SKŁADNIKI ODŻYWCZE I ICH ROLA W ŻYWIENIU CZŁOWIEKA CZ. II
Monika Sałaga-Pylak, Anna Pikuła, Zofia Święs, Andrzej Borzęcki
Katedra i Zakład Higieny Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
WITAMINY
Witaminy to grupa różnorodnych związków organicznych pełniących w organizmie funkcje regulacyjne, niezbędnych do wzrostu i prawidłowego funkcjonowania organizmu ludzkiego. Nie stanowią one źródła energii ani materiału budulcowego. Dostarczane są niewielkich ilościach - mikrogramowych lub miligramowych. Kryterium podziału stanowi rozpuszczalność. Do grupy witamin rozpuszczalnych w tłuszczach należą witaminy A, D, E i K, a do grupy witamin rozpuszczalnych w wodzie - witamina C i witaminy grupy B.
Witamina A
Należy do witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Może być syntetyzowana z alfa i betakarotenu. Biologicznie aktywny jest retinol, retinal oraz kwas retinowy. W organizmie ludzkim gromadzona jest głównie w tkance tłuszczowej i wątrobie.
Funkcje fizjologiczne:
1. działanie antyoksydacyjne
2. składnik rodopsyny - białka odgrywającego ważną rolę w procesie widzenia
3. wpływa na prawidłowy stan skóry
4. działanie przeciwzapalne i antyproliferacyjne, ochronne w stosunku do niektórych nowotworów
5. udział w procesach wzrostowych
Źródła w żywności:
1.oleje, wątroba, masło, mleko i jego przetwory oraz żółtko jaja
2. jako betakaroten w czerwonych, żółtych, pomarańczowych i ciemnozielonych warzywach i owocach.
Zapotrzebowanie na witaminę A (wyrażone w równoważnikach retinolu)wynosi dla kobiet 800mikrogramów, a dla mężczyzn - 1000mikrogramów na dobę
Niedobór - zaburzenia widzenia, suchość skóry, łamliwość włosów i paznokci, brak łaknienia i zaburzenia wzrostu w okresie rozwojowym.
Nadmiar - w nadmiarze witamina A jest toksyczna -drażliwość, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, , powiększenie wątroby i śledziony, świądem skóry, bóle głowy.
Witamina B1
Witamina B1 ( tiaminą) Należy do witamin rozpuszczalnych w wodzie. składa się z dwóch pierścieni: pirymidynowego oraz tiazolowego, połączonych mostkiem metylenowym.
Funkcje fizjologiczne
1. koenzym wielu reakcji enzymatycznych
2. prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego
3. prawidłowa funkcja układu sercowo-naczyniowego.
Źródła w żywności:
1. mięso zwłaszcza wieprzowe, kasze, nasiona roślin strączkowych.
Zalecane dobowe spożycie tiaminy dla osoby dorosłej wynosi 1,2 - 2,5 mg.
Niedobór- uczucie zmęczenia, drażliwość, zaburzenia koncentracji. Przewlekły niedobór tiaminy wywołuje chorobę beri-beri - zanik mięśni lub obrzęki, utrata masy ciała, brak apetytu, zaburzenia pracy układu sercowo-naczyniowego.
Nadmiar - nie obserwowano. Nadmierne ilości są wydalane z moczem.
Witamina B 2
Witamina B2 (ryboflawiną) należy do grupy witamin rozpuszczalnych w wodzie.
Witamina B jest prekursorem dwóch koenzymów: mononukleotydu flawinowego (FMN) oraz dwu-nukleotydu flawinoadeninowego (FAD).
Funkcje fizjologiczne
1. udział w reakcjach oksydacyjno-redukcyjnych
2. udział w przemianach węglowodanów, tłuszczów i białek
3. utlenianie glutationu
4. prawidłowe funkcjonowanie centralnego i obwodowego układu nerwowego
Źródła w żywności:
1. podroby, mleko i jego przetwory (głównie sery podpuszczkowe dojrzewające i sery twarogowe)
2. nasiona roślin strączkowych i kasza jaglana.
