Prof. dr hab. J. Potoczny

WSEI Lublin

Dydaktyka współczesna

W skład współczesnego systemu wchodzą:

• Osoby - nauczyciel i uczniowie;

• Procesy - nauczania i uczenia się;

• Współczynniki- treści, zasady, metody, formy środki dydaktyczne i baza materialna ( schemat -systemu dydaktycznego)

Cechy charakterystyczne systemu współczesnego:

Współczesny system dydaktyczny integruje dotychczasowe osiągnięcia dydaktyki, tj. przezwycięża jednostronność herbartystów ( np. zaznajamia uczniów z podstawami usystymatyzowanej wiedzy) i progresywistów ( aktywizuje dzieci i młodzież w procesie nauczania). Oto jego cechy charakterystyczne:

1. Współczesny system wskazuje na jednolitość i wzajemne związki nauczania i uczenia się;

2. wykorzystuje dorobek materializmu dialektycznego i historycznego (od żywego spostrzegania poprzez abstrakcyjne myślenie i do praktyki);

3. ukazuje na ścisły związek teorii i praktyki, a także poznania umysłowego i pośredniego;

4. dąży do opracowania modelu nauczania i uczenia się elastycznego zapewniającego realizację wszystkich zadań dydaktycznych;

5. we współczesnych koncepcjach odrzuca się stopnie formalne herbartystów i progresywistów a wprowadza się koncepcję ogniw procesu (momentów) nauczania - uczenia się;

6. dydaktyka współczesna stara się pogodzić stanowiska herbartystów i progresywistów w sprawie doboru treści kształcenia do potrzeb indywidualnych i zainteresowań poznawczych uczniów;

7. opowiada się za nauczaniem całościowym w klasach młodszych i przedmiotowym w klasach starszych;

8. o wynikach nauczania nie przesądzają ani czynniki dziedziczne ani środowiskowe lecz w dużej mierze praca nauczyciela , a także samodzielność i aktywność uczniów;

9. oparty jest na współczesnej psychologii jej osiągnięciach naukowych opartych na eksperymentach psychologiczno-pedagogicznych, jako nauce o wyższych czynnościach nerwowych;

10. Inna jest rola nauczyciela - kierownicza, nauczyciel organizatorem samodzielnej i twórczej pracy uczniów;

11. aktywizuje aktywność poznawczą uczniów, w mniejszym stopniu występuje jako żródło informacji;

12. szczególnie zwraca uwagę na wielostronną działalność uczniów ( werbalną, poznawczą , poszukującą działaniową, emocjonalną); (podawanie, przeżywanie, poszukiwanie i działanie)

13. aktywizujące metody i zasady nauczania (podające, oglądowe warsztatowe, poszukujące, problemowe oparte na multimediach);

14. odwołuje się do różnorodnych form pracy uczniów ( jednostkowa, grupowa, zbiorowa) ,

15. szczególnie zwraca uwagę na rolę środków dydaktycznych.

II. Próby modyfikacji dydaktyki współczesnej

Ukształtowany system współczesny po drugiej wojnie światowej ulegał mniej lub bardziej radykalnym zmianom czy też próbom modyfikacji. Chodziło tu najczęściej o wzajemne relacje nauczyciel - uczeń. Takiej modyfikacji systemu dokonał klub Rzymski i psychodydaktycy amerykańscy B.S.Bloom i J. Carroll.

Ad. 1. Klub Rzymski powstał w 1968 r. Skupia 100 przedstwicieli nauki, kultury, techniki i polityki, którzy posiadają zbliżone poglądy na tematy globalnych problemów ludzkości min:

1) tempa rozwoju gospodarczego,

2) wyżywienia,

3) zasobów surowcowych i energetycznych,

4) zagrożenia naturalnego człowieka a także

5) edukacji.

