagnostycznego: zaplanowanie toku diagnostycznego, dobór i zastosowanie technik, zebranie i opis cech badanego przedmiotu, rozumowanie diagnostyczne, łączenie z weryfikacją diagnozy, czynnościami prognostycznymi i całościową ostateczną oceną wyników postępowania pedagogicznego.
Diagnosta - pedagog musi, w każdym badanym przypadku dobrać odpowiednie techniki i narzędzia gromadzenia danych niezbędnych do konstruowania diagnoz pedagogicznych.
W praktyce postępowanie diagnostyczne wykorzystywać może różne metody i techniki, począwszy od tradycyjnych, popularnych sposobów gromadzenia danych, jak: obserwacje, wywiady, analizę dokumentów i wytworów oraz poprzez samodzielnie konstruowane narzędzi diagnostycznych.
Podstawowym narzędziem diagnozy w pracy z indywidualnym przypadkiem jest wywiad środowiskowy. Wywiad ten dotyczy pojedynczych osób i rodzin oraz tych elementów środowiska, które mają bezpośredni wpływ na ich sytuację życiową.
Przedmiotem badań w wywiadzie środowiskowym mogą być:
cechy fizyczne, np. stopień niepełnosprawności, uzależnienia;
cechy społeczne, np. sytuacja rodzinna, aktywność zawodowa;
relacje wewnątrzrodzinne, np. konflikty, trudności wychowawcze w stosunku do dzieci;
poziom i sposób korzystania z instytucji społecznych, np. uczęszczanie dzieci do szkoły.
Pytania na które powinien odpowiedzieć wywiad środowiskowy to inaczej problematyka badawcza, czyli zestaw pytań, z których wynika z kim i na jaki temat diagnosta będzie rozmawiać. Odpowiedzi uzyskane na podstawie wywiadu służą postawieniu diagnozy klasyfikacyjnej, genetycznej i - do pewnego stopnia - prognostycznej. Wywiad środowiskowy jest wywiadem kwestionariuszowym, czyli sposobem gromadzenia danych opartym na bezpośrednim kontakcie z respondentem, w którym narzędziem badawczym jest zapisany, uporządkowany zbiór pytań (otwartych i zamkniętych), na które respondent udziela odpowiedzi, a osoba prowadząca wywiad odpowiedzi te zapisuje. Obok wywiadu kwestionariuszowego stosuje się inne techniki badawcze. Są nimi: obserwacja bezpośrednia, analiza dokumentów, wywiad swobodny. Techniki te mogą być prowadzone w tym samym miejscu i czasie co wywiad środowiskowy, ale mogą być też prowadzone niezależnie od tego wywiadu.
Diagnoza grupy społecznej to uruchomienie w grupie wzajemnej pomocy w celu wspólnego rozwiązywania problemów, wpływania na innych, wyrażania stosunku emocjonalnego do i wobec innych. Przedmiotem zabiegów nie jest sama grupa lecz jednostka. Praca z grupą nastawiona jest na poczynania ratownicze i opiekuńcze. Najefektywniejszym narzędziem diagnostyki małych grup społecznych są badania socjometryczne. W. Zaczyński przez test socjometryczny rozumie arkusz pytań z opisem sytuacji, które są zarazem kryteriami wyboru lub odrzucenia przez badanych tych członków własnej grupy, z którymi chcą lub nie chcą w danych, opisanych w teście sytuacjach współdziałać. Wyniki testu socjometrycznego ujmowane w postaci tzw. socjogramów pozwalające określić. fakty życia grupowego. Metoda socjometryczna pozwala na poznawanie stosunków panujących w grupach wychowanków.
Badanie środowiska społecznego zmierzają do rozpoznania lokalnego środowiska po to, by móc w nim dokonywać celowych przeobrażeń. Działania takie to lustracja społeczna. Przesłanką tych badań jest więc występowanie problemów praktycznych czy konieczność wprowadzenia zmian, zaś ich cel ma charakter praktyczny - chodzi o zaplanowanie zmian w danym środowisku.
Lustracja to wstępna diagnoza, która powinna poprzedzać każde celowe działanie prowadzące do zmian w środowisku lokalnym. Nie jest badaniem prowadzonym dla celów poznawczych, ale jest badaniem podporządkowanym potrzebom praktyki, mającym dostarczyć jej niezbędnej wiedzy. Przygotowanie lustracji obejmuje zarówno zgromadzenie różnego typu dokumentów, jak i ukształtowanie przez lustratora we współpracującym z nim zespole odpowiedniego nastawienia. Nawiązanie kontaktu ze środowiskiem jest tym momentem, które decyduje, czy uda się zdobyć jego przychylność. Kontakt taki jest niezbędny by lustrator mógł pozyskać współpracę badanego środowiska w działaniach naprawczych, mających nastąpić po zakończeniu diagnozy.
Najbardziej znanymi metodami prowadzenia badań w ramach lustracji są obserwacja, wywiad i ankieta. Obserwacja powinna mieć charakter bezpośredni i być-na ile to możliwe - długotrwała.
Prowadzone badania mające służyć przekształceniu społecznej rzeczywistości wymagają opracowania wzorca sytuacji czy stanu, do którego się dąży. Taki wzorzec musi uwzględniać specyfikę danego środowiska, ale powinien być tworzony na podstawie wiedzy naukowej. W przypadku diagnostyki pedagogicznej środowiska społecznego głównym przedmiotem ocen jest wpływ środowiska społecznego na możliwości rozwoju człowieka i jego znaczenie dla działalności opiekuńczej, wychowawczej i kulturalnej.
Prowadząc badania diagnostyczne istnieje potrzeba dostosowywania technik badań do specyfiki rozmówców i okoliczności ich prowadzenia. Korzystny jest dobór rozmówców. Chodzi zatem o to, aby były to osoby dysponujące jak największą ilością rzetelnych informacji.
Diagnoza jako ocena sytuacji lub stanu jednostki, grupy, środowiska
Nieodłącznym atrybutem diagnozy jest ocena. W każdej diagnozie można wyróżnić opis badanej rzeczywistość, zawierający rejestr faktów, ocenę oraz konkluzję. W diagnozie pedagogicznej każdy element środowiska lub, ogólniej mówiąc - każdy element analizy (opisu) jest poddawany ocenie. Nie zadawala zatem opis jako taki. Przyjęte oceny odnoszą się do realnego stanu rzeczy i mogą wyrażać aprobatę lub dezaprobatę, mogą być pozytywne i negatywne. Właśnie wynik diagnozy jest uzależniony od przyjętego systemu ocen lub konkretnych ocen szczegółowych.
Przyjęcie za punkt rozważań koncepcji diagnozy według S. Ziemskiego ma konsekwencje także w rozszerzeniu zakresu ocen jakie w toku diagnozowania można dokonać. Diagnozowanie, a szczególnie formułowanie oceny diagnostycznej nie ogranicza się tylko do ustalenia przyczyn niepokojącego stanu danej jednostki, lecz także winno zawierać elementy diagnoz szczegółowych: typologicznej, genetycznej, fazy, znaczenia oraz prognostycznej czyli oceny diagnozowanej sytuacji z punktu widzenia typu, przyczyny, znaczenia, fazy rozwoju oraz prognozy przewidywanych zmian.
Oceny cząstkowe (klasyfikacyjna, genetyczna, fazy, znaczenia, prognostyczna) stanowią podstawę do sformułowania oceny ogólnej, która z kolei stanowi wiążący argument w projektowaniu działań socjalno-wychowawczych, mogących zmierzać w kierunku: profilaktyki, kompensacji braków lub ratownictwa.