Zalecane spożycie dla osoby dorosłej - 1,8 - 2,6 mg/dobę.
Niedobór: zmiany zapalne błony śluzowej jamy ustnej i języka, łuszczenie się i pękanie warg, zmiany w narządzie wzroku i układzie nerwowym.
Nadmiar - Nie obserwuje się szkodliwych dla zdrowia skutków nadmiernego spożycia witaminy B (ograniczone wchłanianie z przewodu pokarmowego).
Niacyna
Niacyna (witamina B3 witamina PP) jest wspólną nazwą dla kwasu nikotynowego i jego amidu. Należy do grupy witamin rozpuszczalnych w wodzie. Jest składnikiem dwóch ważnych koenzymów: dinukleotydu nikotynamidoadeninowego (NAD+) i fosforanu dinukleotydu nikotynamidoadeninowego (NADP+), działających jako przenośniki elektronów.
Funkcje fizjologiczne:
1. prawidłowe funkcjonowanie mózgu i obwodowego układu nerwowego
2. udział w syntezie hormonów płciowych, kortyzolu, tyroksyny i insuliny.
Źródła w żywności:
1. podroby (zwłaszcza w wątroba), mięso kurczaka i indyka
2. drożdże piekarskie, nasiona roślin strączkowych i korzeń pietruszki
3. endogenna synteza z tryptofanu.
Zalecane dzienne spożycie dla osoby dorosłej to 18 - 23 mg.
Niedobór - pelagra charakteryzująca się zapaleniem skóry, biegunkami, nudnościami, stanem zapalnym jamy ustnej i języka oraz zaburzeniami układu nerwowego.
Nadmiar - może zwiększać oporność na insulinę u osób dorosłych z wysokim ryzykiem wystąpienia cukrzycy insulinozależnej.
Cholina
Cholina należy do grupy do witamin z grupy B i nazywana witaminą B4.
Funkcje fizjologiczne:
1.prawidłowa struktury komórek,
2. kontrola funkcji mięśni, układu oddechowego, czynności serca oraz pracy mózgu związanej z pamięcią
3. regulacji gospodarki lipidowej.
4 prekursorem acetylocholiny
Źródła w żywności:
1. żółtko jaja kurzego, podroby, kiełki pszenicy oraz suche nasiona
roślin strączkowych, orzechy i ryby.
Niedobór choliny:
1. Niedobory choliny objawiają się nadmiernym gromadzeniem cholesterolu i triglicerydów w wątrobie.
2. stany lękowe, dolegliwości sercowe, bóle głowy i obstrukcję.
Nadmiar : spadek ciśnienia tętniczego krwi, pocenie się, mdłości i biegunki.
Kwas pantotenowy
Kwas pantotenowy (witamina B5 ) zbudowany jest z β-alaniny i kwasu pantoinowego. Kwas pantotenowy jest składnikiem koenzymu A (CoA) i białka przenoszącego grupy acylowe (ACP).
Funkcje fizjologiczne:
1. udział w przemianach związanych z gospodarką energetyczną w organizmie, m.in. w cyklu kwasu cytrynowego, reakcjach utlenienia i syntezy kwasów tłuszczowych
2. udział w syntezie cholesterolu, hormonów sterydowych, witaminy A i D, porfirynowych pierścieni hemoglobiny i neuroprzekaźników
Źródła w żywności
1. powszechnie występuje w produktach spożywczych pochodzenia zwierzęcego
2. pełnoziarniste produkty zbożowe oraz suche nasiona roślin strączkowych.
Niedobór - wystąpienie niedoboru tej witaminy u ludzi jest mało prawdopodobne ze względu na szerokie rozpowszechnienie w produktach spożywczych
Witamina B6
Witamina B6 to sześć, podlegających wzajemnym przekształceniom,
związków (pirydoksyna, pirydoksamina, pirydoksal i estry fosforanowe
tych związków) Witamina B6 rozpuszcza się w wodzie i w wielu rozpuszczalnikach organicznych. Zapasy ustrojowe tej witaminy zlokalizowane są głównie w mięśniach i wątrobie.
