referat XVIII, Materiały na studia, Moje studia - INIB


Uniwersytet Śląski

Wydział Filologiczny

Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej

Angelika Hipsz

Katarzyna Gurba

Patrycja Jarząb

Małgorzata Kaczmarczyk

Olga Kaźmierska

XVIII wiek

Katowice 2010

Drukarstwo w Europie w XVIII wieku

Stary kontynent po burzliwym XVII stuleciu doświadczył względnej stabilizacji, rozwinęły się monarchie absolutystyczne oraz burżuazja. Rozpoczął się jeden z największych przewrotów, jaki dotychczas miał miejsce na kartach historii. W dużej mierze odpowiadał za to nowy prąd umysłowo - kulturowy, jaki się wówczas pojawił - Oświecenie. Istotny był tutaj zwłaszcza jeden z jego nurtów, Racjonalizm, który wymuszał swoją koncepcją naukowe postrzeganie rzeczywistości. Bardzo ważną rzeczą, było zwrócenie się ku historii i ogromna chęć dokumentowania istnienia wytworów myśli ludzkiej, powstałych w minionych stuleciach, co zaowocowało zwiększeniem produkcji wydawniczej z tego zakresu. Ponadto, narastająca specjalizacja nauk wymuszała konieczność tworzenia szczegółowych publikacji. Z drugiej strony wzrosło zapotrzebowanie na dzieła o treści ogólnej, jak np. słowniki, kompendia czy encyklopedie. Najbardziej charakterystycznym przykładem, była wydana w latach 1751 - 1780 Trzydziestopięciotomowa Wielka Encyklopedia Francuska, będąca bodaj największym „manifestem epoki oświecenia”.

Ogromny rozwój umysłowy nie ominął i przedsiębiorstw wydawniczych, których główni właściciele nie ustawali w wysiłkach, aby swoje wytwory typograficznie ubogacać a sposób wytwarzania tychże dzieł - usprawniać. Niemal wszyscy ważniejsi drukarze np. Jan Emanuel Breitkopf czy Franciszek Ambroży Didot, przeznaczali spore ilości funduszy na coraz nowsze udoskonalenia. Dotyczyły one m.in. technik powielania tekstu i rysunku. Na wysokim poziomie stało drukarstwo w Anglii, gdzie projektował i odlewał czcionki W. Caslon, a od 1757 działała drukarnia J. Baskerville'a. We Włoszech projektował czcionki G. Bodoni. Podźwignęło się także drukarstwo we Francji, gdzie 1713 w Paryżu rozpoczął działalność F. Didot (protoplasta rodziny drukarzy czynnej do II połowy XIX w.), a czcionki projektował P.-S. Fournier. W Niemczech u schyłku XVIII w. powstały trzy wielkie domy wydawnicze: G.J. Göschena (w Lipsku, będącym od poł. XVII w. głównym ośrodkiem niemieckiego drukarstwa), J.F. Ungera (w Berlinie) i J.F.Cotty (w Tybindze i Stuttgarcie). Kontynuowało także działalność wydawnictwo muzyczne założone 1719 przez B.Ch. Breitkopfa, rozwinięte przez jego syna, J.G.I. Breitkopfa (który wynalazł nową technikę druku nut), które 1795 zostało przejęte przez J.Ch. Härtla.

W powszechnym użyciu była wówczas akwaforta, zaś w przypadku grafik - miedzioryt. Poczyniono także próby kolorowania płyt miedziorytowych a pod koniec wieku - ulepszania drzeworytu. Tę nagłą troskę o fizyczną formę i kunszt druków można tłumaczyć dwojako: po pierwsze - wspomnianą już tendencją Oświeceniową, a zatem chęcią powrotu do antycznego ideału piękna, a po drugie - względami finansowymi. Każdy typograf pragnął zarobić na swoich dziełach, zaś w obliczu niemałej konkurencji, konieczne były zmiany, które doprowadziły do obniżenia kosztów produkcji a także do uzyskiwania lepszych niż dotychczas efektów. Niestety, to założenie nie zawsze znajdowało odbicie w rzeczywistości i paradoksalnie, ulepszenia zamiast obniżać - podwyższały cenę wytworzenia dzieła, w zamian jednak, pozawalały na wytwarzanie kunsztownych wyrobów, które kształtowały dobrą koniunkturę danego drukarza. Ważnym elementem wpływającym na chęć ulepszania, było modne wówczas bibliofilstwo i pragnienie posiadania pięknej książki.

Nie można zapomnieć o istotnej roli mecenatu, który w dalszym ciągu sprawował pieczę nad drukarstwem różnych ośrodków. Należały tutaj osoby pełniące wysokie funkcje polityczne i społeczne, także duchowni oraz z czasem - całe grupy społeczne.

Na przełomie XVIII i XIX w. rękodzielnicza dotąd produkcja książek zaczęła ulegać coraz większej mechanizacji i uprzemysłowieniu.