Z ocenami ma się do czynienia w momencie przyjmowania konkretnych zadań do realizacji. Ocena to główne zadanie diagnozy wstępnej. Jest to ocena istniejącego stanu rzeczy. Ocena na tym etapie odnosi się do danego stanu rzeczywistości, który poddajemy analizie empirycznej. Jeżeli ocena pod pewnymi względami jest negatywna - wynika konieczność podjęcia w przyszłości działań usprawniających.
Oceny wyraża się także w stosunku do opracowanego projektu postępowania reformującego dotychczasowe funkcjonowanie jakiegoś wycinka rzeczywistości (np. świetlicy socjoterapeutycznej). Ocena ta to ocena projektów. W tym przypadku chodzi o wybranie optymalnej wersji projektu, aby podjęte na tej podstawie działania doprowadziły do lepszego osiągania przyjętych zadań. Po takiej ocenie projekt staje się planem konkretnego postępowania praktycznego.
Z kolei powinno się oceniać merytoryczne założenia i ich oczekiwane skutki (korzyści), które wynikają z przewidywanych hipotez Chodzi tu głównie o wstępną ocenę planu działania przed jego pełnym wprowadzeniem.
Wreszcie oceny mogą odnosić się do realizowanego lub zrealizowanego już planu działalności praktycznej. Jest to tzw. ocena skutków podjętego świadomie planu i dotyczy w zasadzie postulowanych stanów rzeczy.
Ocena prognostyczna - konkluzja - jest to ocena globalna, która pozwoli na wskazanie kierunku działań projektujących, reformujących i profilaktycznych oraz uzasadni potrzebę tego działania.
Oceny diagnostyczne są utylitarne tzn. są wydawane w oparciu o jakieś kryterium. Kryterium oceny może być zestaw wskaźników (narzędzie diagnostyczne), albo wzorzec.
Wzorzec, narzędzie diagnostyczne i narzędzie pomiaru
Materiał diagnostyczny zebrany w drodze wywiadu, obserwacji, analizy dokumentów, testu socjometrycznego i innych technik badawczych musi być poddany ocenie. W badaniach empirycznych jest wiele dróg formułowania owej podstawy oceny. Jedną z nich jest skonstruowanie wzorca lub wzoru. Inną, opracowanie narzędzia diagnostycznego, które ułatwia, obiektywizuje ocenę diagnozowanej rzeczywistości.
Kryterium oceny zatem może być:
wzorzec skonstruowany poprzez empiryczną analizę wybranego fragmentu rzeczywistości. Odzwierciedla on pożądane, najkorzystniejsze, a jednocześnie realne w danych warunkach społecznych, cechy analizowanej rzeczywistości. Wzorzec jest to zespół określonych norm dotyczących różnorodnych czynników środowiska. Jest zestawem norm danego zjawiska społecznego z tendencją do wyjaśnienia wszelkich składników mierzalnych (w liczbach). Jest on strukturą zbudowaną z cech pożądanych ludzkiego zachowania. Pozwala na określenie istniejących potrzeb, ich ocen i stopnia zaspokojenia. Pozwala zmierzyć osiągnięcia zamierzeń kompensacyjnych, określić stopień rozwoju jednostek, grup społecznych i instytucji. Wzorzec informuje o tym, co może być osiągnięte i jakie czynności są potrzebne do realizacji danego przedsięwzięcia. Porównywanie wyników pracy do wzorca jest sposobem oceny skuteczności projektowania i realizacji pedagogicznych. Inspiracja wzorca może wyjść z czystej wyobraźni, jako struktura zbudowana w oparciu o optymalne rzeczywiste osiągnięcia danej jednostki, grupy na określonym terenie i w określonym czasie.
narzędzie diagnostyczne jest zestawem odpowiednio uporządkowanych, wyselekcjonowanych wskaźników z przyporządkowaną im skalą. Narzędzie diagnostyczne i pomiaru może spełniać funkcję diagnostyczną i kontrolną;
Konstruowanie narzędzia diagnostycznego jest czynnością złożoną i trudna. Wymaga dobrej znajomości przedmiotu diagnozowania, a także umiejętności praktycznych zapewniających poprawną pod względem formalnym konstrukcję narzędzia, np. znajomość typów skal, rodzajów wskaźników, sposobów ich poszukiwania itp.
Narzędzie jest określane jako diagnostyczne wówczas, gdy bezpośrednio, bez uprzedniego konstruowania narządzi badawczych, przy pomocy zestawu wskaźników z przyporządkowaną im skalą, dokonuje się oceny diagnozowanej rzeczywistości.
Natomiast narządzie jest narzędziem pomiaru wówczas, gdy to służy do pomiarów wstępnych i końcowych danych przy wprowadzeniu innowacji czy eksperymentu wychowawczego.
Narzędzie diagnostyczne zatem może stanowić podstawę oceny diagnostycznej sytuacji i zapewnić trafną oraz obiektywną diagnozę. Może też stać się podstawą do przeprowadzenia wstępnego i końcowego pomiaru o działaniu innowacyjnym. Opracowanie narzędzia diagnostycznego obiektywizuje ułatwia ocenę diagnozowanej rzeczywistości.
Materiał diagnostyczny, pozwalający opisać i ocenić interesującą badacza rzeczywistość społeczną jest zbierany przy zastosowaniu znanych w metodologii pedagogiki społecznej technik badawczych takich, jak: wywiad środowiskowy, obserwacja, analiza dokumentów, socjometria. Należy dążyć do stosowania w miarę możliwości wielu dróg gromadzenia informacji.
Dobre narzędzie diagnostyczne powinno:
zawierać optymalną liczbę wskaźników;
zawierać odpowiednio dobrane czyli prognostyczne dla danego zjawiska wskaźniki, zawierające podkategorie. Istotne jest aby zakresy poszczególnych wskaźników były rozłączne;
być zbudowane w wyniku danych zebranych od istotnej statystycznie populacji badanych wyodrębnionych ze względu na jedną zmienną;
podlegać weryfikacji i zmianom w zależności od zmiany warunków społecznych;
być stosowane z umiarem, jako niejedyny sposób oceniania diagnozowanej rzeczywistości.
Zastosowanie narzędzia diagnostycznego w odniesieniu do całego środowiska życia służy ocenie miernika szansy życiowej, czyli progu zagrożenia rozwoju (ostrzegawczy, zaawansowany, krytyczny) i tym samym wskazuje na niezbędność pomocy i jej orientację (kompensację, profilaktykę, ratownictwo) oraz zakres oddziaływań (jednostka, grupa, społeczna zbiorowość). Próg zagrożenia rozwoju rozumie się jako stopień zagrożenia kumulujący ujemne elementy środowiska życia jednostki, wskazujący na poziom, poniżej którego nie można zejść, ponieważ mogą rozwinąć się znacznie bardziej negatywne objawy owego zagrożenia. Dla danego progu zagrożenia usytuowanego w odniesieniu do danej sfery można wyodrębnić wielość wariantów pomocy. Na przykład, w zależności od progu zagrożenia rozwoju dziecka w rodzinie, który określa natężenie owego zagrożenia, pomoc będzie się koncentrowała przede wszystkim w rodzinie, gdy próg zagrożenia jest ostrzegawczy, lub też, gdy próg zagrożenia będzie krytyczny, poza rodziną, w specjalistycznych placówkach, które przejmą od rodziny zadania wspierania rozwoju dziecka.