Funkcje fizjologiczne
1. koenzym wielu enzymów uczestniczących między innymi w w przemianach białek, witamin, tryptofanu, procesach glikogenezy i glikogenolizy, syntezie hemoglobiny, a także warunkuje prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego. Jednym z ważniejszych czynników wpływających na zapotrzebowanie jest spożycie białka. Za optymalny przyjmuje się stosunek 0,02 mg witaminy B na gram białka.
Źródła w żywności :
1. warzywa liściaste (szpinak, kapusta), kiełki pszenicy, drożdże, avocado, soja, groszek
zielony, fasola, orzechy włoskie i ziemne, banany, warzywa skrobiowe, mąka,
nabiał, mięso drobiowe, ryby oraz jaja, pełnoziarniste produkty zbożowe .
Zapotrzebowanie dla osoby dorosłej to około 2 mg/dobę.
Niedobór tej witaminy występuje rzadko ze względu na endogenną syntezę w przewodzie pokarmowym. Objawia się w postaci stanów zapalnych skóry, zapalenie błony śluzowej jamy ustnej. Może także powodować zmiany w układzie nerwowym, potliwość, podatność na infekcje, niedokrwistość makrocytarną (niedobarwliwą), kamicę nerkową .
Nadmierne ilości witaminy B6 mogą powodować zwyrodnienia tkanki
nerwowej, zaburzenia koordynacji mięśniowej, parestezje
Biotyna
Biotyna (witamina B8 ), określana również mianem witaminy H, należy także do
witamin grupy B.
Funkcje fizjologiczne
1. składnik enzymów - karboksylaz: pirogronianowej, acetylo-CoA, propionylo-CoA,
i β-metylokrotonylo-CoA ( syntezakwasów tłuszczowych, metabolizm leucyny, proces glukoneogenezy)
2. wpływ na prawidłowy wzrost i rozwój organizmu oraz odpowiedni stan skóry.
Źródła w żywności :
1. podroby, nasiona roślin strączkowych, drożdże piekarnicze, mleka, jaja, mięso
Niedobór- występuje głównie u osób z zaburzeniami trawienia i wchłaniania pod postacią braku apetytu, nudności, wymiotów, zapalenie skóry, wypadania włosów i wzrostu poziomu cholesterolu.
Nadmiar - nie obserwowano
Witamina B12
Witamina B12, kobalamina - zapasy tkankowe znajduja się głównie w wątrobie i nerkach
Funkcje fizjologiczne:
1. udział w wytwarzaniu czerwonych krwinek w szpiku,
2. udział metabolizmie białek, tłuszczu i węglowodanów,
3. prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego
4. uczestniczy w przemianie kwasu foliowego do biologicznie aktywnego tetra-
hydrofolianu, który bierze udział w utrzymaniu stabilności genów człowieka
5. udział w syntezie neuroprzekaźnika serotoniny.
Źródła w żywności :
1. produkty pochodzenia zwierzęcego - mięso i jego przetwory, ryby, jaja oraz mleko i jego przetwory.
Zalecana norma dla dorosłych wynosi 3 mikrogramy na dobę.
Niedobór:
1. przewlekłe zmęczenie, osłabienie, zaburzenia trawienia, brak apetytu, nudności, drętwienie kończyn, drażliwość, podwyższona temperatura ciała, zaburzenia pamięci, częste infekcje i zaburzenia miesiączkowania u kobiet,
2. schorzenia neurologiczne - demencja, ataksja, neuropatia, psychozy
i atrofia mózgu,
3. anemiazłośliwa (niedokrwistość Addisona-Biermera, megaloblastyczna)
4. zwiększenie ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego (wzrost osoczowego stężenia homocysteiny)
Nadmiar - nie obserwowano.
