CZESŁAW BANACH

NAUCZYCIEL:

FUNKCJE I ZADANIA

ORAZ JEGO EDUKACJA

WYŻSZA SZKOŁA EKONOMII I INNOWACJI

LUBLIN 2009

Strategia rozwoju edukacji w Polsce

„Przy konkretnym wprowadzaniu reformy

powodzenie bądź niepowodzenie zależy od kadry

nauczającej. Po to, aby kształcić młodzież nauczyciel

musi patrzeć w przyszłość”.

Raport UNESCO: „Uczyć się aby być”

Strategia rozwoju edukacji wiąże się z procesami transformacji ustrojowej w Polsce po roku 1989 oraz celami integracji europejskiej i globalizacją świata.

Ponad 25% społeczeństwa polskiego, to znaczy 5 mln 640 tys. uczniów i 2 mln studentów oraz 600 tys. nauczycieli związane jest bezpośrednio z funkcjonowaniem systemu edukacji narodowej, nie licząc placówek edukacji ustawicznej i równoległej.

Sukcesem ostatnich 18 lat jest wysoki wskaźnik skolaryzacji wynoszący około 82% populacji na poziomie średnim i 50% na poziomie wyższym. Krytyczne oceny budzi jednak jakość i efektywność kształcenia oraz metody i środki pracy dydaktyczno-wychowawczej.

Czynnikiem sprzyjającym poprawie istniejącego stanu jakościowego będzie zmniejszanie liczby dzieci i młodzieży w wieku 7-18 lat w latach 1999-2015 z 7 300 tys. do 4 700 tys., a w grupie wiekowej 19-24 lata z 3 800 tys. do 2.300 tys. w 2020 roku.

Priorytetowe zadania systemu edukacji w latach 2009-2020 stanowią:

Po pierwsze: powszechność dostępu do szkolnictwa i wyrównywanie szans edukacyjnych młodzieży i dorosłych oraz rozwój edukacji ustawicznej.

Po drugie: przygotowanie uczących się do funkcjonowania społecznego i zawodowego oraz „uczenia się przez całe życie”.

Po trzecie: zadania edukacyjne wynikające z integracji Polski z Unią Europejską oraz zmieniających się rynków pracy.

Po czwarte: kształcenie i wychowanie młodzieży i dorosłych w skomplikowanym współczesnym świecie wolności oraz wyzwań postmodernizmu i konsumpcjonizmu, a także idei właściwego rozumienia i realizowania praw i powinności ludzi w społeczeństwie obywatelskim i integrującym się z Europą.

Po piąte: potrzebna jest nowoczesna reforma programów nauczania i wychowania, zmierzająca do interakcji między edukacją a kulturą oraz wiedzą teoretyczną, kompetencjami i działalnością praktyczną, a także do realizacji idei samorządności i podmiotowości w szkołach i uczelniach.

Po szóste: edukacja wymaga systematycznego zapewnienia wzrostu udziału nakładów na edukację ze wszystkich źródeł do 2010 roku około 6%, a do 2020 roku w wysokości 7% Produktu Krajowego Brutto.

Po siódme: realizacja stabilnej polityki edukacyjnej, aby nie dokonywać nieustannie zmian kadrowych w ministerstwach edukacyjnych, czego dowodem jest już 15 minister edukacji narodowej w ciągu 18 lat.

Po ósme: potrzebna jest publiczna i demokratyczna debata pracowników naukowych różnych specjalności i nauczycieli wszystkich szczebli systemu edukacji oraz uczniów i studentów, a także mass mediów nad projektami i efektami reformy edukacji, aby racjonalnie i efektywnie ją planować i prognozować jej rozwój.

Po dziewiąte: zadania dla krajów Unii Europejskiej zostały określone przez radę Europejską w dokumencie pt. „Edukacja w Europie: różne systemy kształcenia i szkolenia - wspólne cele do roku 2010” (Lizbona 2000 rok).

W Polsce opracowano kilka strategii dotyczących rozwoju edukacji, nie sięgają one jednak horyzontu lat 2020-2025.

Słabo wykorzystuje się prace Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk oraz materiały z ogólnopolskich konferencji naukowych, dotyczących różnych obszarów systemu edukacji, a także ze Zjazdów Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego.

Opracowana przeze mnie „Bibliografia strategii rozwoju i reformy systemu edukacji w Polsce (Wydawnictwa zwarte 1989-2006) znalazło się aż 400 książek i ciągle ukazują się nowe. Niestety, ten obfity dorobek „nauk o edukacji” nie jest należycie wykorzystywany przez decydentów edukacyjnych oraz 100-tysięczną kadrę kierowniczą.

Po dziesiąte: radykalnej i innowacyjnej oraz konsekwentnej reformy wymaga system edukacji nauczycielskiej, ku lepszemu przygotowaniu praktycznemu i szeroko profilowym.

Także status zawodowy i ekonomiczny nauczyciela wymaga znaczącego wzmocnienia. Mimo „społeczeństwa informacyjnego” nie jest to zawód łatwy, skoro wspólnie z nauczycielami, uczniami i studentami wyróżniliśmy 200 cech w książce pt. „Szkoła naszych oczekiwań i marzeń, potrzeb, projekcji i działań od A do Ż” (Poznań 2005).