Mierniki w diagnostyce środowiska
Integralnym elementem narzędzia diagnostycznego jest wskaźnik rozumiany jako cecha, zdarzenie lub zjawisko, na którego podstawie z pewnym prawdopodobieństwem wnioskuje się, że zachodzi analizowane zjawisko. Wskaźnik oznacza tu obserwowalną i mierzalną cechę wybranego przedmiotu lub zjawiska, której występowanie świadczy (z mniejszym lub większym prawdopodobieństwem) o występowaniu innego zjawiska. Wskaźnikami mogą być zachowania ludzi, cechy fizyczne, przedmioty materialne. Obserwacja wskaźników pozwala stwierdzić występowanie lub niewystępowanie badanych zmiennych. W efekcie otrzymuje się dane, które mogą mieć charakter ilościowy lub jakościowy. Spośród wielu typów wskaźników na szczególne wyróżnienie zasługują trzy najczęściej występujące w konstruowanych narzędziach diagnostycznych. Są to wskaźniki: empiryczny, inferencyjny i definicyjny.
O wskaźniku empirycznym mówi się wówczas, gdy zjawisko daje się zaobserwować. Wskaźniki te są wyrażone albo wartościami liczbowymi albo są obserwowalne przy pomocy zmysłów.
Wskaźniki inferencyjne natomiast odnoszą się do zjawisk bezpośrednio nieobserwowalnych i nie wchodzą do definicji badanych zjawisk. Dla przykładu bardzo trudno sformułować obserwowalne zjawiska, zdarzenia, cechy, które wskazywałyby na dobrą atmosferę życia w rodzinie lub więzi emocjonalne, inteligencję,
Wskaźniki definicyjne wynikają z definicji danego zjawiska lub faktu np. pozycja socjometryczna ucznia, liczba uzyskanych wyborów- wskaźnikiem pozycji socjometrycznej danego dziecka będzie empiryczne stwierdzenie, ile wyborów uzyskało ono w swojej grupie koleżeńskiej.
Dobór wskaźników w diagnozowaniu dziedzin życia interesujących pedagoga jest bardzo trudnym zadaniem z uwagi na złożoną diagnozowaną rzeczywistość. Z tego powodu niejednokrotnie dla obiektywnej oceny sytuacji stanu jednostki, grupy czy środowiska konstruuje się syndrom wskaźników, czyli dane zjawisko opisuje kilka wskaźników. Konstruowanie wskaźników w postaci syndromu stwarza możliwość obiektywnej i rzetelnej oceny sytuacji, jednostki, grupy czy środowiska.
H. Radlińską wprowadziła ogólny wskaźnik środowiska (OWS), który obejmuje wybrane elementy środowiska oraz niektóre cechy rozwoju grup ludzkich żyjących w tym środowisku. Jest to liczbowy symbol osiągniętych rezultatów. Wskaźnik ten wyrażą się w postaci średniej arytmetycznej dla wartości liczbowych odpowiadających wskaźnikom szczegółowym.
Ogólny wskaźnik środowiska przebiega w trzech fazach:
obliczenie wartości procentowych lub średnich arytmetycznych dla rozpoznawalnych części środowiska i własności rozwoju grupy;
sprowadzenie posiadanych wyniki liczbowych do prostych wskaźników liczbowych. Podstawą obliczeń wskaźnika liczbowego jest norma wyrażona liczbą 100;
określenie jednej globalnej wartości charakteryzującej stan badanego środowiska. W tym celu dokonuje się eliminacji niektórych wskaźników obliczonych dla środowiska i badanej grupy. Spośród posiadanych wybiera się wskaźnik o najwyższej wadze, najbardziej reprezentatywny dla rozpoznawanego terenu. Średnia arytmetyczna wyróżnionych wskaźników daje właśnie OWS.
Wskaźnik liczbowy stanu rzeczywistego (miernik, czyli liczbowy wyraz wartości uzyskanych w wyniku pomiaru,) określa się przez porównanie danego czynnika z normą lub zespołem norm (wzorcem). Miernik jest ważnym elementem pomiaru. Miernik jest to wielkość, za pomocą której przy zachowaniu jednakowych warunków, mierzy się inne wielkości.
Wskaźniki należy ustalić przed przystąpieniem do pomiaru. Pomiar jest przypisywaniem cyfr przedmiotom lub zdarzeniom zgodnie z określonym i regułami. Podporządkowanie określonych zjawisk według określonych zasad, reguł do skali. Służy uporządkowaniu gromadzonego materiału badawczego wedle jakiejś ustalonej zasady, zaszeregowania, odpowiednio skalującego dany ciąg opinii, postaw, faktów. Istota pomiaru polega na uporządkowaniu, na ilościowym określeniu pewnych zjawisk lub cech zjawisk o charakterze jakościowym. Pomiar może być ilościowy i jakościowy.
Właściwości pomiaru:
rzetelność pomiaru - charakteryzuje się stałością otrzymanych z jego pomocą wyników w przypadku gdy zastosowany jest ponownie wobec tego samego obiektu badań;
trafność pomiaru - warunek, aby mierzył to, co ma być zmierzone. Zatem to, co faktycznie stanowi przedmiot zaplanowanych i przeprowadzonych badań.
Niezbędnym elementem każdego narzędzia diagnostycznego jest skala, czyli szereg umownych wartości za pomocą których można w sposób wyczerpujący określić badane zjawisko. Pozwala na oznaczenie natężenia pewnego zjawiska. Zapewnia ona obiektywną i liczbową ocenę, a także umożliwia „wyważenie” poszczególnych wskaźników, czyli nadanie im wartości. Każda skala winna być rozłączna, wyczerpująca, jednoznacznie określająca kryterium klasyfikacji danej klasy zjawisk.
Wyodrębnia się kilka rodzajów skal usystematyzowanych według kilku kryteriów. Jedna z klasyfikacji pozwala wyróżnić skale ze względu na rodzaj zastosowania zmiennych. Są to skale: nominalne, porządkowe, interwałowe, ilorazowe. Umożliwiają one określenie stosunków równości bądź równości między dowolną parą przedmiotów, rzeczy, zjawisk. Skale tego rodzaju są często stosowane w diagnostyce pedagogicznej z uwagi na dużą ilość zmiennych niemierzalnych.
Skala nominalna - to taka która tylko odzwierciedla stosunki równości i różności zachodzące między mierzonymi własnościami przedmiotów i zjawisk (niski, średni, wysoki). Skala ta opisuje w postaci słów, jest skalą subiektywną i dlatego jest skalą słabą.
Skala porządkowa - przyporządkowuje liczby przedmiotom lub zjawiskom w ten sposób, że przyporządkowanie odzwierciedla nie tylko stosunki równości i różności zachodzące między mierzonymi własnościami lecz również łączy te zbiory w stosunki mniejszości lub większości.
Skale interwałowe i ilorazowe pozwalają na określenie dystansów i proporcji między wartościami. Można je konstruować tylko dla zmiennych mierzalnych.
Dokonać pomiaru wskaźników to znaczy przyporządkować je do określonej skali. Przyporządkowanie do skali składa się z kilku etapów:
I etap - wyszukiwanie wskaźników, wskaźniki dla konkretnego zjawiska,,
II etap - zebranie danych z badań, przyporządkowanie danych do normy - 100%,
III etap - pomiar ilościowy - utworzenie skali dla pomiaru poszczególnych wskaźników,
IV etap - zsumowanie wyników.
Każdy badacz po ustaleniu, z jakim rodzajem zjawisk będzie miał do czynienia, musi podjąć decyzję co do przyjęcia odpowiednich technik i metod, ustalenia zmiennych i doboru odpowiednich wskaźników, służących pomiarowi lub ocenie analizowanych zjawisk.