Witamina C
Witamina C (kwas askorbinowy)- rozpuszczalna w wodzie, silne właściwości antyoksydacyjne, w największych ilościach występuje w wątrobie, nadnerczach, mózgu, trzustce i grasicy.
Funkcje fizjologiczne:
1. działanie antyoksydacyjne chroniące przed peroksydacją kwasów nukleinowych,
białek, tłuszczów i węglowodanów
2. procesy naprawcze tkanek podczas gojenia się ran i oparzeń
3. regulacja ciśnienia tętniczego
4. wchłanianie wapnia i żelaza
5. synteza kolagenu
Źródła w żywności:
1. w warzywach i owocach- najbogatsze źródła - natka pietruszki, czerwona papryka, warzywa kapustne, owoce jagodowe i cytrusowe.
Obecnie zaleca się by dobowe spożycie witaminy C dla osób dorosłych wynosiło około 70 mg/dobę.
Niedobór:
1. rozwój niedokrwistości (upośledzone wchłanianie żelaza),
2. szkorbut
3. zmiany w kościach i chrząstkach.
Witamina D
Witamina D (kalcyferol. Cholekalcyferol, ergokalcyferol), zalicza się do grupy witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, jest prekursorem hormonu steroidowego.
Funkcje fizjologiczne:
1. regulacji homeostazy wapniowo-fosforanowej oraz mineralizacji tkanki kostnej
2. niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu mięśniowego, nerwowego, immunologicznego, endokrynnego oraz bierze udział w regulacji proliferacji, różnicowaniu komórek i apoptozie.
Źródła w żywności:
1. synteza w skórze - 90% obecdnej w organizmie wit. D pochodzi z tego procesu
2. ryby morskie, oleje rybne
3. produkty mleczne i mięso.
Zalecane dzienne spożycie witaminy D wynosi 10-15 mikrogramów na dobę.
Niedobór:
1. krzywica, osteomalacja i osteoporoza
2. zwiększone ryzyko rozwoju chorób układu krążenia, cukrzycy, chorób zapalnych, autoimmu-
nologicznych oraz nowotworów (piersi, prostaty, jelita grubego).
Nadmiar - utratą łaknienia, zaburzeniami rytmu serca oraz kalcyfikacją tkanek
miękkich.
Witamina E
Witamina E, rozpuszcza się w tłuszczach. W organizmie znajduje się około 20 mg tej witaminy, z tego większość kumuluje się w tkance tłuszczowej i nadnerczach.
Funkcje fizjologiczne:
1. silne działanie antyoksydacyjne (hamowanie peroksydacji lipidów - zaleca się 0,4 mg alfa-tokoferolu na każdy gram kwasów tłuszczowych nienasyconych)
2. synteza substancji przeciwkrzepliwych,
3. utrzymanie odpowiedniej przepuszczalności błon komórkowych
4.zmniejszenie agregacji płytek krwi,
5. ochrona krwinek czerwonych, kontrola ekspresji genów i przekazywania sygnałów nerwowych
6. wytwarzanie nasienia u mężczyzn
Źródła w żywności:
1. oleje, oliwa z oliwek, oliwki, orzechy, migdały, nasiona słonecznika, dyni, sezamu, avocado, rośliny strączkowe, kiełki pszenicy.
Dzienne zapotrzebowanie na witaminę E (wyrażone jako ekwiwalent alfa tokoferolu) dla dorosłych wynosi około 10mg.
Niedobór:
1. rogowacenie i starzenie się skóry, wolniejsze gojenie się ran, spadek koncentracji, zaburzenia płodności i zwiększone ryzyko chorób układu krążenia.
Nadmiar - rzadko - osłabienie mięśni, bóle głowy, zmęczenie i zaburzenia widzenia
Witamina K
Witamina K to rozpuszczalna w tłuszczach substancja, występująca w dwóch postaciach - witamina K syntetyzowana przez rośliny (fitochinon) oraz witamina K (menachinon) syntetyzowana przez bakterie.