Drukarstwo w Polsce w XVIII wieku

Dzieje drukarstwa polskiego w XVIII w. nie tworzą właściwie jednej określonej epoki o jednolitym charakterze. Początkowo styl książki, był kontynuacją stanu z ubiegłego stulecia i nie przyniosły nic nowego. W pierwszych latach wieku daje się nawet zauważyć dalszy upadek w naszym drukarstwie. Było to wynikiem upadku kultury literackiej i obyczajowej w czasach saskich oraz brak czynnego ośrodka badań naukowych, jako że Akademia Krakowska trwała w stanie całkowitego zastoju. Przemysł książkowy był nastawiony na popularną książkę szkolną, dewocyjną, panegiryczną, itp. Również prywatne oficyny nie wykazywały znaczniejszej aktywności; lepiej działały natomiast drukarnie zakonne jezuitów, pijarów, franciszkanów i bazylianów na terenach wschodnich, którym byt materialny zabezpieczały ich domy macierzyste, a polityk wydawnicza podporządkowana była ich potrzebom.

W okresie regresu drukarstwa na ziemiach polskich, zwłaszcza od połowy XVII do połowy XVIII w., spowodowanego m.in. kontrreformacją, żywszą działalność prowadzono w :

Ponowny rozkwit drukarstwa widoczny był już od lat trzydziestych XVIII w. Zapoczątkowany indywidualnie podejmowanymi poczynaniami Stanisława Konarskieg, który w latach czterdziestych XVIII wieku rozpoczął reformę szkolnictwa, Józefa Andrzeja Zauskiego, który oddał swoje zbiory biblioteczne na użytek publiczny, a także Franciszka Bohomolca, bojownika język polski w szkole i teatrze, wydawcy źródeł historycznych i redaktora wpływowych czasopism „Wiadomości Warszawskich” i „Monitora”. Ich działalność przygotowała grunt pod trzy przełomowe fakty w dziejach kultury polskiej XVIII w.: założenia pierwszej świeckiej państwowej szkoły- Korpusu Kadetów czyli Szkoły Rycerskiej w Warszawie (1765), założenia pierwszego stałego teatru publicznego Teatru Narodowego (1765) oraz powstania ministerstwa oświaty- Komisji Edukacji Narodowej. W 1775 r. Komisja wyłoniła Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, którego zadaniem było redagowanie i wydawanie dobrych podręczników szkolnych. Rozwinął się ruch literacki oraz naukowy co zaowocowało zwiększeniem produkcji wydawniczej. Oficyny pijarów wprowadziły reformę zmierzającą do podniesienia poziomu drukarstwa, zaczęły jako pierwsze dbać o staranny druk, czyste czcionki i lepszej jakości papier.

Głównym ośrodkiem drukarstwa stała się Warszawa przełomową datę w dziejach drukarskich stolicy był rok 1756. Wówczas obok dwóch istniejących drukarń pijarów i jezuitów powstała pierwsza drukarnia świecka i zarazem mieszczańską. Założył ją Wawrzyniec Mitzlerde Kolof.

Mitzler de Kolof Wawrzyniec , ur. 25 VII 1711, Heidenheim (Wirtembergia), zm. 8 V 1778, Warszawa, lekarz, muzykolog, drukarz i wydawca; 1736-43 w Lipsku, od 1749 w Warszawie, lekarz na dworze Augusta III; od 1756 właściciel księgarni i drukarni; redaktor i wyd. pierwszych w Polsce czasopism naukowych, „Monitora” i źródeł do historii Polski. Związany z Biblioteka Załuskich i Collegium Nobilium, swoją działalność wydawniczą skierował przede wszystkim na czasopisma „uczone” i „półuczone”. Od jego poczynań datuje się właściwie rozwój naukowych periodyków polskich („Acta Litteraria”, „Nowe wiadomości ekonomiczne i uczone”. W 1756r. założył własną drukarnię i rozszerzył zakres tematyczny jego publikacji o źródła historyczne. Za jego przykładem wydał Franciszek Bohomolec cztery tomy dzieł historyków późniejszych: Bielskiego, Stryjkowskiego, Kromera i Gwagnina. W 1768 r. przyniósł swą drukarnie z miasta do koszar Kazimierzowskich, zwana odtąd Drukarnią mitzlerowską Korpusu Kadetów. Mitzler wydał również kilkadziesiąt pozycji literatury pięknej oraz 17 podręczników dla Szkoły Rycerskiej.

Piotr Dufour- drukarz i księgarz pochodzenia francuskiego; 1775 zał. największej w Warszawie drukarni i księgarni druków własnych; autor przekładów z j. francuskiego; wydawca prac naukowych, dramatów, dzieł literatury światowej, a także czasopism (m.in. "Monitor" i "Polak Patriota"). Oprócz książek wydawał druki hebrajskie, tłoczył także cyrylicą księgi dla starowierców; był dyrektorem drukarni Kadetów.

