Ablacja deszczowa- krople deszczu tworzą drobne zagłębienia otoczone wałeczkiem. Spadając w większych ilościach tworzą się w strugi i strumyki, które płynąc po utworach mało zwięzłych lub nie pokrytych roślinnością mogą je intensywnie rozmywać. Piramidy ziemne- stożkowe słupy ziemne zbudowane z tufu lub gliny, na szczycie których znajdują się większe głazy. Woda deszczowa powoduje też erozję gleby.
Ablacja lodowca- zmiana lodu na wodę i parę w miarę schodzenia lodowca w dół; w miarę topnienia dolnej części języka tworzą się wśród lodu, na lodzie i pod nim strumienie wodne, które łącząc się ze sobą wypływają z lodowca bramą lodową.
Aktualizm geologiczny- metoda, polegająca na obserwowaniu obecnie przebiegających procesów geologicznych w celu odtworzenia zjawisk geologicznych, które odbywały się w przeszłości.
Aluwia- osady rzeczne: a) osady korytowe: bruk korytowy (najgrubszy mat składany na dnie koryta), łachy meandrowe (plaża w wewn części zakola), łachy śródkorytowe (mielizny, płycizny, wyspy) b) osady pozakorytowe (muły, pyły, iły- składame na brzegach koryta podczas np. powodzi).
Amplituda fałdu- różnica wysokości między przegubem antykliny a synkliny
Antyklina- (siodło) część fałdu wypiętrzona ku górze
Astenosfera- leży na głębokości 80-150 km, tworzy ją szklisty bazalt z kryszt oliwinu. Jest warstwą plastyczną.
Barchan- wydma o kształcie sierpowym, z łukiem otwartym w kierunku, w którym wieje wiatr.
Bentos- składnik osadów morskich. Należą do niego: glony, korale, bryozoa, jeżowce, liliowce, wiele otwornic, ślimaki, małże, ramienionogi, większa część trylobitów (może być bentos wędrujący i osiadły).
Bielica- gleba powstała z różnych skał macierzystych (np. piasków) w klimacie umiarkowanym wilgotnym w procesie tzw bielicowania, tj. wymywania związków mineralnych i organicznych w głąb gleby; na ogół kwaśne i mało żyzne; do gleb bielicoziemnych należą typy gleb: rdzawe, bielicowe i bielice; w Polsce rozpowszechnione; wyługowana zwietrzelina lub gleba; do jej powstania potrzeba dużej ilości humusu.
Budinaż- dysharmonijna deformacja, polegająca na tym, że w fałdujących się masach skalnych złożonych z bardziej miękkich i twardszych warstw, twardsze ulegają rozciąganiu lub rozrywaniu.
Cementacja- zlepianie się ze sobą ziarn osadu; jest spowodowane: twardnieniem koloidów, kompakcją, rekrystalizacją i strącaniem się związków z wypadających z roztworu wody porowej; substancje cementujące mogą powstać w osadzie lub zostać wprowadzone z zewn, najczęściej z wodą porową.
Cień sejsmiczny- obszar na powierzchni Ziemi, do którego nie dochodzą fale z danego trzęsienia.
Cios- pocięcie skały regularnie ułożonymi spękaniami: termiczny (wskutek ostygania skał wulkanicznych, magmowych i innych skał ogniowych), diagenetyczny (skutek kurczenia się skał osadowych wskutek utraty wody), tektoniczny (wynik nacisku i naprężeń powstających podczas przemieszczania mas skalnych przy współudziale ciśnienia wynikającego z ciężaru nakładu), magmowo-tektoniczny (pochodzi z ciśnienia magmy na zakrzepłe górne części mas skalnych powstających w wyniku proc plutonicznych), odprężeniowy (skały ulegają spękaniom w wyniku zmniejszenie obciążenia), oddzielność (spękania równoległe do warstwowania)
Cykl denudacyjny- (cykl geomorfologiczny) cykl przemian i rozwoju rzeźby jakiegoś obszaru pod wpływem czynników rzeźbotwórczych (wietrzenie, erozja, ruchy masowe, rzeki); prowadzi do obniżania terenu.