Funkcje fizjologiczne:
1. syntezie i utrzymaniu prawidłowego stężenia czynników krzepnięcia
2. synteza białek budujących tkankę kostną oraz białek wiążących wapń w nerkach, łożysku i płucach
Źródła w żywności:
1. zielone warzywach ( kapusta włoska, boćwina, szpinak, brokuły, brukselka, sałata, natka pietruszki)
2. oleje roślinne i orzechy
3. wytwarzana przez florę jelitową
Niedobór:
1. krwawienia związane z niedoborem witaminy K i słaba krzepliwość krwi
2. problemy z gojeniem się ran
3. trudności w mineralizacji kości .
Foliany
Foliany to grupa związków, w skład których wchodzi kwas foliowy i jego
pochodne . Foliany należą do witamin z grupy B, bywają określane jako witamina B9 .
Funkcje fizjologiczne:
1. niezbędne do syntezy DNA (warunkują prawidłowy podział komórek)
2. funkcjonowania układu krwiotwórczego
3. funkcjonowania układu nerwowego
4. ważna rola w metabolizmie homocysteiny.
Źródła w żywności:
1. ciemnozielone warzywa, produkty zbożowe z pełnego przemiału, nasiona roślin strączkowych i owoce
Niedobór
1. niedokrwistość, zaburzenia degeneracyjnych, choroby układu krążenia, osteoporoza, a nawet
rozwój nowotworów
2. u kobiet we wczesnym okresie ciąży niedobory tej witaminy zwiększają ryzyko wystąpienia wad cewy nerwowej u płodu.
SKŁADNIKI MINERALNE
Definicja
Pojęcie „składniki mineralne” dotyczy pierwiastków pozostających po
mineralizacji tkanek, czyli pozbyciu się z nich wody oraz substancji organicznych. Szacuje się ,że stanowią one około 4% należnej masy ciała. Ze względu na zapotrzebowanie podzielone zostały na dwie grupy:
1. makroelementy: magnez, potas, sód wapń, fosfor, chlor i siarka
2.. mikroelementy: jod, żelazo, miedź, fluor, cynk, mangan, molibden, selen, kobalt.
Składniki mineralne pełnia w organizmie różnorakie funkcje - budulcowe, regulacyjne, uczestniczą w utrzymaniu równowagi kwasowo-zasadowej . Podlegają stałej wymianie ze składnikami przyswajanymi wraz z pożywieniem.
Wapń
Rola wapnia w organizmie:
1. materiał budulcowy tkanek twardych (kości, zęby)
2. przewodnictwo bodźców nerwowych
3. kurczliwość mięśni
4. proces krzepnięcia krwi
5. aktywacja enzymów.
Źródła w żywności:
1. mleko i przetwory mleczne (przyswajalność około 80%)
2. ryby ( zwłaszcza spożywane z elementami szkieletu)
3. produkty zbożowe pełnoziarniste (przyswajalność obniżona ze względu na obecność fitynianów)
4. wchłanianie wapnia uzależnione jest od innych składników pożywienia - witamina D i białka ułatwiają wchłanianie wapnia, zaś tłuszcze zmniejszają.
Zalecane ilości dla dorosłych wahają się w granicach 900 - 1200 mg/dobę zależnie od płci i wieku.
Niedobór wapnia:
1. krzywica u dzieci, osteomalacja i osteoporoza u dorosłych
2. tężyczka w przypadku obniżenia poziomu wapnia w surowicy krwi.
Nadmiar wapnia - niewydolność nerek, kamica nerkowa, zaburzenia wchłaniania innych składników mineralnych
Fosfor
Rola fosforu w organizmie
1. materiał budulcowy kości i zębów
2. składnik błon komórkowych, kwasów nukleinowych
3. udział w przemianach energetycznych i budowie związków wysokoenergetycznych
4. przewodnictwo bodźców nerwowych
4. utrzymanie równowagi kwasowo - zasadowej.