Michał Groell- ur. 11 grudnia 1722 w Norymberdze zm. 2 września 1798 w Warszawie) - księgarz, nakładca i drukarz warszawski. Wydawał tu "Warszawskie Extraordynaryjne Tygodniowe Wiadomości", a w nim - m.in. informacje o wydawanych przez siebie publikacjach. Czasopismo to zawiesił w maju 1763 - z braku wystarczającej liczby prenumeratorów. W tym też czasie opuścił królewski zamek i osiadł na stałe w warszawskim Marywilu. Przeniósłszy w 1768 swoją księgarnię z Drezna do Warszawy, założył tu drukarnię pod nazwą Narodowej i wydawał z niej książki polskie, nader ozdobnie i poprawnie. Jego także nakładem wychodziło czasopismo "Zabawy przyjemne i pożyteczne" od 1769 do 1777 roku. Drukowane przezeń katalogi książek polskich i zagranicznych w latach 1775, 1790, 1791 i 1796 są prawie jedynymi z tych czasów źródłami do bibliografii polskiej. Monografię o nim napisał prof. Adolf Pawiński pt. "Michał Gröll, obrazek na tle epoki Stanisławowskiej" (Kraków, 1896), przy której znajduje się "Spis wydawnictw, wyszłych w Dreźnie, Lipsku i Warszawie, nakładem lub czcionkami Michała Grela (Groella)" etc., opracowany przez Zygmunta Wolskiego, pomocnika bibliotekarza Ordynacji hrabiów Krasińskich w Warszawie; spis ten wyszedł też osobno w stu egzemplarzach. Rozwijał nowy system propagandy i oferowania książki czytelnikom, jako pierwszy zapewnił honoraria autorskie.

Można powiedzieć, że historia drukarstwa polskiego drugiej połowy XVIII w. sprowadza się do historii drukarstwa warszawskiego, tym bardziej że Warszawa jako stolica skupiała polityczne, administracyjne, naukowe i literackie życie oświeconych warstw społeczeństwa polskiego.

Oprócz Warszawy z większy ośrodków wydawniczych wybijał się Kraków. W drugiej połowie XVIII w. działało tam pięć drukarń: Drukarnia Akademii, drukarnia przy Seminarium Biskupim, oraz trzy zakłady prywatne: Stanisława Stachowicza, Kazimierza Jankowskiego I Ignacego Groebla.

Największym zakładem krakowskim był a oficyna Ignacego Groebla- polskiego księgarza i drukarza pochodzenia niemieckiego.; przed 1771 otworzył w Krakowie księgarnię, 1780 drukarnię (1781 otrzymał przywilej na jej dziedziczne prowadzenie); od 1777 używał tytułu bibliopoli Jego Królewskiej Mości i Akadademii Krakowskiej, a od 1781 typografa królewskiego; wydał ok. 140 książek, niemal połowa o treści religijnej, pozostałe z filozofii, historii, medycyny, podręczniki i popularne kalendarze; także czasopismo "Zbiór Tygodniowy Wiadomości Uczonych" (1784-85); 1790 przekazał firmę synowi Antoniemu, po którym 1799 przejęła ją jego żona Tekla, a w 1819 - Józef Czech. Firma została zlikwidowana w 1876.

We Wrocławiu w XVIII w. pracowały cztery większe typografie:

Powstawały także drukarnie w Stargardzie Szczecińskim (B. Campe, J.M. Ernst), na Śląsku Dolnym (np. Głogów, Brzeg, Kłodzko, Świdnica, Żagań, Ścinawa) i Górnym (Głogówek).

Największe zasługi w dziedzinie wydawnictw polskich na Śląsku miała w XVIII w. oficyna Kornów. Kornowie - rodzina wrocławskich wydawców, księgarzy i drukarzy w XVIII - XX w. Założona przez Johanna Jacoba Korna firma wydawała publikacje przeznaczone głównie dla krajów Europy Wschodniej, zwłaszcza Polski. Syn Johanna, Wilhelm Gottllieb, wydawał polskie podręczniki, uruchomił w I Rzeczypospolitej składy księgarskie w Warszawie, Lwowie i Poznaniu. Był dostawcą książek dla Stanisława Augusta Poniatowskiego i Uniwersytetu Wileńskiego.

Nowe oficyny tworzono też między innymi w Królewcu (Hartungowie, Kanterowie), gdzie w XVIII w. powstały nowe oficyny: “Drukarnia Polska” (1709), Hartungów (1714) oraz specjalizująca się w wydawaniu książek katolickich i polskich kalendarzy drukarnia Kanterów. W sumie w XVIII w. w Królewcu działało 12 drukarni, z których wyszło ponad 320 polskich książek i druków; na Dolnym i Górnym Śląsku

W XVII-XVIII w. na ziemiach polskich istniało około 30 drukarni zakonnych.



Do poprawy szaty zewnętrznej i czytelności przyczynił się import czcionek z zagranicy, zwłaszcza z Francji i z Anglii, i powstanie miejscowych odlewni. W 1772 r. pierwszą samodzielną odlewnię czcionek założył w Warszawie Adam Gieryk Podebrańaski- sztycharz działający poprzednio u bazylianów. W 1777 r. działała też odlewnia Piotra Zawadzkiego. Polskie książki drukowano także za granicą, m.in. w Lipsku (np. dzieła J. Długosza), Berlinie (w oficynie G.J. Deckera), Wrocławiu, Amsterdamie, Norymberdze, a za życia Stanisław Leszczyńskiego także w Nancy.