Uwarunkowania trafnej diagnozy
Prowadzenie procesu diagnozowania, sformułowanie trafnej diagnozy zależy w dużej mierze od samego diagnosty. Można wyodrębnić kilka źródeł, które mogą warunkować trafną diagnozę i skuteczność całego procesu diagnozowania. Są to:
staranne przygotowanie merytoryczne diagnosty wyrażające się w wyposażeniu go w wiedzę o człowieku i środowisku;
respektowanie przesłanek metodologicznych, wyrażające się w przestrzeganiu reguł konstruowania narzędzi badawczych i narzędzi diagnostycznych, zasad posługiwania się procedurami badawczymi, itp.;
respektowanie w kontakcie z jednostką diagnozowaną zasad pracy socjalno-wychowawczej, a szczególnie zasad akceptacji jednostki;
uwzględnienie w zawodowej aktywności ogólnie przyjętych zasad moralnych, szczególnie obowiązujących pracowników wchodzących w interakcji z ludźmi.
Z poruszanym zagadnieniem wiązać można postulat uczciwości diagnosty, który powinien zmierzać do wieloaspektowego analizowania sytuacji i jej uwarunkowań. Diagnosta zatem powinien być staranny w postępowaniu, wytrwały, szczególnie gdy sformułowanie ocen nastręcza mu trudności, wprawny w formułowaniu ocen diagnostycznych, to znaczy mający umiejętność spożytkowania wiedzy i doświadczenia. Te właśnie przesłanki wydają się mieć największe znaczenie dla trafności diagnozy i skuteczności procesu diagnozowania, a potem działania socjalno-wychowawczego.
dr Dorota Smykowska
Mary Richmond, Helena Radlińska i Aleksander Kamiński
- pedagodzy społeczni, prekursorzy diagnozy
Diagnoza społeczna zajmuje poczesne miejsce wśród podstawowych kategorii badań empirycznych. Diagnostyczny proces badawczy stosowany jest najczęściej w tzw. pomiarze pedagogicznym oraz w badaniach eksperymentalnych, kiedy w tej procedurze obowiązuje poznanie „stanu wyjściowego”, a następnie „stanu końcowego”. Diagnoza to rozpoznanie, rozróżnienie, ocenianie w procesie badawczym lub praktycznym zjawisk wychowawczych, edukacyjnych. Ujmowana jest zawsze w kontekście środowiskowym. Zawsze zatem idzie o rozpoznanie sytuacji i losów jednostek lub grup, w najbliższym środowisku, a przede wszystkim w rodzinie, w szkole. w miejscu zamieszkania, w grupie koleżeńskiej. Stąd też diagnoza, określona jako pedagogiczna, ma aspekt społeczny, gdyż każe dostrzegać przyczyny określonego stanu zachowań ludzkich lub stanu funkcjonowania grup społecznych czy też instytucji w ich wzajemnych powiązaniach ze środowiskiem. Diagnoza pedagogiczna ma zatem dostarczać danych co do roli i udziału różnych czynników środowiskowych w rozwoju, opiece i wychowaniu pojedynczych ludzi lub grup społecznych.
Pierwsze wzmianki o diagnozie można znaleźć już w starożytności, w pracach szkoły Hipokratesa. Od tego czasu termin „diagnoza” związany był z medycyną. W obszarze pracy socjalnej, pojęcie to pojawiło się i zostało utrwalone w pracach teoretycznych Mary Richmond, jako udana próba „unaukowienia” działalności i kształcenia pracowników społecznych. W polskiej pedagogice społecznej dla nadania diagnozie precyzyjnych walorów i cech naukowości, bezsprzecznie przyczyniły się propozycje metodologiczne Heleny Radlińskiej i Aleksandra Kamińskiego.
Mary Richmond (1861- 1922)
Na potrzeby nauk społecznych pojęcie „diagnoza” po raz pierwszy przyjęła Mary Richmond, amerykańska działaczka społeczna, prekursorka teorii pracy socjalnej. W swoich pracach przedstawiła rys teoretyczny metody, której korzenie tkwiły w praktycznej działalności socjalnej, określanej wówczas mianem pracy społecznej. Na przełomie XX wieku opracowała i usystematyzowała metodę indywidualnych przypadków (case work) i uczyniła z niej jedną z podstawowych zasad metodyki pracy socjalnej. Zebranie wiedzy na temat jednostki i analizę jej sytuacji życiowej (case study) podniosła do rangi najważniejszego zadania poprzedzającego bezpośrednio pracę z przypadkiem (case work). Mary Richmond wskazała na obowiązek poprzedzania działań pracownika socjalnego na rzecz potrzebujących wsparcia jednostek, czy rodzin, gruntownym rozpoznaniem ich sytuacji życiowej. W swoich książkach What is social case work oraz Social Diagnosis. pisała iż nie wolno zadowolić się tylko stwierdzeniem różnych objawów nędzy, wykroczeń i wykolejeń ludzi, lecz trzeba także dociekać przyczyn, poszukując ich zarówno w pacjentach, jak i w ich sytuacji środowiskowej. Punktem wyjścia zatem powinno być rozpoznanie środowiskowych przyczyn ludzkich kłopotów i wykolejeń. Rozpoznanie to nazwała diagnozą społeczną. Zatem zanim powstanie plan pomocy i na jego podstawie podjęte zostanie działanie, pracownik socjalny musi przeprowadzić studium przypadku (case study). Przy czym studium przypadku przeprowadzone dla potrzeb pracy socjalnej nie powinno prowadzić do zgromadzenia i uporządkowania jak największej liczby informacji na jego temat, lecz winno służyć zebraniu i interpretowaniu takich danych, które są potrzebne do podjęcia działań na rzecz badanych podmiotów (osób, grup, społeczności).
Dla zaproponowanej diagnozy Mary Richmond wypracowała narzędzie badawcze: wywiad środowiskowy. Stał się on podstawowym narzędziem diagnozy społecznej w pracy socjalnej z indywidualnym przypadkiem. Wywiad, poza wiadomościami uzyskanymi od podopiecznego instytucji pomocy, powinien zawierać dane od najbliższej rodziny, krewnych, sąsiadów, szkoły.
Mary Richmond nierozerwalnie związała diagnozę społeczną z praktyką pracy socjalnej, bowiem diagnoza spożytkowana przez kwalifikowanego pracownika socjalnego powinna służyć projektowaniu pomocy. Dokonała przewrotu w opiece publicznej, który określono jako „unaukowienie dobroczynności”, powodując jej przekształcenie w służbę społeczną, realizowaną przez fachowo do tego przygotowany personel. Z rozpoznania warunków życia jednostki i rodziny, ze stwierdzenia braków, z przewidywania możliwości przemian, uczyniła teorię pomocy zindywidualizowanej. Na przykładach pokazała sposoby kompensacji społecznej oraz w przypadku osób niedostosowanych społecznie, możliwości działań resocjalizacyjnych.
Założenia metodologiczne Case Work Study. spopularyzowane dzięki pracom teoretycznym Mary Richmond, można sformułować następująco:
Każda sytuacja wymagająca pomocy powinna być szczegółowo zbadana.
Analiza powinna uwzględniać nie tylko indywidualną biografię, ale również środowisko społeczne i sytuację rodzinną badanego przypadku.
Do zadań pracownika socjalnego należy wyjaśnienie przyczyn sytuacji wymagających pomocy oraz określenie wpływu proponowanej pomocy na usuwanie źródeł problemu.
Zadaniem pomocy społecznej jest nie tylko organizowanie szeroko rozumianego wsparcia, ale przede wszystkim pobudzenie aktywności i zaradności osób objętych tym wsparciem.
Tak ujęte zadania pomocy społecznej nadawały pracy opiekuńczej rangę profesjonalizmu, wymagały bowiem od pracownika socjalnego planowego, metodycznego postępowania oraz fachowego przygotowania. Badania indywidualnych przypadków odbywały się za pomocą wywiadów, wizyt domowych, lustracji społecznych, niejednokrotnie też wymagały wykorzystania dokumentów i ich analizy.