Źródła w żywności:
1. sery podpuszczkowe, kasza gryczana, jaja, ciemne pieczywo
2. ryby, mięso, podroby
Fosforany powszechnie stosowane są jako dodatki technologiczne do produktów spożywczych, więc niedobór fosforu w organizmie człowieka jest zjawiskiem bardzo rzadkim.
Niedobory fosforu powodują zmniejszenie ilości syntetyzowanych związków wysokoenergetycznych, osłabienie mięśni, zwiększoną podatność na infekcje
Nadmierna podaż fosforu w diecie powoduje upośledzenie przyswajania innych składników mineralnych (wapnia, żelaza, cynku, miedzi), zwapnienia tkanek miękkich, zaburzenia struktury tkanki kostnej.
Zalecane dzienne spożycie fosforu dla osoby dorosłej wynosi 650 - 900 mg
Magnez
Rola magnezu w organizmie:
1. główny kation wewnątrzkomórkowy
2. aktywator wielu enzymów
3. udział w biosyntezie białka
4. udział w przewodnictwie nerwowym
5. udział w procesie kurczliwości mięśni
6. składnik strukturalny tkanki kostnej
7. udział w procesach termoregulacji.
Źródła w żywności:
1. produkty zbożowe, kasze niepolerowane, nasiona roślin strączkowych
2. orzechy, kakao, gorzka czekolada
3. sery podpuszczkowe, ryby
4. ziemniaki, niektóre warzywa
5. woda pitna, zwłaszcza twarda.
Zalecane dzienne spożycie magnezu dla osoby dorosłej wynosi około 300 - 370 mg/dobę
Niedobór magnezu powoduje liczne konsekwencje zdrowotne: zaburzeń ze strony układu nerwowo-mięśniowego i sercowo-naczyniowego, osłabienie organizmu, apatia, depresja, oczopląs , oporność
na insulinę i upośledzenie wydzielania tego hormonu,
Niepożądane reakcje nadmiernej podaży magnezu to alkaloza, hipokalemia, odwodnienie, trudności w oddychaniu, zmiany w elektrokardiogramie serca jako efekt spożywania zbyt dużej ilości suplementów diety bogatych w magnez.
Sód
Funkcje fizjologiczne:
1. udział w gospodarce wodno - elektrolitowej i kwasowo - zasadowej
2. funkcjonowanie układu nerwowego i mięśniowego
Ilość sodu w organizmie jest regulowana przez układ hormonalny.
Źródła w żywności:
1. sól kuchenna i produkty spożywcze zawierające jej dodatek
2. produkty zbożowe
3. mięso i jego przetwory.
Zapotrzebowanie na sód zależy od aktywności fizycznej i temperatury oto-
czenia (straty z potem, moczem i kałem) i wieku (procesy wzrostowe).
Dobowe zapotrzebowanie na sód nie zostało jednoznacznie określone, uważa się, że dla osób dorosłych wystarczające spożycie sodu na poziomie 1500mg/ dobę.
Hiponatremia charakteryzuje się licznymi objawami: bóle głowy,
nudności, brak łaknienia i zaburzenia orientacji, a nawet drgawki i śpiaczka.
Nadmierna podaż sodu w diecie zwiększa ryzyko nadciśnienia tętniczego, udaru mózgu i raka żołądka
Potas .
Funkcje fizjologiczne:
1. kation wewnątrzkomórkowy
2. gospodarka wodno - elektrolitowa i kwasowo - zasadowa
3. udział w metabolizmie węglowodanów i białek
Źródła potasu w żywności:
1.suszone owoce, orzechy, nasiona, kakao i czekolada,
2.ziemniaki, mięso i wyroby zbożowe, owoce i warzywa.
Zapotrzebowanie na potas zależy od temperatury otoczenia, poziomu aktywności fizycznej.
Oszacowano, że dobowe zapotrzebowanie na ten składnik mineralny dla osoby dorosłej wynosi około 4700 mg/dobę.