Biblioteki XVIII wieku

Rosnące na podłożu przemian gospodarczo-społecznych uznanie potrzeb nauki i czytelnictwa, które spowodowało rozwój produkcji książkowej w XVIII w., wywarło również wyraźny wpływ na biblioteki. Wybitni ludzie Oświecenia (jak Mirabeau, Talleyrand, Condorcet), żądają, aby biblioteka publiczna stanowiła istotny składnik narodowego wychowania. Niemniej wśród bibliotek pierwsze miejsce zajmują nadal księgozbiory absolutystycznych panujących.Bibliofilstwo - gromadzenie książek dawnych, rzadkich czy też ilustrowanych szerzyło się zwłaszcza wśród warstw wyższych Francji, Anglii i Niemiec. Powodzeniem cieszyły się przede wszystkim luksusowe wydania klasyków oraz dzieła z rycinami, poświęcone podróżom, przyrodzie i sztuce. Co jakiś czas organizowane były aukcje książek, których licytowano nieraz całe księgozbiory po śmierci ich właścicieli. Wśród zbieraczy zasłynęli: książę Ludwik de la Valliere we Francji, Edward Harley w Anglii, w Niemczech - minister saski Henryk Brühl oraz Fryderyk Wielki, w Polsce zaś - bracia Załuscy i król Stanisław August. Zbiory te były stopniowo przekazywane do bibliotek publicznych drogą spadków, darowizn lub zakupów na wcześniej wspomnianych licytacjach.
W Niemczech rozwijają się zwłaszcza takie biblioteki, jak nadworna w Wiedniu, królewska w Berlinie, która uzyskuje nowy gmach, książęca w Wolfenbüttel, dzięki wprowadzonym nowym ideom Leibniza, które ożywiły też działalność nadwornej biblioteki w Dreźnie. Ta książnica Sasów wchłonęła m. in. słynne zbiory prywatne hrabiego Bunau i hrabiego Brühla oraz panujących w Polsce reprezentantów dynastii, stąd obfitowała w cenne archiwalia i zabytki piśmiennictwa polskiego. Gotfryd Wilhelm Leibniz nawiązuje do zapatrywań Naudé'go na zadania bibliotek, pogłębia jego ideę uniwersalizmu zbiorów i ich ogólnego udostępnienia. Jego biblioteka - to biblioteka dla wszystkich. Filozof jest zarazem twórcą nowego układu katalogu systematycznego z podziałem na 10 zasadniczych grup wedle ówczesnych dyscyplin wiedzy. Należy też wspomnieć, że bibliotekarzem w Wolfenbüttel był późniejszy profesor gimnazjum toruńskiego Paweł Pater. Po osiedleniu się w Gdańsku uruchomił on drukarnię (w 1711 roku), która stanowiła zarazem szkołę zawodową - pierwszą w Polsce.
Drugą istotną przyczyną rozwoju bibliotek było coraz szersze udostępnianie źródeł wiedzy w nowo powstających uniwersytetach. Rośnie liczba bibliotek uniwersyteckich, a sekularyzacja (przejęcie własności kościelnych przez czynniki świeckie) jezuitów Niemczech roku 1773 znacznie je wzbogaca. Na przodujące miejsce wśród niemieckich księgozbiorów uczelnianych wysuwa się w niezwykle szybkim tempie liberalnie udostępniana biblioteka w Getyndze. I tutaj wywarł wpływ Leibniz. Niemniej też ciekawym produktem doby oświecenia są pojawiające się książnice specjalne, skupiające piśmiennictwo bądź przyrodniczo-medyczne, bądź polityczne i ekonomiczno-handlowe.
Rozkwit nauk przyrodniczych Anglii doprowadza do założenia w Londynie British Museum, którego księgozbiór, księgozbiór przeciwieństwie do znajdujących się na kontynencie europejskim, nastawiony był raczej na literaturę przyrodniczą, niż humanistyczną. Angielską instytucję odróżniało też od pokrewnych europejskich połączenie na równych prawach książnicy i muzeum. Powstałe na bazie dawnej biblioteki królewskiej („Old Royal Library”) i otwarte w 1759 r. British Museum doszło do olbrzymich rozmiarów.
Wielkiego przewrotu w dziejach bibliotekarstwa francuskiego dokonuje rewolucja burżuazyjna lat 1789-1792. Ogromne masy książek pokościelnych i poklasztornych oraz prywatnych centralizuje się w departamentach, zwłaszcza zaś w Paryżu. Wtedy następuje rzeczywiste upublicznienie zasobów kulturalnych. Wzbogaca się nimi przede wszystkim dawna biblioteka królewska, teraz już - Narodowa (Bibliothèque Nationale). Minie jednak wiek, nim wreszcie pracownicy instytucji uporają się z początkowym chaosem, nim to olbrzymie zbiorowisko książek zacznie pełnić służbę czytelniczą.