Rozwój działalności opiekuńczo-wychowawczej od prymitywnych form filantropii do wypracowania metody Case work ukazuje wielką ewolucję w praktyce pracy socjalnej. To co stanowi sedno dorobku teoretycznego M. Richmond to wskazanie na najistotniejsze i po dziś dzień uznawane prawidła pracy z jednostką z uwzględnieniem kontekstu społecznego - środowiskowego i instytucjonalnego jej funkcjonowania. Praktyczny i teoretyczny dorobek M. Richmond dał początek klinicznemu spojrzeniu na życiowe problemy człowieka, wprowadził pojęcie diagnozy społecznej oraz nowe narzędzie jej opracowywania - wywiad środowiskowy.
Amerykańskie wzory pracy socjalnej z indywidualnym przypadkiem docierały do Europy. Prace M. Richmond szybko znalazły naśladowców w Europie. W Polsce żywe zainteresowanie problemami środowiska wychowawczego pojawiło się na przełomie XIX i XX wieku. Rozwój sieci kół samokształcenia i różnych inicjatyw oświatowych, kompensujących brak narodowego systemu oświaty i wychowania pobudzał do refleksji na tematy wychowawcze i do poszukiwań nowych, pionierskich rozwiązań. W Polsce twórczynią polskiej szkoły pedagogiki społecznej, która odegrała znaczną rolę w myśli i praktyce pedagogicznej Drugiej Rzeczypospolitej, była Helena Radlińska.
Helena Radlińska (1879 - 1954) pseud. Helena Orsza
Twórczyni diagnostyki społecznej jako metody pracy socjalnej głównie w pomocy jednostkowej i opiece środowiskowej. Działalność Heleny Radlińskiej czerpie siły z chęci pomocy człowiekowi. Głęboki humanizm i wrażliwość na krzywdy ludzkie, dostrzeganie źródeł tych nieprawidłowości oraz poszukiwanie rozwiązań konfliktów międzyludzkich- stawiają H. Radlińską w obozie walki o dobro, oraz ukazują ją jako pedagoga czynu, przeciwstawiającego się wszystkiemu, co krępuje swobodny rozwój człowieka.
Całokształt dorobku Heleny Radlińskiej skoncentrowany jest wokół, jak najszerzej rozumianej, służby socjalnej. Chęć pomocy ludziom i pasja badawcza prowadzi H. Radlińską do poszukiwania odpowiedzi na pytanie „jak jest?”, i na równi z pytaniem „jak być powinno?” stawia pytanie „jak być może?”.
H. Radlińska była zdania, że jednocześnie należy przekształcać i jednostki i środowisko siłami ludzi tychże środowisk. Siły ludzkie w rozumieniu H. Radlińskiej, są głównym zasobem w pracy socjalnej i stanowią główny czynnik w przetwarzaniu rzeczywistości. Siły społeczne jest to, zdaniem H. Radlińskiej zespół określonych czynników i wartości funkcjonujących w środowisku, w postaci jednostkowych lub zbiorowych, jawnych lub ukrytych uzdolnień wyrażających się w pozytywnym działaniu. Chodzi o to aby ludzie swoje sprawy, swój los brali we własne ręce. Służba dla całości wymaga odnajdywnia, wspomagania i użytkowania różnych sił, sił wszelkich generacji, sił słabych i mocnych, ochotniczych i kwalifikowanych. By działanie takie było pozytywne i harmonijne wymaga wsparcia sił społecznych siłami kwalifikowanymi. Gdy zatem siły ludzkie są mało sprawne z pomocą przychodzi im służba społeczna, która ma za zadanie wydobywanie sił ludzkich, usprawnianie ich, aby tymi siłami przekształcać rzeczywistość. A więc konieczna jest praca dla społeczności, siłami społecznymi.
Z teorii sił ludzkich wynika koncepcja służby społecznej, czyli pracy socjalnej pojętej jako zespolenie działań rzeczowych z działaniami wychowawczymi. Zaspokajanie potrzeb socjalnych ma się odbywać siłami silnych na rzecz sił słabych, przy czym liczą się wszystkie siły.
Efektywność pracy socjalnej H. Radlińska wyraźnie wiązała z potrzebą unaukowienia tej dziedziny. Służyć temu miały przede wszystkim diagnoza i pomiar. Diagnoza jest potrzebna do celnego rozpoznawania potrzeb i do wykrywania sił ludzkich. H. Radlińska kładła nacisk na badania jakościowe oraz podkreślała wagę indywidualizacji - badania indywidualnych przebiegów zjawisk. Przedmiotem diagnozy są, według H. Radlińskiej, te stany rzeczy, które wymagają bądź zmiany, bądź naprawy. Diagnoza w odniesieniu do zadań naprawczych i profilaktycznych koncentruje się na teraźniejszości z uwzględnieniem przyszłej perspektywy. Rokowania, albo inaczej, diagnoza prognostyczna, ma dopomóc w wyborze środków działania i zarazem ma stanowić podstawę w ocenie wyników działalności socjalnej. Przetwarzanie środowiska w budowaniu ludzkiej pomyślności ma się dokonywać siłami środowiska. Wychowawcy, pracownicy socjalni, zdaniem H. Radlińskiej, powinni posiadać bardzo dobrą umiejętność poznawania środowiska (funkcja poznawcza) oraz funkcję kreatywną to jest propozycję zmian i rozwiązań praktycznych, które podejmują uczestnicy przekształcania środowiska. Występuje zatem potrzeba rozpoznawania sił, budzenia potrzeb i zainteresowań, wyrabianie „odwagi życia”. W teorii pracy socjalnej, w ujęciu H. Radlińskiej - od początku dominowała kwestia ujęć i badań systemowych. Takie pojęcia, jak: „potrzeby ludzkie”, „przetwarzanie środowiska”, „służba społeczna”, „współdziałanie” są ze sobą powiązane.
H. Radlińska wprowadziła do teorii pracy socjalnej (za M. Richmond) pojęcie diagnozy społecznej. Diagnoza społeczna ukierunkowana na program pomocy jednostce i rodzinie przekształcona w diagnozę środowiskową, dostarczając wiedzy o szerszym środowisku społecznym stała się podstawą prognozowania i planowania społecznego, a w konsekwencji zorganizowanego działania socjalnego mającego na celu przekształcenie środowiska. Diagnoza w metodyce pracy socjalnej, poza tym, pomaga w uświadomieniu odrębności i znaczenia pewnego określonego rodzaju wiedzy niezbędnej do działania praktycznego, do racjonalnego postępowania socjalnego. Według H. Radlińskiej o typie diagnozy decyduje problem do rozwiązania. Selekcjonuje on wskaźniki w badaniach i ogranicza możliwości stosowania diagnozy rozwiniętej.
W teorii pracy socjalnej uderza fakt silnych akcentów położonych na diagnozę rozwiniętą, szczególnie na jej aspekt genetyczny, znaczeniowy i diagnozę fazy. Badania diagnostyczne nie kończą się na identyfikacji „co jest co”. Dla celów projektowania socjalnego, zwłaszcza odnoszących się do dziedzin działania terapeutycznego, korektywnego i profilaktycznego, konieczna jest wiedza o przyczynach zjawisk.
W procedurach podejmowania decyzji opiekuńczych i pomocowych dużo miejsca zajmuje diagnoza genetyczna, której celem było wyjaśnienie przyczyn powstania zjawisk odbiegających od normy i ich środowiskowych uwarunkowań. Diagnoza znaczenia jest natomiast najbardziej specyficznym aspektem postępowania badawczego pedagoga społecznego. Dominuje w niej znaczenie danych objawów i cech charakterystycznych dla całokształtu badanego zjawiska. Diagnoza znaczenia służy rozpoznaniu poszczególnych elementów systemu pewnej całości. Diagnoza fazy była ujmowana jako badanie zjawisk w ich przebiegu.