Czapka tektoniczna- resztki oddzielone od płaszczowiny i „pływające” na młodszym podłożu (gdy płaszczowina jest bardzo zniszczona przez erozję).
Deflacja- (wywiewanie) wiatr, uderzając o powierzchnię zbudowaną z luźnych materiałów, unosi z niej drobniejsze cząstki.
Delta- obszar podmokły, bagnisty, zarośnięty roślinnością; składa się z : równi deltowej, czoła delty, prodelty.
Deluwium- osad w dolnej części zbocza; powstaje w wyniku wymywania wody deszczowe cząstek gleby na zboczach i przenoszenia ich w dół.
Dezintegracja blokowa- rozpadanie się skały na bloki pod wpływem zamarzania wody w szczelinach.
Dezintegracja granularna- rozpad skały na ziarna pod wpływem insolacji.
Diaftoreza- metamorfizm regresywny; gdy skały szybko w gwałtowny sposób zostają wydźwignięte i dostają się w warunki niższego ciśnienia i temperatury („zupełne zniszczenie”).
Diageneza- wszystkie przeobrażenia fizyczne i chemiczne zachodzące w osadzie, które nie wytwarzają zmian metamorficznych: wczesna (przemiany fizyczne i chemiczne w świeżo złożonym osadzie), późna (przemiany fizyczne i chemiczne po stwardnieniu osadu; odbywające się w warunkach temperatury i ciśnienia zbliżonych do panujących w czasie formowania się, tzn odbywających się blisko pow ziemi).
Diapir- forma wysadu o skomplikowanej budowie wewnętrznej, powstająca w skałach plastycznych (gł sól), otoczonych skałami mniej plastycznymi (powstaje, gdy warstwy solonośne fałdują się wraz z innymi)
Dyferencjacja magmy- likwacja-rozdzielenie się stopu w stanie płynnym (np. siarczkowy od krzemianowego); dyfuzja cząstek i jonów-jony i cząsteczki dążą w kierunku zarodków kryształów; wyciśnięcie fazy ciekłej; hybrydyzacja-mieszanie się magm o różnym składzie; krystalizacja frakcyjna-najpierw wypadają minerały cięższe, które opadają na dno komory magmowej, gdzie powstaje warstwowana skała magmowa (KUMULATY); asymilacja-wchłanianie przez magmę skały otoczenia; kontaminacja-proces zanieczyszczania magmy przez rozkr skały otoczenia.
Egzaracja lodowca- działanie lodowca jak spychacz; wyrywanie i ścieranie skał przez lodowiec prowadzi do usuwania materiału skalnego i żłobienia terenu; lodowiec w fazie transgresji natrafiając na osady rzeczne fałdyje je.
Eksfoliacja- łuszczenie się skały, powodowane rozszerzaniem najb zewn warstw.
Ekshalacje wulkaniczne- wydobywanie się gazów: fumarole-gorące 800-200°C, solfatary-ciepłe 200-100°C, mofety-zimne, długo się utrzymują.
Elipsoida obrotowa- bryła powstała poprzez obrót elipsy dookoła jej osi mniejszej (odpow osi obrotu Ziemi). Przekrój przez równik jest kołem, przez bieguny jest elipsą.
Eluwium- pokrywa resztkowa, która została po częściowym rozpuszczeniu skały, zwanej RESIDIUM, czyli utwory rezydalne.
Erozja boczna- zaczyna się wtedy, gdy rzeka zaczyna płynąć korytem krętym. Nurt rzeki zmienia swe położenie przy każdym zakolu zbliżając się do linii zewn.