Natomiast w drugiej mojej pracy pt. „Nauczyciel naszych oczekiwań i potrzeb od A do Ż” (Lublin 2009) zamieściłem 100 cech nauczycieli oraz Bibliografię - wybór 57 książek związanych z tym tematem.

Raport dla UNESCO pt. „Edukacja: jest w niej ukryty skarb”, pod przewodnictwem J.Delors'a (Warszawa 1998) stwierdza, że zasadami reformowania edukacji są jej 4 filary:

„Uczyć się, aby wiedzieć”.

„Uczyć się, aby działać”.

„Uczyć się, aby żyć wspólnie”.

„Uczyć się, aby być”.[...]

aby łatwiej osiągnąć pełny rozwój osobowości” (s.85 i 98).

Zawód nauczyciela jest więc z natury i powołania zawodem twórczym i charakteryzuje go wysoki stopień samodzielności i autonomii oraz nieustanne ocenianie i wartościowanie efektów jego pracy z uczniami i studentami.

W Raporcie E.Putkiewicz, E.Siellawy-Kolbowksiej, E.Wiłkomirskiej, A.Zahorskiej, Nauczyciele wobec reformy edukacji, Raport z badań, ISP, Warszawa 1999, autorki prezentują krytyczny obraz sytuacji: „Więcej niż 50% respondentów uważa, że szkoły nie uczą samodzielnego myślenia, 50%, że nie rozwijają zainteresowań, 40%, że nie zapewniają równego startu uczniów pochodzących z różnych środowisk. Prawie co piąty nauczyciel wątpi w to, że szkoła zapewnia uczniom wysoki poziom” (s.74).

Funkcje i kompetencje zawodowe nauczycieli wobec zadań edukacji

Reforma systemu edukacji jest jednym z najważniejszych i najtrudniejszych zadań transformacji ustrojowej, a jej zasadniczym warunkiem efektywnej realizacji stają się kompetencje zawodowe nauczycieli.

Dokument Ministerstwa Edukacji Narodowej Reforma systemu edukacji z 1998 r. stanowi o potrzebie osiągania trzech głównych celów:

„ - podniesienia poziomu edukacji społeczeństwa poprzez upowszechnienie wykształcenia średniego i wyższego,

• wyrównywania szans edukacyjnych,

• sprzyjania poprawie jakości edukacji rozumianej jako integralny proces wychowania i kształcenia” (s.10).

Ocena nauczycielskiej profesji obejmuje:

1. kwalifikacje społeczno-moralne,

2. kwalifikacje - kompetencje zawodowe jako różne układy: umiejętności, wiedzy, motywacji oraz oceny procesów edukacyjnych,

3. kwalifikacje (cechy) fizyczne i zdrowotne.

Funkcje i kompetencje zawodowe nauczycieli

Edukacja i przemiany funkcji nauczycielskich wskazują na cztery potrzeby:

• indywidualizację i personalizację,

• przechodzenie od postawy pewności naukowej do poszukiwania bądź tworzenia wiedzy,

• zastępowanie postawy dominacji postawą empatii, dialogu, otwierania się na zmiany społeczne i edukacyjne oraz potrzeby uczniów i innych podmiotów edukacji,

• realizowanie dwóch strategicznych idei edukacji: „Rozumieć świat - kierować sobą” oraz „uczenia się przez całe życie”, dla efektywnego funkcjonowania ludzi w społeczeństwie informacyjnym i „gospodarce opartej na wiedzy”.

W edukacji nauczycielskiej i funkcjonowaniu nauczycieli powinna towarzyszyć świadomość występowania siedmiu zasadniczych grup (rodzajów) ich funkcji i zadań:

1. kształcąca - nauczanie i organizowanie procesu uczenia się uczniów,

2. wychowawcza - organizowanie form wychowania i wspierania wychowanków w rozwoju,

3. opiekuńcza - opieka nad młodzieżą; diagnozowanie, socjalizacja i resocjalizacja,

4. środowiskowa - współpraca z rodziną i środowiskiem lokalnym oraz instytucjami edukacji równoległej (nieszkolnej) oraz ustawicznej,

5. sprawdzanie i ocenianie osiągnięć szkolnych dzieci i młodzieży,

6. umiejętność organizowania pracy własnej oraz pracy z uczniami-wychowankami,

7. innowacyjno-badawcza.

Coraz ważniejsze stają się uczenie realnego życia i wielostronna aktywność uczniów oraz świadomość istnienia następujących sposobów funkcjonowania nauczycieli:

H. Kwiatkowska podkreśla, iż:

„Pierwszy z nich to „bycie w roli”. Tu nauczyciel rozgranicza spostrzeżenie siebie jako osoby i jako nauczyciela.

Drugi sposób zawodowego funkcjonowania nauczyciela - to „bycie autentycznym podmiotem”, to możliwość zintegrowanego funkcjonowania. [...]

Trzeci sposób [...] - to „bycie bezrefleksyjne” [...] nauczyciel jest wyznaczony mnogością codziennych zdarzeń, odbieranych w sposób nieuporządkowany, [...] pewność działania i brak autorefleksji” ( s.74-75).

R.J.Arends dowodzi, że:

„Pracę nauczyciela można rozpatrywać ze względu na trzy główne rodzaje funkcji: kierownicze, interakcyjne i organizacyjne.