W badaniach decyzyjnych wyróżniana bywała diagnoza poprzedzająca projektowanie oraz diagnoza podsumowująca (epikryza) - stwierdzająca i wyjaśniająca stan rzeczy po zrealizowaniu projektu zmian. Wyniki badań diagnostycznych, głównie diagnoza genetyczna, miały służyć działaniu innowacyjnemu, prowadzącemu do zmian i nowych rozwiązań sytuacyjnych.
Z diagnozy genetycznej, diagnozy znaczenia a często i diagnozy fazy wynikała odpowiedź na pytanie o ich skutki dla działania wychowawczo-społecznego, kulturalnego, opiekuńczego, czyli próba określenia diagnozy prognostycznej, rysującej możliwości przekształceń. H. Radlińska podkreślała, że badania mogą odbywać się w interesie osoby badanej, ale z zachowaniem nakazu moralnego, pozwalającego na wykorzystanie odsłoniętych tajemnic osobistych tylko dla celów niesienia pomocy.
W prowadzonych badaniach H. Radlińska wykorzystywała diagnozę decyzyjną, która stanowiła narzędzie w przetwarzaniu rzeczywistości i akcentowała problemy ściśle praktyczne. Obowiązywała dyrektywa elastyczności. Dyrektywa brzmiała: „rozpoznać, co trzeba zrobić”. Za tym krótkim sformułowaniem kryła się sprawa rozpoznania i analizy stanów rzeczy i zarazem plan pewnego zamysłu projektowania zmian. W dalszej kolejności poszukiwano odpowiedzi na pytanie: „co jest możliwe do zrobienia”. Pytanie to jest podstawowe i charakterystyczne dla strategii badań i projektowania w teorii pracy wychowawczej, socjalnej i kulturalnej. Następne pytanie diagnostyczne brzmiało: kto może zrobić, jakie są siły (diagnoza sił ludzkich) i jakie mogą być do dyspozycji inne zasoby? Na powyższe pytania nie zawsze można znaleźć odpowiedź we wstępnej diagnozie. Dlatego badanie musi być zazwyczaj sprzęgnięte z próbami integracji przekształcającej rzeczywistość. Ścisłe powiązanie badań z praktyką socjalną i wychowawczą znalazło wyraz w stwierdzeniu H. Radlińskiej, że „nauki praktyczne zajmują się nie tylko teorią projektowania, lecz również działania”. W ujęciu H. Radlińskiej występuje równoczesność i połączenie zagadnień metodyki pracy umysłowej, metodyki badań oraz metodyki pracy wychowawczej i socjalnej.
H. Radlińska w badaniach diagnostycznych, oprócz wywiadu środowiskowego, stosowała liczne uzupełniające się narzędzia badawcze. Na potrzeby prowadzonych badań skonstruowała wiele narzędzi, dążyła do możliwie ścisłych ujęć i pomiarów.
Pomocnym środkiem metodologicznym prowadzonych badań był najczęściej norma i wzorzec. Norma jest wielkością pozwalającą uznać badany wynik za optymalny. Określa wartości pożądane i możliwe do osiągnięcia w określonych warunkach. Ogół norm dla danych warunków składa się na pożądany wzorzec. Wzorzec zawierał normy określające pomyślne warunki życia rozwoju jednostki lub instytucji, a także wskazywał kierunki przebudowy środowiska. Porównanie wyników badań ze wzorcem pozwala określić dystans, jaki występuje między stanem istniejącym a pożądanym, pomaga też zaprojektować przemiany kompensacyjne
Helena Radlińska wzbogaciła pojęcie wzorca jako zespołu norm i uściśliła pojęcie wskaźnika wprowadzając go do badań empirycznych. Dążenie do uściślenia wyników diagnozy pozwoliło jej także wprowadzić ogólny wskaźnik środowiska. Wskaźnik ten stał się główną koncepcją badania środowisk wychowawczych. Ogólny wskaźnik środowiska (OWS) obejmuje wybrane elementy środowiska oraz niektóre cechy rozwoju grup ludzkich żyjących w tym środowisku. Celem tego pomiaru jest określenie wartości (pozytywnych i negatywnych) badanych stanów oraz stwierdzenie stosunków, jakie pomiędzy nimi zachodzą. Liczbowy symbol osiągniętych rezultatów, to według H. Radlińskiej ogólny wskaźnik środowiska lub miernik szansy życiowej.
W prowadzonych przez H. Radlińską badaniach szczególną rolę odgrywała autopsja - ten rodzaj obserwacji, który gwarantował autentyczność uzyskiwanych w badaniach danych. W metodyce badań wyróżnia się wiele odmian obserwacji: wstępną, swobodną, spontaniczną, ukierunkowaną, przeżywaną, uczestniczącą. Materiał obserwacyjny służył nie tylko jako podstawowe tworzywo diagnozy, ale był nieodzowny w prawidłowej interpretacji uzyskiwanych danych. H. Radlińska traktowała obserwację jako fundamentalne narzędzie badawcze. Wyróżniała dwa rodzaje obserwacji planowej: obserwację „z zewnątrz” i obserwację przeżywaną „od wewnątrz”. Pierwsza polegała na tym, że jest prowadzona w środowisku bez jego współpracy, a druga - jest uwikłana z życie badanego środowiska.
H. Radlińska dostosowała koncepcje Mary Richmond do potrzeb polskich. Dorobek metodologiczny Heleny Radlińskiej dotyczy dwu podstawowych etapów pracy badawczej tj. badań diagnostycznych oraz działalności kompensacyjnej. Autorka podkreślała, iż badania z zakresu pedagogik społecznej nie powinny ograniczać się do etapu diagnozy, ale przekształcać środowisko życia dzieci i młodzieży w środowisko wychowawcze. Była zwolenniczką szeroko pojmowanej analizy warunków i stosunków społecznych. Jest to twórczyni diagnozy społecznej rozumianej jako metoda pracy socjalnej, stosowanej głównie w pomocy jednostkowej i opiece środowiskowej.
Aleksander Kamiński (1903- 1978)
Aleksander Kamiński kontynuował działalność Mary Richmond i Heleny Radlińskiej w zakresie diagnozy społecznej. Rozwinął pojęcie diagnozy społecznej.
Samo pojęcie diagnozy, według A. Kamińskiego, oznacza rozpoznanie badanego stanu rzeczy na podstawie prawidłowości, przez przyporządkowanie stwierdzonych objawów do określonego ich typu albo gatunku, a dalej - przez wyjaśnienie genetyczne tego stanu oraz określenie jego fazy obecnej i przewidywanego rozwoju. Przymiotnik „społeczna”, natomiast oznacza ukierunkowanie rozpoznania losów jednostki na tle jej najbliższego środowiska, a przede wszystkim w rodzinie, w szkole, w miejscu pracy, w środowisku sąsiedzkim”. A. Kamiński, uwypuklając społeczny aspekt spraw jednostkowych, widzi genezę trudności w czynnikach środowiskowych. Ich rozpoznanie zatem staje się podstawą ustalenia przyczyn niezadowalającego stanu rzeczy i rozpoczyna działania zmierzające do jego zmniejszenia lub zlikwidowania.
Za podstawowe źródło informacji w tym względzie A. Kamiński uważa wywiad środowiskowy, z którego można się dowiedzieć o objawach zaburzeń, ich genezie, możliwościach tkwiących w jednostce i w jej środowisku. Uzyskane tą drogą dane pozwalają na dokonanie oceny sytuacji danej jednostki i opracowanie dla niej planu wsparcia.