Erozja denna- (pogłębianie dna) kawitacja (nie wymaga niesionego materiału; wymagajedynie przekroczenia przez rzekę pewnej prędkości granicznej 7-7,5 m/s. Powstają wtedy mikrobanieczki, które eksplodując wytwarzają duże ciśnienie), abrazja (ścieranie dna i materiału drobnego), eworsja (żłobienie dna przez wirujące głazy-gdy głaz znajduje się na nierównym dnie rzeki w takim położeniu, że mimo naporu wody nie może zostać przesunięty w dół; skutkiem są tzw kotły rzeczne-eworsyjne).
Erozja wsteczna- skutki: cofanie się progów, wsteczne pogłębianie koryta, cofanie się źródeł (lej żródłowy-gdy jest dużo źródeł, które zaczynają się cofać), kaptaż rzeczny (zdobycie dopływu słabiej erodującej wstecznie rzeki przez rzekę energiczniej erodującą).
Erupcja- centralna-magma wydobywa się na pow punktowo; linearna-magma wyd się na pow wzdłuż szczelin; arealna-wyd się na znacznym obszarze jednocześnie; freatyczna-wydobywa się para wodna. Erupcja efyzywna-wylew się lawa; eksplozywna-tylko materiał piroklastyczny; mieszana- to i to.
Ewaporaty- skały osadowe pochodzenia chemicznego, powstałe przez wytrącenie się i osadzenie związków mineralnych w skutek odparowywania (ewaporacji) mórz (laguny, zatoki) i słonych jezior; do ewaporatów należy np. sól.
Facje metamorficzne- oparte na facjach mineralnych, przechodzą w sposób ciągły: granulitowa (silny metam), amfibolitowa (średni, typowy metam), zieleńcowa (słaby metam); wysokociśnieniowe facje: glaukofanowa, ekloglitowa.
Fale sejsmiczne- P (podłużne, dylatacyjne)- cząstki drgają równolegle do kierunku rozch się fali, przedłużające się zagęszczenia i rozrzedzenia ośrodka; S (poprzeczne)- cząstki drgają prostopadle do kierunku, nie przechorzą przez ośrodek ciekły; fale powierzchniowe: Rayleigha-cząstki poruszają się po elipsach ustawionych prostopadle, pionowo, Love'a-cząstki porusz się po elipsach ułożonych poziomo.
Fałd- stojący (warstwy po obu stronach płaszczyzny osiowej są skierowane w przeciwne strony), pochylony, obalony (z jednej strony warstwy zapadają ku osi siodła), leżący (warstwy jednego skrzydła leża niemal poziomo na przylegającym łęku), przewalony (przegub niżej niż szczyt)
Filtracja- przesączająca się porami woda.
Flekstura- mnij więcej pionowo zgięte warstwy, co świadczy o tym, że warstwy pod ciśnieniem mogły deformować się w sposób ciągły, albo skoro wytrzymałość mat została przekr, flekstura przekształciła się w uskok.
Flisz- utwór morski, o czym świadczą zawarte w jego osadach skamieniałości org morskich; składa się z naprzemianległych warstw piaskowców, zlepieńców, iłu, mułu.
Geantyklina- (kordyliera) podwodny lub nadwodny grzbiet w obrębie geosynkliny, powstały przez wypiętrzenie osadów geosynklinalnych lub ich podłoża wskutek ruchów tektonicznych; geantykliny ulegając niszczeniu były źródłem fliszu.
Geoida- powierzchnia pokrywająca się ze średnim poziomem oceanów i kontynentów, prostopadła w każdym punkcie do pionu.
Geosynklina- długie (do kilku tys km), stosunkowo wąskie zagłębienie skorupy ziemskiej, o stopniowo obniżającym się dnie, zajęte przez morze; w końcowym stadium geosynkliny osady jej (o dużej grubości) ulegają sfałdowaniu i wypiętrzeniu tworząc góry fałdowe.