Funkcje kierownicze wynikają z roli, jaką odgrywa w klasie, motywując uczniów, planując i nadzorując ich postępowanie.

Funkcje interakcyjne nauczyciel pełni podczas lekcji, wpływając na przebieg procesu dydaktyczno-wychowawczego.

Funkcje organizacyjne sprawuje w szkolnej społeczności, na przykład współpracując z kolegami, rodzicami i przełożonymi (s.85).

A.Molesztak, A.M.Tchorzewski i W.Wołoszyn wyróżnili po dwanaście powinności i obowiązków nauczycieli w następujących grupach: „wobec uczniów. [...] wobec siebie i zawodu.[...] wobec innych nauczycieli.[...] wobec środowiska” (s.103-105).

W szkole i klasie kształtuje się style i strategie kierowania: tradycyjno-autokratycznego, demokratyczno-progresywicznego i liberalnego oraz mieszanego. O wynikach pracy pedagogicznej nie tylko decyduje styl kierowania i nauczania. Uczniowie przyjmują strategie: poszukiwania względów, „niepodpadania”, cierpliwości, rezygnacji, oporu, agresji i buntu. Nauczyciele również stosują różne „strategie przetrwania lub walki”, co rzutuje na procesy „wypalania zawodowego”.

K.Denek za „standardami wykształcenia zawodowego nauczycieli” z opracowanymi przez Radę do spraw Kształcenia Nauczycieli przy Ministerstwie Edukacji Narodowej przedstawił kompetencje nauczycielskie:

„Kompetencje prakseologiczne wyróżniają się skutecznością nauczyciela w planowaniu, organizowaniu, kontroli i ocenie procesów edukacyjnych. [...]

Kompetencje komunikacyjne nauczyciela wyrażają się skutecznością zachowań językowych w strukturach edukacyjnych.[...]

Kompetencje współdziałania manifestują się skutecznością zachowań prospołecznych i sprawnością działań integracyjnych nauczyciela. [...]

Nauczyciel, który legitymuje się kompetencjami kreatywnymi wyróżnia się innowacyjnością i niestandardowością działań.[...]

Kompetencje informatyczne wyróżniają się sprawnym korzystaniem z nowoczesnych źródeł informacji.[...]

Kompetencje moralne, wówczas gdy: posiada zdolność do głębokiej refleksji moralnej... ; zna własne powinności etyczne wobec podmiotów wychowania” (s.126-127).

Czynniki i uwarunkowania edukacji i pracy nauczycielskiej

Najważniejszymi czynnikami i uwarunkowaniami edukacji i pracy nauczycielskiej są:

- zmienność świata i konieczność jego nieustającego poznawania oraz uczestnictwa w jego kształtowaniu,

- procesy integracyjne i globalizacja,

- rozwój nauki i techniki, rewolucja informatyczna, społeczeństwo informacyjne i „gospodarka oparta na wiedzy”,

- rosnący udział mass mediów w kreowaniu wizji realnego świata oraz potrzeb i dążeń ludzi,

- procesy, obszary i mechanizmy transformacji ustrojowej,

- przemiany w świecie wartości i postawach,

- konieczność kształtowania u uczniów świadomości wyzwań, zadań i perspektyw przyszłości.

Priorytetowymi kierunkami przemian edukacyjnych i społecznych stały się obecnie:

- koncentracja na kulturze ogólnej oraz realizacja wspólnych wartości cywilizacji europejskiej,

- rozwój przydatności do zatrudnienia i zdolności do efektywności ekonomicznej,

- strategia „uczenia się przez całe życie”.

Szkołę współczesną w Polsce cechuje wysoki stopień centralizacji, przymusu i dyrektywności oraz mały zakres uspołecznienia systemu zarządzania i kierowania.

Przebudowa modelu szkoły i pracy nauczyciela powinna polegać na odchodzeniu od stylu instruktażowo-zadaniowego do uwzględniania mechanizmów i procesów samoregulacyjnych oraz wyników badań pedagogicznych. Tylko na temat szkoły w latach 1985-2009 ukazało się około 500 pozycji zwartych.

Z. Jasiński dowodzi, że zagrożoną jest pozycja zawodowa współczesnego nauczyciela w Europie Środkowej i proponuje:

„1. Zdecydowane poprawienie sytuacji materialnej nauczycieli.

2. Wprowadzenie mechanizmów awansu nauczycieli.

3. Zmiany modelu kształtowania nauczycieli z jednoprzedmiotowego na 2-3-przedmiotowy.
4. Prowadzenie ofensywnej orientacji zawodowej do zawodu nauczycielskiego [...].

5. Ciągłe doskonalenie nauczycieli [...] na koszt pracodawcy [...].

6. Wprowadzenie obiektywnych mechanizmów oceny zewnętrznej pracy nauczycieli.

7. Tworzenie klimatu szacunku dla nauczyciela w środkach masowego przekazu”(s.232).

Etyka i kultura pedagogiczna zawodu nauczyciela stanowi więc integralną część systemu edukacji narodowej.

Praca nauczyciela ma dwa aspekty: merytoryczny i etyczny. Etyka zawodowa reguluje stosunki wewnątrz grupy zawodowej, określa charakter stosunku grupy zawodowej nauczycieli do uczniów oraz do innych ludzi, chroni przed negatywnymi działaniami, a także pomaga budować prestiż zawodu nauczycielskiego.