W wyniku działalności Klubu Rzymskiego powstał na temat edukacji raport pt. Uczyć się bez granic (1982). Autorzy raportu stwierdzają, że ludzkość wkroczyła w epokę skrajnych alternatyw:

1.Ludzkość jest świadkiem niespotykanego rozwoju nauki, techniki, kultury, .z drugiej strony ludzkość boryka się ze złożonymi problemami demograficznymi, żywnościowymi, energetycznymi, zdrowotnymi i edukacyjnymi;

2. W tych okolicznościach możliwy jest dalszy rozwój cywilizacji, jak i jej totalna zagłada

O tym , który z członów alternatywy dojdzie do głosu zadecyduje czynnik ludzki.

Jednym z warunków zlikwidowania tej luki jak powstaje jest zmiana dotychczasowego sposobu kształcenia, rozszerzenie jego zakresu,, nadanie mu innego charakteru, wyznaczenie innych celów. W jakim kierunku winna iść ta modyfikacja?

1. W przeszłości kształcenie miało charakter przystosowawczy, które wynikało z sytuacji społeczno-politycznej w jakich żył ówczesny człowiek. To przystosowawcze kształcenie rzadko było przerywane przez wydarzenia nagłe, nieoczekiwane, przez swoiste szoki, które zmuszały ludzi do modyfikowania kształcenia.

2. Kształcenie takie jest potrzebne i dziś, ale już nie wystarcza. Obecnie kształcenie pojmować należy znacznie szerzej tj. jako: kształcenie wymagające od człowieka inicjatywy, rozwijające inicjatywę przygotowujące do radzenia sobie w nowych i zaskakujących sytuacjach;

3. kształcenie jako wdrażanie do dostrzegania , formułowania i rozwiązywania problemów, uczy przewidywania i racjonalnego reagowania na wszelkie zmiany.

II. Raport wprowadza pojęcie kształcenia innowacyjnego, które powinno być przedmiotem badań ogólnodydaktycznych i stosowania w praktyce. Zwraca uwagę na dwie cechy kształcenia innowacyjnego: antycypację i partycypację (uczestnictwo)

Antycypacja, stanowi przeciwieństwo adaptacji i sprzyja:

1. formułowaniu prognoz;

2. tworzeniu modeli;

3. eksponowaniu wartości;

4. analizowaniu tendencji;

5. planowaniu, ujmowaniu problemów w sposób globalny.

Jej celem jest uwolnienie ludzi od kształcenia przystosowawczego, a także do formułowania rozwiązań alternatywnych i „uczenia się z przyszłości”.

Z kolei partycypacja czyli uczestnictwo stanowi ważną cechę naszych czasów, w których po prostu musimy ze sobą współpracować (Delors 1998) w celu:

- skutecznego zarządzania przemysłem (współuczestnictwo robotników),

-uczelnią (partycypacja studentów),

- czy państwem (współudział obywateli, przesądza o społecznym charakterze kształcenia, wszechstronnym rozwoju dzieci, młodzieży i dorosłych.

Ani antycypacja ani partycypacja- podkreśla raport- nie są pojęciami nowymi. Nowe jest natomiast łączne traktowanie jako podstawy kształcenia innowacyjnego, które stanowi główną ideę modyfikacji współczesnego systemu dydaktycznego

III.Współczesny system dydaktyczny w ujęciu W. Okonia

Współczesna dydaktyka przyjęła tezę o kierowniczej roli nauczyciela w procesie nauczania i uczenia się, wyzwalającej aktywność i samodzielność uczniów.

Ogniwa procesu nauczania i uczenia się wg. W. Okonia

L.P	Ogniwa nauczania	Ogniwa uczenia się
1	Uświadomienie uczniom celów i zadań dydaktycznych	Powstanie u uczniów odpowiednich motywów uczenia
2	Zaznajomienie uczniów z nowym materiałem	Działalność praktyczna, obserwacje, gromadzenie materiału do rozwiązywania problemów
3	Kierowanie procesem uogólniania	Opanowanie przez uczniów pojęć sądów ogólnych
4	Wiązanie teorii z praktyką	Różnorodne czynności teoretyczne i praktyczne
5	Kształtowanie umiejętności i nawyków	Ćwiczenia
6	Utrwalanie wiadomości i umiejętności uczniów	Procesy memoryzacyjne i ćwiczenia
7.	Kontrola i ocena wyników nauczania	Samokontrola i samoocena wyników uczenia się