Glacitektonika- drobne pofałdowania i uskoki występujące w powierzchniowych warstwach osadów, powstałe pod wpływem nacisku przesuwającego się lodowca.
Glacjał- zlodowacenie
Gradient geotermiczny- wzrost temperatury, wyrażony liczbowo, przypadający na 1m głębokości.
Gradient hydrauliczny- nachylenie zwierciadła wody gruntowej na danym odcinku, ustalane na podstawie wielkości porów i szczelin, długości przebytej drogi, różnicy poziomów najw i najn punktu w zwier wód grunt.
Halmyroliza- wietrzenie podmorskie, działanie rozpuszczające wody morskiej. Produkty wietrzenia podmorskiego: czerwony ił głębinowy (uwodniony krzemian glinowy oraz tl żelazai manganu), palagonity (tufy bazaltowe przeobrażone w uwodnione krzemiany), bentonit (biały lub kremowy utwór zdolny do pobierania wody w ilości 8 razy większej od swojej obj), glaukonit (zielony minerał drobnokrystaliczny, występujący często w piaskowcach, łupkach, wapiniach lub marglach. Uwodniony krzemian glinu i potasu)
Hieroglify- wypukłe lub wklęsłe nierówności na powierzchniach warstw skalnych: opływowe, organogeniczne, prądowe, wleczeniowe.
Hipocentrum- punkt reprezentujące rzeczywiste ognisko trzęsienia Ziemi. Z tego punktu we wszystkie strony rozchodzą się fale sprężyste, które docierają najpierw do punktu znajdującego się nad hipocentrum, czyli epicentrum.
Iły warwowe- tworzyły się w zastoiskach; składają się z licznych warstewek na przemian jaśniejszych i ciemniejszych o kilkumilimetrowej zazwyczaj grubości. Warstewki jasne (o ziarnach grubszych, odpowiadające mułowi) przechodzą stopniowo ku górze w cienką warstewkę ilastą (o drobniejszych ziarnach, ostro odcinające się od podścielających je warstewek ciemnych).
Inselbergi- zaokrąglone góry szczątkowe, o kształcie ogromnych głów cukru; charakterystyczna cecha obszarów sawannowych (bornhardt).
Insolacja- działalność słońca powodująca wietrzenie.
Interglacjał- okres międzylodowcowy, w czasie którego klimat tak się ocieplał, że lodowce najprawdopodobniej całkowicie znikały z powierzchni Ziemi.
Interstadiał- okres cofnięcia się lodowca (między recesją a ponowną transgresją).
Intruzje niezgodne- przecinają warstwy otaczające: dajki (duża grubość), żyły kominowe (nie przebijają się przez pow Ziemi) i pnie wulkaniczne (mogą się przebić przez pow Ziemi i wtedy kończą się stożkiem wulk), etmolity (lejkowata, podobna do loppolitu), apofizy (wszystkie drobne odchodzące od większych), batolity (stanowią zakorzenienie, trzon innych intruzji, są ze skał kwaśnych, granitoidowyzh, po przem metam).
Intruzje zgodne- ułożone zgodnie z warstwami otaczającymi: sille (gr ok. 1m), lakkolit (kształt grzyba), loppolity (odwrócone lakkolity), fanolity (na przegubach antykliny).
Izochrona- krzywe łączące punkty, do których drganie dotarło w tym samym czasie.
Izosejsta- linia łącząca punkty uderzone z jednakową siłą.
Izostazja- stan równowagi mas w skorupie ziemskiej polegający na tym, że nadmiar mas na kontynentach kompensowany jest mniejszą gęstością skorupy ziemskiej w tym rejonie, zaś pod dnami oceanicznymi gęstość ta odpowiednio wzrasta; zaburzenie izostazji przez obciążenie (np. lądolodem) lub odciążenie skorupy ziemskiej powoduje jej pionowe ruchy (ruchy izostatyczne), aż do czasu osiągnięcia przez nią nowego stanu równowagi.