Do podstawowych obowiązków zawodowych nauczycieli należą czynności związane ze wspieraniem uczniów-wychowanków w wielostronnym funkcjonowaniu i rozwoju.

Nauczyciele powinni być bardziej odpowiedzialni za trudne decyzje związane z wyborem programów nauczania, podręczników i pomocy dydaktycznych, a także nowych ofert metodycznych i systemów oceniania.

Do najczęściej wymienianych cech osobowych nauczycieli-wychowawców można zaliczyć: umiejętność kontaktu z młodzieżą, kompetencję zawodową, poszanowanie godności ludzkiej, partnerstwo i podmiotowy stosunek do młodzieży i rodziców, sprawiedliwość w ocenianiu postępowania i wyników nauczania, zaufanie, optymizm pedagogiczny, zgodność pomiędzy myślą i słowem a postępowaniem, życzliwość i niezawodność, stawianie wymagań i dyscyplinę, demokratyczny styl kierowania, umiejętność organizacji pracy zbiorowej, tolerancję i kulturę ogólną, otwartość i postępowość, odpowiedzialność za ucznia, siebie, szkołę i politykę edukacyjną oraz przygotowanie młodych na spotkanie z przyszłością nieustannie zmieniającą się i przynoszącą nowe wyzwania i zadania.

Środowisko nauczycielskie ma wysokie poczucie spełniania ważnej funkcji społecznej i uważa, że czyni to dobrze. Równocześnie ma świadomość słabości pracy nauczycieli i szkoły.

Niestety, w programowaniu edukacji nauczycielskiej w uczelniach i systemie doskonalenia ponad 600 tys. armii nauczycieli oraz w jej realizacji, zmiany są cząstkowe i powierzchowne. Nie nadążamy za rewolucją naukową i informacyjną oraz wymogami transformacji ustrojowej, w tym za reformą edukacji, a także za ciągle zmieniającymi się zadaniami reformy systemu edukacji, któremu przewodzi w ciągu 18 lat transformacji już 15 minister.

Nauczyciel i jego edukacja

Według Raportu „Nauczyciele we wrześniu 2008 roku. Stan i struktura zatrudnienia” opracowanego przez Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli na podstawie danych SIO zatrudnienie nauczycieli wyniosło 658 tys., w tym 534 tysiące osób to pełnozatrudnieni.

- Nauczycielska profesja jest sfeminizowana: 531 105 pań i 127 523 panów. Średnia wieku polskiego nauczyciela wyniosła 40,6 lat. Wykształceniem wyższym legitymuje się 92% nauczycieli.

- Zasadniczymi hasłami współczesnej edukacji są: „Rozumieć świat - kierować sobą” oraz „Uczenie się przez całe życie”. Edukacja nauczycielska nie może realizować się efektywnie i prognostycznie poza świadomością wyzwań i zadań transformacji ustrojowej w Polsce oraz celów reformy systemu edukacji. Powinniśmy więc uwzględniać następujące składniki kwalifikacji nauczycielskiej: społeczno-moralne, zawodowe, fizyczne i zdrowotne oraz przyjęcie doktryny kształcenia wielostronnego i ustawicznego.

- Niezbędna jest w systemie edukacji nauczycielskim świadomość, że zadaniem nauczycieli jest nie tylko przekazywanie wiedzy, ale przede wszystkim kształtowanie osobowości wychowanków oraz ich stosunku do przeszłości, teraźniejszości i zadań przyszłości.

Funkcje i zadania nauczycieli w procesie przemian edukacyjnych i społecznych

Do zasadniczych funkcji i zadań nauczycieli należą:

1. nauczanie i organizowanie procesu uczenia się uczniów,

2. sprawdzanie i ocenianie osiągnięć szkolnych uczniów,

3. organizowanie i stosowanie różnorodnych form i metod wychowania,

4. opieka nad młodzieżą, diagnozowanie, socjalizacja i resocjalizacja,

5. wspomaganie młodzieży w kształtowaniu jej planów edukacyjnych i życiowych,

6. współpraca z rodziną i środowiskiem lokalnym oraz instytucjami edukacji równoległej i ustawicznej,

7. umiejętność organizowania pracy własnej i działalności samokształceniowej.

Dlatego w przemianach funkcji i zadań nauczycielskich występują:

1) indywidualizacja, 2) przechodzenie od postawy pewności naukowej do poszukiwania i tworzenia wiedzy, 3) zastępowanie postawy dominacji postawą dialogu, podmiotowości oraz 4) otwierania się na ludzi, a także na zmiany społeczne i edukacyjne w różnych instytucjach i organizacjach oraz środowiskach.

Historia edukacji nauczycielskiej w Polsce od 1989 roku ukazuje obok dobrych inicjatyw oraz rozwiązań programowych i metodycznych także wiele niekonsekwencji i werbalnych zamierzeń. Dlatego kształcenie nauczycieli często było i jest w wielu zakresach niezadowalające i wywołujące krytykę.