Proces nauczania i uczenia się uczniów wg. Okonia

Przez proces nauczania rozumiemy pracę celową, świadomą w której nauczyciel kieruje grupą uczniów, umożliwia im osiągnięcie określonych celów dydaktycznych i wychowawczych tj. :

1. opanowania systemu wiedzy o przyrodzie, kulturze społeczeństwie;

2. umiejętności posługiwania się nią w przyrodzie;

3. zdobycie podstaw naukowego poglądu na świat ( wiedza, przekonanie i zgodność postępowania z przekonaniami;

4. rozwinięcie zainteresowań i zdolności poznawczych;

5. rozwój motywacji do dalszej pracy nad sobą czyli umiejętności samokształceniowych.

Współczesny system nauczania -uczenia się wywodzi się z trzech kierunków filozoficznych (materializmu dydaktycznego, formalizmu dydaktycznego, utylitaryzmu dydaktycznego ). Te trzy kierunki stanowią podstawę materializmu dialektycznego. Materializm dialektyczny swój proces kształcenia opiera na poznaniu zmysłowym (wrażenia, spostrzeżenia, wyobrażenia-czyli I układzie sygnałowym); poznaniu umysłowym (myślenie -analiza, synteza, indukcja, dedukcja, wyjaśnianie porównywanie, abstrakcja, konkretyzacja,-- czyli udział II układu sygnałowego) oraz praktyce, która służy do poznania rzeczywistości, sprawdza rzeczywistość oraz przekształca rzeczywistość, a także jest kryterium prawdy)

Struktura procesu nauczania i uczenia się zawiera wiele składowych elementów :

-Nauczyciel i uczniowie;

-proces nauczania i uczenia się;

-treści kształcenia;

- cele, zadania, zasady i metody, formy kształcenia ;

- bazę i środki dydaktyczne.

Ogniwa procesu nauczania:

1. Uświadomienie celów i zadań nauczania:

-ukształtowanie motywów nauczania i uczenia się uczniów

-nauczyciel winien wiedzieć jakie przed nim stoją cele i zadania do realizacji (znajomość programu, treści poszczególnych przedmiotów, uwagi o realizacji przedmiotu itp.);

-ukazać uczniom poczucie perspektywy uczenia się przedmiotu (co? po co? i kiedy treści będą wykorzystane?);

-ukazanie celów nauki winno prowadzić do odpowiedniego planowania działalności dydaktycznej, organizacyjnej itp.;

-wytworzenie u uczniów i nauczycieli tzw. ładu wewnętrznego i zewnętrznego.

2. Opracowanie nowego materiału:

- Świat poznajemy przy pomocy zmysłów (obserwacji); drogą pośrednią (uogólnienia); drodze praktycznej aktywności i samodzielności uczniów.

-Nowe rzeczy i zjawiska poznajemy przy pomocy:

a) bezpośredniego zetknięcia się z nimi;

b) środków zastępczych (modeli, obrazów, rysunków schematów, filmów );

c.) za pomocą słowa mówionego lub drukowanego.

W czasie przebiegu procesu poznania należy zwrócić uwagę na istotne różnice pomiędzy obserwacją a spostrzeganiem. Obserwacja to proces złożony, celowy, planowy, długotrwały w odróżnieniu od spostrzegania czyli proces krótkotrwały, chwilowy.

Stosując obserwację w nauczaniu należy:

1. określić cele obserwacji;

2. opracować instrukcję obserwacji;

3. podział klasy na grupy i przydział grupom zadań do obserwacji;

4. właściwa atmosfera pracy i przebiegu obserwacji;

5. opracowanie wyników, złożenie sprawozdania z obserwacji i przedstawienie odpowiednich wniosków.