Hipokaliemia (jako wynik wymiotów, biegunek, stosowania leków diuretycznych) powoduje zaburzenia rytmu serca, dysfunkcje układu nerwowego obwodowego i ośrodkowego, zaburzenia funkcji nerek i układu mięśniowego. Przewlekły niedobór potasu może przyczyniać się do nadciśnienia tętniczego i zwiększenia ryzyka rozwoju kamicy nerkowej i chorób układu krążenia.
Nadmiar potasu (hiperkaliemia) objawia się głównie zwolnieniem czynności
serca, zaburzeniami ze strony układu nerwowego i układu mięśniowego.
Chlor
Funkcje fizjologiczne:
1. składnik kwasu solnego w żołądku oraz śliny
2. regulacja gospodarki wodno - elektrolitowej i kwasowo - zasadowej, anion pozakomórkowy
Źródła w żywności:
1. sól kuchenna i produkty zawierające sól
Zapotrzebowanie na chlor jest zbliżone do zapotrzebowania na sód .
Niedobór chloru (jako wynik nadmiernej utraty chloru przez przewód pokarmowy, nerki, skórę, przy hiperproteinemii, przy podawaniu płynów bez elektrolitowych) powoduje zasadowicę metaboliczną.
Hiperchloremia (jako wynik podawania chlorków, utraty wodorowęglanów przez przewód pokarmowy lub nerki, hipoproteinemii, zagęszczenia krwi)powoduje kwasicę metaboliczną.
Żelazo
Funkcje fizjologiczne:
1. udział w procesach oddychania - składnik hemoglobiny, mioglobiny, enzymów tkankowych
2. udział w procesie syntezy DNA
3. udział w zwalczaniu bakterii i wirusów przez układ immunologiczny
4. udział w procesach detoksykacji w wątrobie
Źródła w żywności:
1. mięso, podroby (wątroba, nerki) - żelazo hemowe
2. nasiona roślin strączkowych, żółtka jaj, natka pietruszki, produkty zbożowe pełnoziarniste (żelazo niehemowe)
Niedobór żelaza odpowiedzialny jest za występowanie niedokrwistości z charakterystycznymi objawami - zaburzenia pamięci i koncentracji, obniżona sprawność , fizyczna, szorstkość skóry, bladość powłok skórnych, obniżona odporność na infekcje.
Nie opisywano przypadków nadmiaru żelaza pochodzącego z naturalnych produktów spożywczych a jedynie przypadki zatrucia żelazem pochodzącego z preparatów farmaceutycznych, charakteryzującego się zaburzeniami ze strony układu pokarmowego, centralnego układu nerwowego i sercowo-naczyniowego.
Zapotrzebowanie na żelazo waha się w granicach 11 - 18mg/dobę w zależności os strat i czynników dodatkowo zwiększających zapotrzebowanie jak procesy wzrostowe.
Cynk
Funkcje fizjologiczne:
1. składnik licznych enzymów, czynnik niezbędny do prawidłowej funkcji wielu hormonów
2. udział w przemianach białek, tłuszczów i węglowodanów
3. rola w utrzymaniu stabilności błon komórkowych
4. funkcja odczuwania smaku, zapachu
5, udział w procesach immunologicznych.
Źródła w żywności:
1. pieczywo pełnoziarniste, sery podpuszczkowe, mięso, jaja, kasza gryczana
Zapotrzebowanie na cynk dla osób dorosłych wynosi
Niedobór cynku objawia się zaburzeniami skórnymi (rumień, zmiany łuszczycopodobne), wypadaniem włosów, upośledzeniem procesu gojenia ran i procesów immunologicznych,upośledzeniem smaku i węchu, a w okresie rozwoju - zahamowaniem wzrostu i opóźnieniem rozwoju, hipogonadyzmem.
Nadmiar cynku jako skutek nadmiernej suplementacji carakteryzuje się zaburzeniami gospodarki miedzią, upośledzenie funkcji immunologicznych i zaburzenia lipidowe.