Niedostatek niezbędnych środków na reformy edukacji i kształcenie nauczycieli poszerzały wśród nich zjawisko „wypalania zawodowego”. Wprowadzenie różnych sposobów awansowania nauczycieli budziły nadzieje, ale również krytykę jego niespełnionych efektów. Nauczyciele nie sytuują więc swojej profesji zbyt wysoko w hierarchii zawodów, a materialno-ekonomiczny status jest przedmiotem ich krytyki.

Wyzwania ekonomiczne, techniczne i informacyjne stawiają przed nauczycielami zwiększone zadania w zakresie ich umiejętności stosowania nowoczesnych środków kształcenia oraz uwzględniania nauki o środowisku, a także rozumienia zasad ekorozwoju i zagrożeń ekologicznych, co stanowić powinno istotny element w edukacji nauczycieli.

Problematyka gospodarcza i przyrodnicza powinna być szeroko podejmowana na takich kierunkach studiów, jak: geografia, biologia, fizyka, chemia, nauki społeczne i ekonomiczne oraz rolnicze, techniczne i informatyczne.

Już w latach 70. podnosił się formalny cenzus wykształcenia, a 3-letnie wyższe szkoły nauczycielskie przekształciły się w akademickie wyższe szkoły pedagogiczne. Zachodziły również zmiany w pedagogicznym kształceniu nauczycieli, a w uniwersytetach, na studiach stacjonarnych dokonano podziału na studia i kierunki nauczycielskie i nienauczycielskie.

Masowe kształcenie i dokształcanie czynnych nauczycieli na zaocznych studiach magisterskich spowodowało, ze w okresie lat 1977-1984-2009 następował wzrost wykształcenia wyższego nauczycieli szkół podstawowych z 26% - 57% do 90%.

W latach osiemdziesiątych umocniła się samorządność w kształtowaniu nauczycielskich programów studiów. Wystąpiły więc pozytywne, ale także negatywne zjawiska w koncepcjach i praktyce edukacji nauczycielskiej. Zniesiono również podział studiów na kierunki nauczycielskie i nienauczycielskie. Wskutek obniżenia pensum dydaktycznego nauczycieli i wyżu demograficznego w szkołach, nastąpił znaczący deficyt kadr nauczycielskich, co spowodowało powrót do okresowego kształcenia nauczycieli na poziomie studiów nauczycielskich i kolegiów.

Dokształcanie nauczycieli pracujących przy dużej feminizacji w zawodzie nauczycielskim (około 80%) i ograniczonych możliwościach uczelni było poważnym problemem w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Potrzeby dokształcania nauczycieli obejmowały: 5-letnie studia dla absolwentów szkół średnich, 3-letnie dla absolwentów 2-letnich studiów nauczycielskich i licencjackich, 2-letnie dla absolwentów studiów 3-letnich oraz inne formy studiów specjalnych: NURT, studia eksternistyczne i indywidualne.

Ewolucja systemu kształcenia nauczycieli następowała zbyt wolno i była przez wiele lat limitowana przyjęciami na I rok w uczelniach.

Dopiero autonomia uczelni w latach dziewięćdziesiątych uprawniła je do kształtowania planów i programów nauczania oraz sprzyjała dalszemu unowocześnieniu i racjonalizowaniu kształcenia nauczycieli.

Konieczna jest więc nadal innowacyjna doktryna i praktyka edukacji nauczycielskiej, ponieważ uczelnie - w znaczącym stopniu - nadal kształcą nauczycieli tradycyjnie i wąskoprofilowo, a integracja kształcenia pedagogiczno-psychologicznego z pozostałymi przedmiotami i kształceniem praktycznym jest mało efektywna w stosunku do potrzeb praktyki.

Wielu pedeutologów podkreśla, że proces kształcenia jest przygotowaniem do egzaminu, a nie kształtowaniem pożądanych kompetencji i cech osobowości przyszłych nauczycieli oraz ich umiejętności metodycznych i społecznych.

O niezadawalających efektach funkcjonowania nauczycieli czytamy często w pracach pedagogów, psychologów i socjologów na temat szkoły i placówek oświatowo-wychowawczych, jako miejsc rozwoju i dokonywania wyborów intelektualnych, zawodowych, etycznych i życiowych.

Problemem jest również nadmiar nauczycieli do kształcenia zintegrowanego i języka polskiego, którzy muszą zdobywać nowe kwalifikacje lub zmienić zawód.

W latach 2000-2020 zmniejsza się znacząco liczba dzieci i młodzieży w grupach wieku 3-6, 7-12, 13-15, 16-18 i 19-24. We wszystkich powyższych grupach nastąpi więc zmniejszenie zapotrzebowania na nowych nauczycieli.

Konkluzje i wnioski - w sprawie funkcji i kompetencji nauczycielskich - oraz edukacji nauczycielskiej

1. W dokumentach państwowych i edukacyjnych od wielu lat znajdowało się wiele słusznych ocen, dyrektyw i programów zmierzających do ukształtowania efektywnego systemu edukacji nauczycieli oraz poprawy warunków ich pracy i życia. Nie udawało się jednak pomyślnie rozwiązywać tych problemów, co pogarsza kondycję kadry nauczycielskiej oraz jej rozwój zawodowy i motywację do pracy.

2. Zawód nauczyciela jest z natury zawodem twórczym o wysokim stopniu samodzielności i autonomii, ale na jakość realizacji zadań wpływają różne czynniki wewnątrzszkolne i pozaszkolne. W kształceniu nauczycieli przeważa teoretyczne kształcenie nad pedagogiczno-psychologicznym i metodycznym oraz praktycznym.