3. Uogólnienie nowego materiału. Uogólnienie stanowi drugi etap przebiegu poznania rzeczywistości;

- winien on opierać się na wynikach obserwacji.;

- Rozróżniamy trzy rodzaje pojęć:

1. kojarzenie nazw przedmiotów z odpowiadającymi im przedmiotami;

2.) kształtowanie pojęć elementarnych na podstawie cech zewnętrznych;

3.) kształtowanie pojęć naukowych.

Etapy kształtowania pojęć naukowych i elementarnych (są identyczne - różnią się zakresem i treścią)

1. zestawienie przedmiotu z innymi w celu wyodrębnienia go z pośród innych;

2. wyszukiwanie cech podobnych;

3. wyszukiwanie cech różniących;

4. określenie przez uczniów danego pojęcia na podstawie znajomości tych cech;

5. zastosowanie przez uczniów poznanego pojęcia w nowych sytuacjach;

4. Utrwalenie przyswojonego materiału

- trwałość naszej wiedzy zależy od siły procesów pobudzania i hamowania w korze mózgowej (odruchów warunkowych (związków czasowy6ch);

- praca nauczyciela polega na wzmacnianiu związków czasowych, by nie doprowadzić do ich wygaszania (I układ sygnałowy);

- w nauczaniu szkolnym stosujemy wzmacnianie słowne- będzie to najczęściej zachęta, pochwała, nagana, może być również (II układ sygnałowy.) odwołanie się do ucznia jego indywidualnych zainteresowań.

Do wzmocnień tych zaliczyć możemy:

- wiązanie starych wiadomości z nowymi;

- należy do tego również poglądowość;

- praktyka;

- częste powtarzanie (rozłożone w czasie);

- systematyzowanie i klasyfikowanie materiału;

- ćwiczenia charakterze teoretycznym lub praktycznym;

- uczenie się na pamięć;

- samodzielne prace uczniów;

Szczególną rolę odgrywa praca domowa ucznia:

1.(służy utrwalaniu opracowanego materiału w szkole;

2)uzupełnia poszerza i pogłębia zasób posiadanej wiedzy;

3. sprawdza stopień opanowania wiedzy w szkole;

4) stwarza sytuację do samodzielnego nabywania wiedzy;

5) wdraża uczniów do racjonalnego racjonalnego samodzielnego, ekonomicznego uczenia się;

6) daje możliwości rozwoju indywidualnego uzdolnień uzdolnień zainteresowań .

5. Kształtowanie umiejętności i nawyków: ( umiejętność to sprawność posługiwania się właściwymi regułami natomiast nawyk to doskonale wyćwiczona umiejętność):

Etapy

1. uświadomienie uczniom nazwy i znaczenia danej umiejętności;

2. sformułowanie na podstawie wiadomości jednej lub kilka reguł działania;

3. pokaz przez nauczyciela lub ucznia wzoru danej czynności;

4. pierwsze czynności wykonywane przez uczniów ale pod stałą kontrolą nauczyciela;

5. systematyczne i samodzielne ćwiczenia, które umiejętności prowadzą do nawyku.

Ćwiczenia te należy:

1. rozmieszczać w czasie;

2. podsycać motywację ;

3. praca systematyczna i samodzielna.

4. wykorzystać wprawę.

6. Wiązanie teorii z praktyką:

Praktyka jest źródłem wiedzy;

Kryterium prawdy;

Przekształca rzeczywistość.

7. Kontrola i ocena wyników nauczania. Winna mieć na celu ukazanie braków i zmierzać do ich usunięcia. Dotyczy uczniów, nauczyciela i procesu dydaktycznego. Ocena wymaga dużego doświadczenia:

Oparte na systematycznej kontroli;

1. Oceny muszą być słuszne z punktu wymagań społecznych, w przekonaniu nauczyciela i uczniów.;

2. Kontrola winna dotyczyć również procesu nauczania tj.: wiadomości jakie zdobywa; umiejętności nawyki, umiejętności samokształceniowe, praca nauczyciela, programy, treści itp.,

Z ogniwami procesu nauczania i uczenia łączą się typy lekcji - odrębny problem.

1

---