W Rosji na rozwój bibliotek wpłynęły przede wszystkim w tym okresie głęboko reformy Piotra I. Biblioteki nie powinny być zamknięte, lecz mają stać się teraz ważną częścią składową uczelni, udostępnioną szerokim kręgom korzystających. Korzystających 1714 roku z rozkazu cara została w stolicy założona Biblioteka Akademii Nauk i Gabinet Sztuki. W 1756 r. tworzy się Bibliotekę Uniwersytetu w Moskwie. Moskwie roku 1766 powstał projekt z inicjatywy hrabiego Straganowa założenia w Petersburgu wielkiej biblioteki publicznej, dla której jako zrąb główny posłużyły bogate zbiory Biblioteki Załuskich, wywiezione na rozkaz Katarzyny II z Warszawy w 1795 roku. Do zbiorów Carskiej Biblioteki Publicznej włączono wyodrębniony księgozbiór wielkiego myśliciela francuskiego -Woltera. Za Katarzyny powstaje także cenna biblioteka pałacowa Ermitażu, gdzie gromadzi się obficie literaturę obcą, szczególnie francuską oraz wartościowe rękopisy z zamkniętych klasztorów. W roku 1794 jej zbiory obejmują już 4000 tomów. Ustawa z 1786 roku stanowiła, ze w łownych szkołach 4-klasowych w miastach gubernialnych mają być utworzone księgozbiory dla nauczycieli i uczniów.
Podsumowując kwestię bibliotek w XVIII wieku można stwierdzić, że wiek ten przynosi wiele w rozwoju bibliotek: uporządkowanie zbiorów, ulepszenie ich ewidencji i większą celowość w gromadzeniu nabytków. Idea uniwersalizmu powoli ustępuje postulatowi specjalizacji, zarówno w nauce, jak i bibliotekarstwie.
Polska w okresie rządów Sasów stała się pod względem rozwoju bibliotek i czytelnictwa daleko w tyle za resztą Europy. Szlachta nie przywiązywała wagi do wykształcenia i nie dbała o książki. Mieszczaństwo zaś nie tworzy u nas jeszcze zwartej i świadomej swojej wagi klasy społecznej. Nie ma też Polska w tych czasach silnej władzy królewskiej, która w innych krajach odgrywała tak decydującą rolę w rozwoju bibliotek. Tym bardziej zadziwia i zwraca uwagę dzieło braci biskupów i bibliofilów Andrzeja Stanisława i Józefa Andrzeja Załuskich - stworzona przez nich biblioteka publiczna, jedna z najbogatszych wówczas w Europie, która doszła do około 300 tysięcy druków, 10 tysięcy rękopisów, 24 tysięce rycin. Uroczyste otwarcie biblioteki w osobnym gmachu przy ul. Daniłowiczowskiej w Warszawie odbyło się w 1747 roku. Stanowiła ona nie tylko znakomity zbiór książek polskich i obcych wyposażonych w szereg katalogów, ale również warsztat pracy naukowej, skąd brały początek rozliczne imprezy edytorskie z zakresu historii, prawa i literatury ojczystej oraz - tak znamienne dla oświecenia - studia nad polskim piśmiennictwem „złotego wieku”. Jej współzałożyciel J. A. Załuski, w oparciu o niemal kompletny zestaw piśmiennictwa polskiego, mógł podjąć gigantyczną pracę - wielotomową bibliografię narodową (Bibliotheca Polona magna universalis). Dla zapewnienia książnicy dalszego rozwoju Załuski przeznacza bibliotekę jezuitom, lecz po kasacie zakonu król Stanisław August oddaje ją pod opiekę Komisji Edukacji Narodowej, dzięki czemu staje się ona własnością narodu, wyprzedzając w tym względzie biblioteki europejskie. W 1780 roku sejm przyznaje jej egzemplarz obowiązkowy. Wywiezienie w 1795 roku zbiorów do Petersburga kładzie kres tej instytucji. Warszawa posiadała w tym czasie bogaty księgozbiór należący do króla Stanisława Augusta, uległ on jednak po śmierci właściciela rozproszeniu. Główny zrąb, zakupiony przez Tadeusza Czackiego, został włączony do biblioteki liceum krzemienieckiego, skąd przywieziony do Kijowa wszedł w skład tamtejszej Biblioteki Uniwersyteckiej. Królewskie gabinet rycin zachował się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie. Działalność króla-zbieracza wpływa też na otoczenie; powstają piękne kolekcje Czartoryskich w Puławach i Sieniawie, Tadeusza Czackiego w Porycku, Ignacego i Stanisława Kostki Potockich i wiele innych.
Nowe całkiem na owe czasy idee organizacyjne wprowadza w dziedzinie bibliotecznej Komisja Edukacji Narodowej, która po kasacie zakonu jezuitów przejmuje sprawy szkolnictwa i wychowania. KEN zorganizowała dwie biblioteki wyższych uczelni. Z wzbogacanego księgozbioru Kolegium Większego w Krakowie powstała Biblioteka Szkoły Głównej Koronnej, natomiast w Wilnie zbiory jezuickiej Akademii stały się podstawą Biblioteki Szkoły Głównej Litewskiej, która otrzymywała egzemplarz obowiązkowy z obszaru Wielkiego Księstwa Litewskiego. Postanowiono też ująć w centralny zarząd wszystkie biblioteki szkolne i publiczne, które miały tworzyć centralny organizm. Przy tym za publiczne uznano wszystkie biblioteki uniwersyteckie. Specjalni wizytatorzy bibliotek mieli dopilnować tej organizacji, a w stosunku do Biblioteki Jagiellońskiej zadania te powierzono w 1777 roku Hugonowi Kołłątajowi. Utrata niepodległości państwowej położyła kres reformom.