3. Nauczyciele i szkoła są ciągle „recenzowani” oraz wartościowani, przede wszystkim przez młodzież i rodziców. Niezbędne są więc badania i ocena, jakimi są i być powinni.

4. Świat wartości nauczycieli i ich funkcjonowanie w wolności, pluraliźmie i samorządności jest szansą na kształtowanie i prezentowanie postaw poszukujących i modernizacji życia szkoły, a także prowadzenie dialogu o życiu społecznym.

5. Nauczyciele powinni stawać się coraz częściej doradcami i partnerami w poszukiwaniu wiedzy na temat nowej rzeczywistości, wartości oraz szans i zagrożeń teraźniejszości i przyszłości, a także dysponować wiedzą o rozwoju i wychowaniu człowieka, jego dążeniach, o mechanizmach ustroju demokracji i społeczeństwa obywatelskiego.

6. Szkoła - jako podstawowe ogniwo reformy systemu edukacji - powinna stawać się organizacją coraz bardziej uspołecznioną i demokratyczną oraz mocno sprzężoną z życiem środowiska lokalnego, regionu i kraju, a także przygotowującą młodzież i dorosłych do wielostronnego procesu integracji Polski z Europą.

7. Mimo wielu innowacji i zmian, postęp w planach i programach nauczania w uczelniach kształcących nauczycieli jest ciągle niezadawalający. Za dużo w nich rutyny, pospiesznego i masowego kształcenia, a za mało starań o rozwój duchowy i emocjonalny, społeczny, kulturalny i fizyczny, a przede wszystkim słabego przygotowania praktycznego.

8. Znaczącą zmianę w edukacji nauczycielskiej powinno spowodować efektywne wprowadzenie „standardów kształcenia nauczycieli”, które dotyczą kwalifikacji do uczenia dwóch przedmiotów, języka obcego i umiejętności z technologii informacyjnej, a także podnoszenie kultury pedagogicznej i etyki zawodowej przyszłych nauczycieli oraz „nauczycieli nauczycieli”.

9. Szczególne znaczenie w pracy nauczyciela zajmują jego umiejętności poznawania uczniów, aby mógł skutecznie wspierać ich w procesie kształtowania aspiracji, planów zawodowych i życiowych. W gospodarce rynkowej i niestabilności struktur zawodowych oraz wartości, nauczyciel potrzebuje aktualnej wiedzy pedagogicznej, psychologicznej, a także z innych nauk społecznych.

10. Nauczyciel przechodzi w swoim rozwoju zawodowym przez kilka faz od adaptacji wstępnej przez zdobywanie doświadczeń i mistrzostwo w zawodzie, aż do finału pracy nauczycielskiej. Ma więc prawo do zaspokajania swoich potrzeb bytowych, psychicznych, społecznych i estetycznych w szkole i środowisku, by mógł z nich czerpać motywacje do kreatywnej i odpowiedzialnej pracy w szkole i środowisku.

Badania nauczycieli wykazują, że polscy nauczyciele osiągają ją w sposób niezadawalający. Wiąże się to z ich statusem ekonomicznym oraz reformami, często narzucanymi środowisku bez zapewnienia niezbędnych i stabilnych warunków do ich realizacji.

11. Za pożyteczne należy uznać opracowania wizji i cech „szkół przyszłości” - „szkoły jako organizacji uczącej się i doskonalącej” oraz zestawów „rad praktycznych i metodycznych” dla nauczycieli, a także kodeksów „powinności, obowiązków i praw nauczycieli”. Pamiętajmy jednak, że w życiu decyduje praktyka, a nie same kodeksy i literatura pedeutologiczna.

12. Znaczącą rolę w rozwoju kompetencji i kultury pedagogicznej nauczycieli odgrywa również działalność organizacji naukowych, związkowych i stowarzyszeń regionalnych. Także czasopiśmiennictwo pedagogiczne stwarza możliwość upowszechnienia wiedzy pedeutologicznej i metodycznej, a przede wszystkim z zakresu organizacji, kierowania i zarządzania.

13. Efektywna realizacja edukacji nauczycielskiej i pracy nauczycieli zależna jest i będzie od długofalowego i trwałego programu reformy edukacji, przyjętej przez rząd i parlament oraz jakości badań pedagogicznych nad nauczycielami, szkołą i uczelnią, a także od zapewnienia odpowiedniego statusu zawodowego i ekonomicznego nauczyciela.

14. Szkoły i uczelnie oraz inne instytucje doskonalenia nauczycieli powinny skupić swoją uwagę na priorytetach polskiej edukacji, to znaczy:

• zadaniach edukacji w społeczeństwie informacyjnym - „społeczeństwie wiedzy”;

• zadaniach edukacji w procesie wieloproblemowej integracji europejskiej;

• relacjach edukacji w sprzężeniach zwrotnych z gospodarką oraz potrzebami rynku pracy w Polsce i Europie;

• wyrównywaniu szans edukacyjnych młodzieży i dorosłych.