Diagnoza społeczna według propozycji A. Kamińskiego ma charakter genetyczny i decyzyjny i jest niezbędna w pracy pracowników opieki społecznej, poradni wychowawczo-zawodowej, poradni zdrowia psychicznego, kuratorów, inspektorów sądowych i innych.
M. Richmond i H. Radlińska przedmiotem badań diagnostycznych uczyniły jednostkę w jej otoczce środowiskowej. A. Kamiński, oprócz diagnozy jednostki, wprowadza w badaniach diagnostycznych nowe elementy, gdyż podejmuje zagadnienia diagnozy grupy społecznej i środowiska lokalnego.
W metodzie indywidualnego przypadku procedura postępowania składa się z następujących etapów:
diagnoza społeczna, czyli rozpoznanie przyczyn i ich nasilenia. Narzędziem jest tu wywiad środowiskowy dopełniony obserwację i analizą dokumentów;
opracowanie planu postępowania ukierunkowanego na praktyczne korygowanie środowiska oraz na postępowanie wychowawcze;
prowadzenie przypadku drogami rewalidacji;
ewaluacja postępowania wychowawczego.
Praca z przypadkiem składa się z dwóch podstawowych komponentów, a mianowicie z: 1) studium przypadku, które obejmuje charakterystykę losów, sytuacji, w kontekście problemu, które ma prowadzić do diagnozy społecznej i stać się podstawą opracowania planu; 2) praca z przypadkiem, która jest oparta na sformułowanym wspólnie z daną jednostką planie pracy, obejmująca działania o charakterze ratowniczym. Całość prowadzenia przypadku polega na stymulowaniu wzajemnego przystosowania się jednostki i środowiska.
Niezależną metodą badawczą jest studium indywidualnych przypadków. W swojej poznawczo-teoretycznej formule stanowi metodę obejmującą różnorodne pole badań. Jako przypadek postrzega się zarówno jednostki ludzkie, jak i instytucje lub osiedla. Diagnozując losy ludzkie konieczne jest rozszerzenie ich o informacje dotyczące indywidualnej historii życia jednostki i jej rodziny, jako układu odniesienia w badaniu biografii. Badania te mają charakter jakościowy i emancypują takie techniki badawcze, jak: wywiad środowiskowy, obserwację uczestniczącą, analizę dokumentów osobistych, analizę wytworów. Studium przypadku oparte na racjonalnie i naukowo opracowanej diagnozie społecznej, ale dla praktyki wychowawczej ma głównie wartość poznawczą.
Nowością w koncepcji A. Kamińskiego było podjęcie także diagnozy grupy społecznej i środowiska lokalnego. Diagnoza grup społecznych i diagnoza środowiska lokalnego, tak jak diagnoza społeczna jednostki, stanowią nieodzowny składnik metody pracy socjalno - wychowawczej prowadzenia indywidualnego przypadku, pracy grupowej, organizowania społeczności lokalnej.
Metody pracy grupowej zostały powszechnie wprowadzone w połowie lat sześćdziesiątych. Prekursorką tej metody była Clara A.Kaiser. W polskiej pedagogice społecznej i teorii pracy socjalnej metodę grupową upowszechnił i zaadoptował Aleksander Kamiński. Autor ten proponuje trzy rodzaje grup, a mianowicie:
rozwojowo- wychowawcze, grupy te mają na celu wspierać rozwój osobowości jednostek, które mniej lub bardziej świadomie identyfikują się ze stylami i wartościami grupy;
rewalidacyjne, stosują one pracę rozwojowo-wychowawczą do oddziaływań na jednostki społeczne lub fizycznie niedostosowane celem usprawnienia ich społecznego funkcjonowania;
psychoterapeutyczne, ich zadaniem jest usprawnienie społecznego i psychicznego funkcjonowania jednostki w oparciu o techniki z dziedziny psychologii klinicznej. Tego rodzaju praca realizowana jest w poradniach specjalistycznych i placówkach opiekuńczo-wychowawczych.
Diagnozowanie grup społecznych praktykowane jest dla rozpoznania trudności, na które napotyka aktywność wychowawcza, kulturalna, socjalna małych grup społecznych. Przedmiotem zabiegów nie jest sama grupa lecz jednostka. Praca z grupą nastawiona jest na poczynania ratownicze i opiekuńcze. Diagnoza grupy ma za zadanie dążyć do wzmocnienia zdolności uczestników do funkcjonowania samodzielnego i autonomicznego jako jednostki i jako grupy. Poza tym uczy uczestników grupy wykorzystywania doświadczenia grupowego do funkcjonowania w różnych sytuacjach grupowych w realnym życiu.
Najefektywniejszym narzędziem diagnostyki małych grup społecznych są badania socjometryczne, których wyniki bywają często ujmowane w postaci tzw. socjogramów, pozwalające określić fakty życia grupowego.
Diagnoza społeczności lokalnej oznacza procedurę badań zespołowych, przy czym zespół ten stanowi grupę osób o zróżnicowanych kompetencjach, koniecznych do ogarnięcia podstawowych potrzeb środowiska lokalnego. A. Kamiński postuluje przekształcanie warunków życia danej społeczności, aby zapewniały optymalny rozwój wszystkim jej mieszkańcom oraz proponuje sposoby ich zaspokajania siłami społecznymi, tkwiącymi w tych społecznościach. Organizowanie społeczności lokalnej polega na ulepszaniu sytuacji społeczności lokalnej zjednoczonymi wysiłkami organizacji publicznych i społecznych, mobilizujących wszelkie siły społeczne do działań opartych na wspólnym planie, wypracowanym za pomocą odpowiednich badań kompleksowych. Podstawową zasadą metody badań środowiska jest to, że poczynań nie prowadzi się dla społeczności, lecz przez społeczność i wspólnie z nią.
Są dwa podstawowe warunki udanego zastosowania metody organizacji środowiska dla celów socjalno-społecznych. Pierwszym jest istnienie „sił społecznych”. Mianem tym potocznie określa się ochotniczych organizatorów-wychowawców. Drugim warunkiem powodzenia tej metody i trwałości jej skutków jest zaangażowanie w dzieło organizacji społeczności lokalnej, przedstawicieli wszystkich grup. Jest to zgodne z regułą sformułowaną przez Helenę Radlińską: budować świat człowieka (środowisko) jego siłami, w imię jego ideałów.
Ważnym zadaniem w metodzie organizowania środowiska jest tworzenie wspólnoty w aspekcie integracji danego środowiska, budowania więzi, wymiany i przepływu informacji o tym, co dzieje się w danym środowisku. W metodzie tej wyróżnia się następujące etapy:
rozpoznawanie, diagnoza potrzeb, braków i zagrożeń;
organizowanie zespołu pracy. Polega ono na podziale zadań miedzy instytucje, zespoły itd;
planowanie i koordynacja działań opiekuńczo-wspomagająco- rozwojowych;
wtórne pobudzenie;
systematyczne ulepszanie środowiska;
kontrola i doskonalenie.
Diagnozę społeczności lokalnej realizuje lustracja społeczna. Pojęcie to oznacza procedurę badań zespołowych. Zespół realizujący lustrację składa się z osób o różnych kompetencjach. Użyteczność lustracji wymaga, aby przy jej inicjowaniu i planowaniu, a także przy realizacji czynne były siły społeczne lustrowanej społeczności. Lustracja to wstępna diagnoza, która powinna poprzedzić każde celowe działanie prowadzące do zmian w środowisku lokalnym. Lustracja diagnostyczna to taka, która poprzedza działanie mające służyć naprawie niezadowalającej sytuacji.