Instytucją o największym znaczeniu, która wywarła przemożny wpływ na dzieje i charakter bibliotek w Polsce, była Biblioteka Rzeczypospolitej, braci Załuskich. Powstała w 1747, ze zbiorów braci. Początkowo liczyła ok. dwustu tysięcy tomów, a w momencie rekwizycji w 1795 roku było ich dwukrotnie więcej, przez ten fakt była największą biblioteką z ówczesnych bibliotek światowych. Biblioteka ta mieściła się w Pałacu Daniłowiczowskim

Celem Załuskich było zgromadzenie całego piśmiennictwa polskiego i najcelniejszych dzieł zagranicznych. Oprócz zbiorów zawierała ona również gabinet fizyczny, muzeum przyrodnicze i numizmatyczne oraz obserwatorium astronomiczne. Za życia fundatorów biblioteka stanowiła ośrodek ruchu naukowego i kulturalnego. Skupiały się i realizowały ważne inicjatywy wydawnicze, odbywały się spotkania i dyskusje naukowe. Stanowiła doskonały warsztat pracy dla ówczesnych uczonych. Była też szkołą zawodowego bibliotekarstwa. Józef A. Załuski sam kierował książnicą, był erudytą, znawcą książek i bibliofilem z pasją gromadzenia. Zebrał on kolekcje rzadkich druków i unikatów bibliofilskich. Na podstawie zbiorów opracował niemal kompletną i wielotomową bibliografie narodową. Niestety, po powstaniu warszawskim w 1944 r. wszystko spłonęło. Zachowały się jedynie cząstkowe drukowane katalogi i bibliografie wydane przez prefekta Biblioteki Załuskich, Jana Daniela Janockiego.

Książki ułożone były według języków, działów treściowych i formatów, porządkował je m In. Onufry Kopczyński.

W 1795 r Biblioteka Załuskich przestała istnieć w ramach akcji represyjnych po upadku powstania koś ciuszkowego, zbiory zostały wywiezione na rozkaz Katarzyny II do Petersburga, gdzie zasiliły Cesarską Bibliotekę Publiczną oraz inne książnice rosyjskie. Część książek została zwrócona na mocy traktatu ryskiego w 1921, niestety zniszczała podczas II WŚ. Na podstawie Biblioteki Załuskich powstał model Biblioteki Narodowej.

W okresie oświecenia rozwinęły się w Polsce wszystkie typy bibliotek. Każdy chciał gromadzić księgozbiory. Począwszy od szkół, przez klasztory po niemal każdą rezydencje magnacką, w których były specjalne reprezentacyjne sale właśnie na bibliotekę. Zbiory ustawione były działowo. Najczęstszymi autorami byli klasycy, nowoczesne piśmiennictwo francuskie, literatura filozoficzna, prawno-polityczna i historyczna. Wzrosło również zainteresowanie naukami matematyczno-fizycznymi i przyrodniczymi. Rozwinęło się zamiłowanie do luksusowych opraw i artystycznych znaków własnościowych, superekslibrisów. Kolekcje książek uzupełniały zwykle zbiory numizmatyczne, graficzne, geologiczne i przyrodnicze, galerie malarstwa i rzeźby a nierzadko również gabinety astronomiczne i fizyczne.

Zbiory Stanisława Augusta Poniatowskiego uznane zostały za najznakomitsze z pośród bibliotek prywatnych w XVIII wieku. Poniatowski łączył zainteresowanie treścią gromadzonych książek z dbałością o szatę zewnętrzną. Pasjonowały go druki, cenne rękopisy, ryciny i mapy. Zgromadził uniwersalną kolekcję ponad 15 tysięcy dzieł reprezentujących wszystkie dziedziny wiedzy w najcenniejszych wydaniach. Unikatową wartość stanowiły charakterystyczne piękne oprawy z jasnobrązowej skóry, ozdobione złoconą ramką z delikatnym ornamentem i królewskim superekslibrisem w środku. Poniatowski widział w swojej kolekcji przede wszystkim księgozbiór władcy, dlatego część zawartości dostosowana była do aktualnych potrzeb dworu. Obok literatury technicznej, kartograficznej i przyrodniczek kolekcjonował historię i piśmiennictwo polskie. Po 1784 księgozbiór ulokowany został w skrzydle bibliotecznym Zamku Warszawskiego, znanym dziś pod nazwą Biblioteki Stanisławowskiej. Po śmierci Stanisława księgozbiór uległ rozproszeniu, a tylko część znalazła się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie.

Biblioteki podobne charakterem do królewskiej gromadziła wówczas większość arystokracji. Wartościowe kolekcje stworzyli działacze oświeceniowi - bracia Ignacy i Stanisław Kostka Potoccy. Ich zbiory znajdują się w Bibliotece Narodowej, pod nazwą Biblioteki Wilanowskiej. Bogate zbiory Czartoryskich(Adama Kazimierza, Izabeli oraz ich następców) a także księgozbiór Tadeusza Czackiego z Porycka, stały się podstawą Biblioteki Czartoryskich w Krakowie. Rodowa Biblioteka Sapiehów z Kodonia podarowana została przez Aleksandra Sapiehę Warszawskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk. Anna Paulina Jabłonowska podarowała swoją znakomitą bibliotekę z Siemiatycz i Kocka Państwu Polskiemu w 1788 roku, nie zostały one jednak przyjęte i kolekcję zakupił Aleksander I.