15.Współczesnymi ideami edukacji nauczycielskiej powinny być w teorii i praktyce: otwartość i innowacyjność przy zapewnieniu odpowiednich relacji wartości, wiedzy i umiejętności; elastyczność form i procesu kształcenia, wielość i wariantowość myślenia pedagogicznego i stanowisk metodologicznych; drożność form edukacji nauczycielskiej; humanizacja procesu kształcenia; naukowość, integracyjność i interdyscyplinarność; współpraca uczelni kształcących nauczycieli ze szkołami oraz przygotowanie nauczycieli do współpracy z instytucjami edukacji równoległej i ustawicznej; ścisły związek szkół wyższych kształcących nauczycieli ze szkołami i placówkami oświatowymi, z władzami oświatowymi i organizacjami doskonalenia oraz szeroki profil kształcenia, a także dobra znajomość języków obcych i technologii informacyjnych. Przed nami lata niżu demograficznego na uczelniach, trzeba je wykorzystać do poprawy jakości kształcenia i pracy naukowej.

16. Szkole i uczniom potrzebni są nauczyciele umiejący wprowadzać podmioty edukacji w obszary kultury humanistycznej, matematyczno-przyrodniczej, technicznej i estetycznej oraz umiejący korzystać rozumnie z edukacyjnych ofert internetu i tworzący autorskie programy, a także doceniający wartości kultury i uczestnictwa w życiu obywatelskim. Znaczącą pomoc w realizacji takich możliwości powinny odgrywać różne formy kształcenia i doskonalenia, w tym studia podyplomowe i kursy oraz udział nauczycieli w wyjazdach studyjnych i badaniach w Unii Europejskiej.

17. Niestety, wielu pracowników naukowych i nauczycieli rzadko sięga do najnowszego dorobku „nauk o nauczycielu”, nie mają więc wystarczającej świadomości różnych powinności i kompetencji nauczycielskich oraz zagrożeń i dysfunkcji w pracy pedagogicznej.

W systemie edukacji nauczycielskiej nie wykorzystuje się należycie opracowanych przez Komitet Nauk Pedagogicznych PAN oraz polską i zagraniczną pedeuotologię standardów kompetencji zawodowych nauczycieli, w których wyszczególnia się 5 grup: pragmatyczne, współdziałania, kreatywne, informatyczno-moralne.

Nauczyciele w swoich badaniach wyróżnili 7 grup zadań i 83 czynności.

Profesja nauczycielska i tożsamość nauczycieli są wielce złożone.

Henryka Kwiatkowska w pracy Tożsamość nauczycieli - na podstawie opinii nauczycieli - wyróżniła 12 grup typologicznych i aż 214 określeń ich profesji.

W książeczce pt. Nauczyciel naszych oczekiwań i potrzeb od A do Ż (Lublin 2009), wymieniłem i zinterpretowałem 100 cech. Wynikają z nich różne powinności oraz prawa dla wszystkich podmiotów edukacji i form działań edukacyjnych w szkołach, placówkach oświatowo-wychowawczych i uczelniach.

Rozważania o edukacji nauczycielskiej zakończmy stwierdzeniem raportu UNESCO - Federico Mayora pt. Przyszłość świata: „Pierwsze wyzwanie to dyspozycyjność i ustawiczne aktywizowanie kompetencji nauczycieli na wszystkich poziomach. Dziś jakość edukacji zależy od jakości kadry nauczycielskiej i jej ofiarności”.

Bibliografia (wybrane pozycje)

Arends R.J., Uczymy się nauczać, Warszawa (1994).

Banach C. (1998), Orientacje - koncepcje edukacji nauczycielskiej (wybór cytatów), Kraków.

Banach C. (2005), Szkoła naszych oczekiwań i marzeń, potrzeb, projekcji i działań od A do Ż, Poznań.

Banach C. (2009), Nauczyciel naszych oczekiwań i potrzeb od A do Ż, Lublin.

Banach C., Jarowiecki J., Nowecki B. (1996), Edukacja nauczycielska w uniwersytetach i wyższych szkołach pedagogicznych w roku akademickim 1994/95. Raport 1, Kraków.

Czerepaniak-Walczak M. (1997), Aspekty i źródła profesjonalnej refleksji nauczyciela, Toruń.

Day Ch. (2004), Rozwój zawodowy nauczyciela, Gdańsk.

Denek K. (1998), O nowy kształt edukacji, Poznań.

Denek K., (2000), [w:] Problemy pedeutologii na przełomie XX i XXI wieku, (red.) Z.Jasiński, T.Lewowicki, Opole, s. 126-127.

Droga Polski do roku 2025, (2005), Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa.

Dzierzgowska I. (2005), Nauczanie nauczycieli. Poradnik dla edukatora i dyrektorów szkół, Warszawa.

Edukacja: jest w niej ukryty skarb. Raport dla UNESCO, pod przewodnictwem J.Delor'sa, Warszawa 1998.

Edukacja nauczycielska wobec zadań reformy, (2004), red. H.Kosętka, B.Pietrzyk i R.Ślęczka, Kraków.

Edukacja nauczycielska w perspektywie wymagań zmieniającego się świata (1998), (red.) Siemak-Tylikowska A., Kwiatkowska H., Kwiatkowski S.M., Warszawa.

Edukacja w Europie: różne systemy kształcenia i szkolenia - wspólne cele do roku 2010, Lizbona 2000.

Ewaluacja i innowacje w edukacji, (2007), (red.) J.Grzesiak, Poznań-Kalisz.