Diagnozując środowisko A. Kamiński wyróżnia trzy formy: studium przypadku, monografie instytucji oraz sondaż diagnostyczny, czyli rozeznanie mające na celu postawienie diagnozy. A. Kamiński wyraźnie określa jego podstawowe założenia- jego problematyka koncentruje się na zjawiskach społecznych oraz na sposobach profilaktyki.
Badania diagnostyczne wymagają wprowadzenia jakiegoś uporządkowanego ładu, który porządkowałby fakty wedle zbliżonych cech, a przez to redukowały niezliczoność kombinacji do określonej liczby kategorii. Żadna dyscyplina naukowa nie może się bowiem obejść bez tego rodzaju porządkowania informacji o badanej rzeczywistości. Jako narzędzia pomocnicze dla tego rodzaju postępowania A. Kamiński proponuje model, wzór, wzorzec, przeciętną, normę i wskaźnik.
A. Kamiński definiuje model jako pojęcie ogólne, utworzone przez wyselekcjonowanie z określonej rzeczywistości pewnych jej istotnych elementów i zbudowanie z nich syntetycznej struktury, będącej skrótowym obrazem danej rzeczywistości. Przy czym model może być obrazem rzeczywistości empirycznie stwierdzalnej. Natomiast wzór jest strukturą odtwarzającą bądź regularność ludzkich zachowań, bądź regularność rzeczywistego funkcjonowania instytucji. Wzorze - to struktura skonstruowana z cech pożądanych ludzkiego zachowania lub pożądanych form i sposobów funkcjonowania instytucji. Aby sytuacja pożądana nie była abstrakcyjna, wzorzec składa się z zespołu norm opierających się o zdobycia naukowe i doświadczenie. Obejmuje to co jest osiągalne, zawiera realne wskazania.
Przeciętna definiowana jest przez A. Kamińskiego jako średnia arytmetyczna danego zbioru faktów. Norma jest składnikiem wzorca. Jest to wielkość będąca wynikiem pomyślnego przebiegu danego zjawiska, opartą na wiedzy nauk biologicznych i społecznych. Norma nigdy nie może opaść do poziomu przeciętnego.
Wskaźnik to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie zajścia którego wnioskuje się z pewnością bądź określonym prawdopodobieństwem, wyższym od przeciętnego, iż zachodzi zjawisko, jakie interesuje badacza. Najlapidarniej mówiąc, wskaźnik jest to „coś”, po „czym” poznajemy, że dane zjawisko występuje. Liczbowy wyraz wskaźnika poprzez skalę pomiarową, pozwalający określić natężenie danego zjawiska określono jako miernik.
Wśród wykorzystywanych w badaniach wskaźników wymienia się: inferencyjne, definicyjne i empiryczne. Wskaźniki określone terminem inferencyjnych to takie, po występowaniu których wnioskujemy o tym, że zaszły pewne zdarzenia, ale bezpośrednio nie są one do zaobserwowania. Dotyczy to zwłaszcza poznawania niektórych ludzkich zachowań, jak wyrażanych uczuć, myśli lub pewnych deklaracji werbalnych.
Natomiast w przypadku gdy wskaźnik wynika z analizy treści definicji to, ten rodzaj wskaźnika określa się terminem definicyjnych. Inny rodzaj wskaźników, to wskaźniki empiryczne. Stosuje się je wówczas, gdy możliwe jest empiryczne rozstrzygnięcie relacji między przyjętym wskaźnikiem a badanym zjawiskiem. Na przykład liczba spóźnień dziecka do szkoły może być uznana za wskaźnik braku organizacji czasu dziecka w domu.
Wzory, wzorce, modele przeciętne dotyczą zachowań ludzkich oraz form i sposobów funkcjonowania instytucji. Psychospołeczną rolę modeli, wzorów i wzorców osobowych oraz instytucjonalnych ukazał A. Kamiński w utworach literackich i pracach naukowych. Zachęcał nauczycieli, wychowawców, pracowników placówek opiekuńczo-wychowawczych do opracowania wzorców zachowania młodzieży. Wzorzec bowiem wskazując: „jak być może” wyzwala optymistyczne inspiracje wyobraźni. Pozwala wychowawcy poznać „jak jest” i ulepszyć sytuację w rozumieniu „jak być może”. Podobne wartości widzi A. Kamiński w przygotowaniu przez pedagoga modelu instytucji. Model placówki uzyskiwano na podstawie zarządzeń, rozporządzeń, regulaminów, przepisów, a także literatury o treści normatywnej i badań empirycznych ukazujących największe osiągnięcia placówki. Badania diagnostyczne modelu i rzeczywistej sytuacji zawierały wnioski, postulaty, spostrzeżenia, które pobudzały do doskonalenia istniejącej rzeczywistości. Normy, wzory, wzorce, modele stanowiły dla A. Kamińskiego środek, który zbliżając badacza do badanej rzeczywistości, pozwalał na nią oddziaływać, przekształcając ją i doskonaląc dla dobra wychowanków, uczniów, pacjentów.
A. Kamiński w diagnozie indywidualnego przypadku, grupy społecznej czy środowiska lokalnego stosował przede wszystkim diagnozę genetyczną i znaczenia. W odniesieniu do diagnozy indywidualnego przypadku kontynuował koncepcje M. Richmond i H. Radlińskiej. W zakresie diagnozy grupy społecznej wykazywał wiele twórczej inwencji. Wzbogacił też aparat pojęciowy przez wprowadzenie pojęcia modelu. Duże znaczenie przypisywał narzędziom pomiaru, które sam tworzył i opracowywał.
Dokonana analiza dotyczy jedynie wybranych prekursorów badań diagnostycznych. Omówiono tylko tych, którzy jako pierwsi wskazali na znaczenie prowadzenia badań diagnostycznych i traktowali diagnozę społeczną jako czynność prowadzącą do optymalizacji procesu wychowania i efektywności działań społecznych. Uważali, że diagnoza społeczna występuje jako nieodzowny składnik procesu wychowawczego, pomocy w rozwoju jednostek i grup oraz w przekształcaniu środowiska społecznego.
BIBLIOGRAFIA
A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1975.
D. Lalak, T. Pilch (red.), Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Warszawa : Wydaw. Akademickie „Żak”, 1999.
S. Kawula (red.), Pedagogika społeczna, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.
S. Nowak, Metodologia badań pedagogicznych, Warszawa 1970.
T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Pedagogika społeczna, Wyd. „Żak”, Warszawa 1995.
H. Radlińska, Pedagogika społeczna, Wrocław-Warszawa-Kraków 1961.
H. Le Chatelier, Filozofia systemu Taylora, Warszawa 1926, s. 14.
Tamże, s. 35.
A. Podgórecki, Charakterystyka nauk praktycznych, Warszawa 1962, s. 36.
S. Ziemski, Problemy dobrej diagnozy, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973, s. 63.
E. Mazurkiewicz, Teoretyczne podstawy diagnostyki pedagogicznej, [w:] Elementy diagnostyki pedagogicznej, I Lepalczyk, J. Badura, PWN, Warszawa 1987, s. 42.
W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, WSiP Spółka Akcyjna, Warszawa 1995, s. 136.
H. Radlińska, Pedagogika społeczna, Wrocław-Warszawa-Kraków, Warszawa 1961, s. 33.
H. Radlińska, Pedagogika społeczna, Wrocław-Warszawa-Kraków 1961, s. 361.
A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, PWN, Warszawa 1974, s. 68.
A. Kamiński, Funkcje ..., op. cit., s. 62.
Tamże, s. 63.
Tamże s. 64.
Tamże, s. 65.
S. Nowak, Metodologia badań pedagogicznych, Warszawa 1970, s. 102.
3
1