Oprócz zbiorów magnackich, swoje zbiory mieli również ówcześni inteligenci - nauczyciele, lekarze, prawnicy, pisarze czy wydawcy jak również bibliotekarze szlacheckiego bądź mieszczańskiego pochodzenia np. księgozbiory Stanisława Staszica, Hugona Kołłątaja, Juliana U. Niemcewicza, Kajetana Kwiatkowskiego(bibliotekarza Radziwiłłów), Kazimierza Chromińskiego, Michała Bergonzoniego, Jana Uphagen, Karola Lengnicha, oraz Jacka Przybylskiego

Bardzo ważne zmiany zaszły w bibliotekarstwie szkolnym

Stanisław Konarski w założonym przez niego w 1740 roku Collegium Nobilium wzorowo wyposażona i nowoczesna biblioteka mieściła się w specjalnej, reprezentacyjnej sali i w czterech pomieszczeniach pomocniczych.

Najnowocześniejszą książnicą szkolną w Polsce stała się Biblioteka Szkoły Rycerskiej w Warszawie (1765-1794), założona wraz z uczelnią. Księgozbiór liczył około dziesięciu tysięcy tomów, należał wówczas do najlepszych wśród bibliotek szkół wojskowych w Europie. Po zamknięciu korpusu kadetów zbiory uległy częściowemu rozproszeniu. Resztki dotarły do Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego.

Nowatorskie rozwiązanie zarządzania bibliotekami szkolnymi zastosowała Komisja Edukacji Narodowej. Od 1774 roku przejęła ona w centralny zarząd wszystkie biblioteki swej sieci szkolnej oraz biblioteki publiczne. Pod zarządem Ken, mocą ustawy sejmowej znalazła się biblioteka Załuskich oraz biblioteki pensji, szkół elementarnych , powiatowych, wojewódzkich i dwóch uniwersytetów Krakowskiego i Wileńskiego. Biblioteki otwarto do użytku publicznego. Biblioteka Załuskich otrzymała egzemplarz obowiązkowy z Korony (1780) a Biblioteka Szkoły Głównej Wileńskiej z Litwy. Komisja starała się regulować centralnie sprawy gromadzenia zbiorów, ich opracowania, udostępniania, lokali, finansów i statusu zawodowego bibliotekarzy.

Przełomowy dla kultury polskiej wiek XVIII przyniósł więc istotne osiągnięcia również w bibliotekarstwie tj powstanie bibliotek publicznych, organizację sieci bibliotek szkolnych, sekularyzację bibliotek, powstanie Biblioteki Korpusu Kadetów, modernizację zbiorów, ich opracowania i udostępniania, kształtowanie się zawodu i statusu prawnego bibliotekarza oraz ustawodawstwa bibliotecznego, początki bibliografii narodowej, koncepcje teoretyczne, programy i memoriały w sprawach bibliotecznych, znaczne upowszechnienie bibliofilstwa i zbieractwa oraz nadanie im wysokiej rangi kulturalnej i patriotycznej.

Wiek XVIII charakteryzował się postępem społecznym i technicznym, co wywarło ogromny wpływ na rozwój książki. Wzrosło wówczas zapotrzebowanie na książki, co wiązało się ze zwiększeniem wymagań dotyczących jej formalnych i treściowych.

Do głównych osiągnięć XVIII wieku w dziedzinie wyglądu książki zaliczyć możemy:

- tzw. punkt typograficzny - miara drukarska znajdująca zastosowanie przy projektowaniu wszystkich stopni pism. Pierwszym jego projektodawcą był Piotr Sz. Fournier. Prace nad udoskonaleniem kontynuował Franciszek A. Didot, którego rozwiązania obowiązują do czasów współczesnych. Ustala on wielkość punktu typograficznego na ok. 0,376 mm. Obecnie jedynie w krajach anglosaskich stosowany jest inny system miar drukarskich oparty na anglosaskiej strukturze pomiarowej.

- wynalezienie papieru welinowego (gładkiego i cienkiego).

- prasowanie papieru wprowadzone przez Baskerville'a w celu uzyskania kontrastu bieli i czerni, co na dłuższą metę powodowało żółkinięcie kart książek. Dlatego też zostało w końcu zaniechane.

Wygląd książki

Zdobnictwo książki XVIII w., podporządkowane było panującym wówczas stylom w sztuce - monumentalny barok, rokoko i neoklasycyzm, który zyskuje ogromną przewagę na pozostałymi dwoma.

Jeśli chodzi o ilustracje, uczeni żądali od ilustratorów wiernego odwzorowania natury. Do tworzenia ilustracji angażowano więc najlepszych malarzy i rysowników, którzy tworzyli kolekcje akwarel o tematyce roślinnej i zwierzęcej. Wydawnictwa takie dzięki artystycznym walorom miały dużą wartość bibliofilską. Największe zainteresowanie budziły prace o ptakach i zwierzętach, dlatego też wydawano je najczęściej. W tej dziedzinie dominowała Anglia. Botaniczna ilustracja książki była zaś domeną Niemiec.