Gołębniak B.D. (1998), Zmiany w edukacji nauczycieli. Wiedza - biegłość - refleksyjność, Toruń - Poznań.

Karta nauczyciela (2009), Poznań.

Kotelińska K., Sitko H., (2008), Abc młodego nauczyciela, Warszawa.

Kształcenie praktyczne nauczycieli w szkole wyższej, (2003), (red.) E.Sałata, A.Zamkowska, S.Ośko, Radom.

Kuźma J. (1992), Optymalizacja systemu pedagogicznego kształcenia, dokształcania i doskonalenia nauczycieli, Warszawa-Kraków.

Kuźma J. (2000), Nauczyciel przyszłej szkoły, Kraków 2000.

Kwiatkowska H. (1997), Edukacja nauczycieli: Konteksty - kategorie - praktyki, Warszawa.

Kwiatkowska H. (2005) Tożsamość nauczycieli: między anomią a autonomią, Gdańsk.

Kwiatkowska H., Lewowicki T. (red.) (1995), Z zagadnień pedeutologii i kształcenia nauczycieli, Warszawa.

Kwiatkowska H., Lewowicki T. (red.) (1997), Źródła inspiracji współczesnej edukacji nauczycielskiej, Warszawa-Radom.

Kwiatkowska H., Lewowicki T., Dylak S. (red.) (2000), Współczesność a kształcenie nauczycieli, Warszawa.

Kwiatkowska H., Szybisz M. (1997), Komunikacyjne kompetencje zawodowe nauczycieli, Warszawa.

Lewowicki T. (2007) Problemy kształcenia i pracy nauczycieli, Warszawa-Radom.

MEN o doskonaleniu nauczycieli (1999), Biblioteczka Reformy 4, Warszawa.

Molesztak A., Tchorzewski A., Wołoszyn W., W kręgu powinności moralnych nauczyciela, (1994), Bydgoszcz.

Myśl pedeutologiczna i działanie nauczycieli, (1997), (red.) Kotusiewicz A.A., Koć-Seniuch G., Niemiec J, Warszawa-Białystok.

Nakoneczna D. (2008), Sukces to trwanie. 25 lat Towarzystwa Szkół Twórczych 1983-2008, Warszawa.

Nauczyciele we wrześniu 2008 roku. Stan i struktura zatrudnienia, (2009), Warszawa.

Niezgoda M., (2005), Nauczyciele polscy na przełomie wieków: miedzy misją a profesjonalizmem, Kraków.

Obidniak D., Pera A. (1999), Ministerstwo Edukacji Narodowej a doskonalenie nauczycieli, Warszawa.

Okoń W. (1991), Rzecz o edukacji nauczycieli, Warszawa.

Pachociński R. (1994), Edukacja nauczycieli w krajach Unii Europejskiej, Warszawa.

Pearson A.T. (1994), Nauczyciel. Teoria i praktyka w kształceniu nauczycieli, Warszawa.

Pielachowski J., (2001), Rozwój i awans zawodowy nauczyciela, Poznań.

Problemy pedeutologii na przełomie XX i XXI wieku, (2000), (red.) Z.Jasiński i T.Lewowicki, Opole.

Putkiewicz E. (i inne), Nauczyciele wobec reformy edukacji. Raport z badań, Warszawa 1999.

Reforma systemu edukacji, MEN, Warszawa 1998.

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu w sprawie standardów kształcenia nauczycieli, (2004), Warszawa.

Sałata E., Zamkowska A., Ośko S. (red.) (2003), Kształcenie praktyczne nauczycieli w szkole wyższej, Radom.

Sałata E.(red.) (2009), Problemy dokształcania i doskonalenia zawodowego nauczycieli, Radom.

Siemak-Tylikowska A., Kwiatkowska H., Kwiatkowski S.M. (red.) (1996) Edukacja nauczycielska w perspektywie wymagań zmieniającego się świata, Warszawa.

Strykowski W., Strykowska J., Pielachowski J. (2003), Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, Poznań.

Szempruch J. (2000), Kształcenie pedagogiczne nauczycieli wobec reformy edukacji w Polsce, Rzeszów.

Szempruch J. (2001), Nauczyciel w zmieniającej się szkole. Funkcjonowanie i rozwój zawodowy, Rzeszów.

Szymański M.J. (2004). W poszukiwaniu drogi, Kraków.

Wiatrowski Z. (1993), Nauczyciel szkoły zawodowej - dawniej, dziś, jutro, Bydgoszcz.

Współczesne problemy pedeutologii i edukacji (2007), (red.) E.Sałata, S.Ośko, Radom.

ANEKS

Liczba ludności w tys. według grup wieku w latach 2000-2010-2020

Grupy wieku	2000	2010	2020
3-6 (przedszkolna)	1 731	1 606	1 792
7-12 (szkoła podstawowa)	3 187	2 296	2 705
13-15 (gimnzjum)	1 865	1 254	1 214
16-18 (szkolnictwo ponadgimnazjalne)	2 054	1 455	1 155
19-24 (szkoły wyższe i pomaturalne)	3 857	3 367	2 325

Holzer T.Z., Serek R., Strategia rozwoju Polski do roku 2020, Komitet Prognoz PAN, Warszawa 2008, s.20

1

17

---