I
Miedź
Funkcje fizjologiczne:
1. składnik wielu enzymów
2. synteza hemu
3. tworzenie wiązań krzyżowych w kolagenie i elastynie
4. synteza melaniny
Źródła w żywności:
1. wątroba
2. zarodki i otręby pszenne, płatki owsiane, nasiona roślin strączkowych
3. orzechy, kakao, nasiona słonecznika, suszone owoce.
Brak jednoznacznych danych określających zalecane dzienne spożycie, uważa się, że 2 mg dziennie jest wystarczające dla osoby dorosłej.
Niedobór miedzi w organizmie jest rzadki - charakteryzuje się niedokrwistość, dysfunkcja tkanki łącznej, zaburzenia funkcji centralnego układu nerwowego, zaburzona pigmentacja włosów, dysfunkcje immunologiczne.
Jod
Rola w organizmie
1. składnik hormonów tarczycy - tyroksyny i trijodotyroniny - wpływających na syntezę białka, przemiany tłuszczów i węglowodanów, dojrzewanie komórek, procesy energetyczne komórek.
Źródła jodu w żywności:
1. produkty spożywcze pochodzenia morskiego - głównie ryby, skorupiaki
2. w Polsce sól kuchenna jest wzbogacana w jod.
Zalecane dzienne spożycie jodu wynosi 150 - 200 mikrogramów w zależności od stanu fizjologicznego.
Niedobór jodu powoduje niedoczynność tarczycy, i wole z objawami takimi jak - spowolnienie fizyczne i psychiczne, obniżenie temperatury ciała, sucha skóra, w okresie wzrostu - opóźnienie rozwoju fizycznego i intelektualnego.
Nadmiar jodu może powodować nadczynność tarczyc, nadczynność gruczołów ślinowych, odczyny alergiczne.
Selen
Rola w organizmie
1. składnik enzymów oksydoredukcyjnych
2. korzystny wpływ na układ immunologiczny
Źródła w żywności
1. podroby
2. ryby, skorupiaki
3. nasiona roślin strączkowych, czosnek, grzyby.
Niedobór selenu: kardiomiopatia, dystrofia chrząstek stawowych, zaburzenia funkcji tarczycy.
Zatrucie selenem: łamliwość i utrata paznokci, wypadanie włosów, oddech o zapachu czosnku, potliwość zaburzenia neurologiczne.
Fluor
Rola w organizmie
1. niezbędny czynnik do tworzenia tkanki kostnej
2. czynnik zwiększający odporność szkliwa zębowego na czynniki niszczące
Źródła w żywności
1. woda pitna
2. ryby, sery podpuszczkowe, herbata
Niedobór fluoru: próchnica zębów jako skutek osłabienia szkliwa oraz zmniejszenie wytrzymałości tkanki kostnej.
Nadmiar fluoru: szkliwo plamkowate, zaburzenia metabolizmu węglowodanów, lipidów, zaburzenia hormonalne (gruczoł tarczowy, przytarczyce, przysadka), dysfunkcja tkanki kostnej, zaburzenia neurologiczne.
Piśmiennictwo
1. Normy żywienia dla populacji polskiej - nowelizacja, Redaktor naukowy: prof. dr hab. med. Mirosław Jarosz , Instytut Żywności i Żywienia 2012
2. Zaborski L. (red.) Przewodnik do ćwiczeń z Higieny. Gdańsk 2005
3. Żywienie człowieka. T. 1, Podstawy nauki o żywieniu / pod red. Jana Gawęckiego i Lecha Hryniewieckiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005.
4. Dietetyka , Helena Ciborowska, Anna Rudnicka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2012
5. Kompendium wiedzy o żywności, żywieniu i zdrowiu. Redakcja naukowa: Jan Gawęcki, Teresa Mossor-Pietraszewska, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2014 .
Pytania:
1. Znaczenie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach w diecie człowieka.
2. Znaczenie witamin rozpuszczalnych w wodzie w diecie człowieka.
3. Makroelementy i ich znaczenie w diecie człowieka
4. Mikroelementy i ich znaczenie w diecie człowieka.