Naukowa ilustracja przyrodnicza musiała być wiernie odwzorowywana, dlatego też konieczne było rozpoczęcie prac nad reprodukcją kolorową. Na początku uciekano się do kolorowania odbitek miedziorytowych farbami wodnymi. Później wynaleziono sztych kolorowy, drukowano z 3 lub 4 płyt, bądź kolorowano pędzlem płytę przed drukiem. Przy końcu stulecia zaczęto stosować kolorową akwatintę.

Dużą popularnością cieszyły się serie miedziorytów dzieł albumowych. W XVIII w. nabierają one innego stylu, wzbogaca się ich zakres tematyczny i zyskują na artystycznej jakości.

Ilustracja drzeworytowa stosowana była w drukach ludowych. Dopiero pod koniec XVIII w. poszukiwano nowych możliwości wyrazu, które William Blake osiągnął dzięki efektywnemu kontrastowi białych i czarnych płaszczyzn, nie linii.

Francja

We Francji, podczas panowania we Ludwika XIV panował sztywny ceremoniał dworski, ustalony w najdrobniejszych szczegółach, co znalazło odzwierciedlenie w wyglądzie książki. Za panowania Ludwika XV prym zaczęło wieść rokoko. Książka znalazła tu miejsce uprzywilejowane, gdyż posiadanie pięknego księgozbioru było wówczas bardzo istotne. Rozwinęło się bibliofilstwo, zaczęto większą uwagę zwracać na oprawę książki, piękny druk, ilustracje i zdobnictwo, niż na jej treść. Ilustracja rokoko stała się jedynie ozdobą książki. Mimikę i charakter postaci odwzorowywano dość słabo. Artystom chodziło tylko o to, by konkretne osoby ukazać w pięknej i pełnej gracji postawie. Dlatego też daje się zauważyć niemal całkowity brak karykatury, która przedstawiając rzeczywistość w krzywym zwierciadle, raziła smak ówczesnych ludzi.

W latach 1760-1780 znikają z kart tytułowych alegoryczne obrazy. Na ich miejsce wchodzą winietki ilustracyjne z pejzażami, scenkami rodzajowymi, uskrzydlone aniołki, putta, emblematy oraz tzw. culs-de-lampe (motyw przypominający kształtem spód lampy kościelnej), najczęściej mających formę trójkąta , umieszczanych na końcu drukowanego tekstu.

Chwilowy zastój w zdobnictwie książki przyniosły czasy rewolucji. Zaczyna zmieniać się wygląd książki, zaznacza się niechęć do asymetrii i przeładowania dekoracyjnego, znikają winiety, wykształca się styl prosty o linii klasycznej.

Włochy

Na wysokim poziomie stało tu miedziorytnictwo, lecz ograniczało się ono raczej do reprodukcji dzieł malarskich. Grafikę książkową niemal całkowicie zaniedbano.

Niemcy

Wyposażenie książki było gorsze niż na Zachodzie. Papier był zły, miedzioryt traktowano zaś jako rzemiosło o ograniczonych warunkach rozwojowych. Do Połowy XVIII w. utrzymywał się tu barok, rokoko wkroczyło po 1750 r., zaś klasycyzm w ostatniej ćwierci stulecia. Klasycyzm dał początek oryginalnej ilustracji. Mieszczanie i poeci przejawiali niechęć do wybujałej ornamentyki.

Największy wpływ na zmiany dotyczące wyglądu książki mieli :


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Bazy danych - bibliografia, Materiały na studia, Moje studia - INIB
Rozporządzenie Ministra Kultury, Materiały na studia, Moje studia - INIB
referat1, materiały na studia, I rok studiów, Pedagogika społeczna i socjologia
Referat + rozwiązane przykłady, Materiały na Studia, Fizyka
moje Systemy ksztacenia, Pielęgniarstwo - materiały na studia, Pielęgniarstwo EU
test z urologiii, Pielęgniarstwo - materiały na studia, REU
powiklania po znieczuleniu ogolnym, Pielęgniarstwo - materiały na studia, IT
FUNKCJE WYCHOWAWCZE GRUPY RÓWIEŚNICZEJ, materiały na studia, I rok studiów, Psychologia
Chemia fizyczna 24, MATERIAŁY NA STUDIA, różne cosie
stadiarozw, materiały na studia, I rok studiów, Psychologia
lista poleceń, Politechnika Lubelska, Studia, Studia, sem I - II, materialy na studia
Urazy czaszkowo-mózgowe, Pielęgniarstwo - materiały na studia, IT
mgr2, Pielęgniarstwo - materiały na studia, żywienie otyłośc
pytania - Dyplom 2008, Pielęgniarstwo - materiały na studia, Pytania
Asyryjska Lista Krolow, materiały na studia z historii
Aby nie dopuścić do nadwagi, materiały na studia, I rok studiów, Pedagogika społeczna i socjologia
sprawozdnie 5, Politechnika Lubelska, Studia, Studia, sem I - II, materialy na studia
Sprawozdanie z fizyki W3a, MATERIAŁY NA STUDIA, różne cosie

więcej podobnych podstron