Jądro Ziemi- zaczyna się na gł ok. 2900 km i składa się z warstwy ciekłej (zewn, złożonej Ni, Fe, S, Si, O i Ca) i stałej (wewn, prawie całkowicie żelazna z małą domieszką Ni)
Jeziora rynnowe- wąskie i długie jeziora o głębokości kilku lub kilkunastu metrów wcięte w luźne utwory plejstoceńskie lub też w lite skały np. granity; są efektem erozji podlodowcowej.
Keratofir- magmowa skała wylewna o składzie mineralnym i strukturze podobnej do trachitu, lecz wtórnie przeobrażona.
Klif- stroma ściana, ograniczająca terasę od strony lądu; u stóp klifu gromadzi się grubszy materiał, którego fale nie są już w stanie spłukać w morze, i tworzy się WAŁ BRZEGOWY.
Kliważ- deformacja nieciągła; polega na tym, że skała dzieli się na cienkie płyty ułożone skośnie względem jej warstwowania lub uławicenia (spękaniowy-płaszcz spękań gęsto i równ do siebie, skośne do warstwowania; ciągły-ułożenie min blaszkowych równ do siebie, a skośnie do warstwowania).
Kocioł lodowcowy- (marmity) kotły powstałe w wyniku erozji podlodowcowej. Wody powstałe na powierzchni lodowca, natrafiwszy na szczelinę wpadają w nią i wprawiają w ruch wirowy znajdujące się na jej dnie głazy, które drążą w podłożu jamy o głębokości kilku, kilkunastu metrów, zazwyczaj wypełnione gruzem.
Kohezja- (spójność) właściwość, dzięki której cząstki utworu są za sobą związane: rzeczywista (wywołana przyciąganiem międzycząsteczkowym i koloidami), pozorna (wywołana przez działanie siły napięcia powierzchniowego wody).
Koluwium- sam materiał osuwiska.
Kompakcja- upakowanie składników w skale; ciężar gromadzących się osadów powoduje zbliżanie się do siebie cząstek i ziarn; objętość osadów się zmniejsza, zmienia się gęstość i porowatość.
Konkrecje- skupienia mineralne kształtu kulistego, gruzłowatego, soczewkowatego, nerkowego, dyskoidalnego lub cylindrycznego: syngenetyczne (tworzone w czasie sedymentacji osadu), epigenetyczne (powstają po utworzeniu się osadów i ich stwardnieniu), septarie (konkrecje mające szczeliny rozszerzające się ku wnętrzu konkrecji, wypełnione kalcytem, pirytem itd.), cementacyjne (worzą się przez wypełnienie porów w osadzie), metasomatyczne (w pewnym miejscu substancja skały została rozpuszczona i usunięta, a na jej miejsce zastała strącona inna substancja; krzemionka w wapieniach).
Korazja- erozyjna działalność wiatru. Drobny piasek niesiony przez wiatr szlifuje i żłobi ściany nagich skał.
Kras- zespół zjawisk polegających na rozpuszczaniu wapieni przez wody gruntowe. Kras: a) powierzchniowy: żłobki, jasny, bruzdy krasowe, leje krasowe (korozyjne-na skrzyżowaniach szczelin, zapadliskowe-zapadnięcie się stropu jakiejś jaskini), uwały (duże obniżenia powst wskutek obniżenia większych form), doliny zamknięte (ponor-woda wpływa pod ziemię, wywierzysko-wypływ wód podziemnych na pow), polje (to samo co uwał, tylko w większej skali); b) podziemne: jaskinie pionowe (studnie i kominy krasowe), jaskinie poziome (korytarze zwane tunelami, galerie), pieczary, groty.
Krater meteorytowy- zagłębienie powstałe w wyniku uderzenia wielkiego meteorytu w pow Ziemi.
Kraton- (kratogen) część skorupy ziemskiej sfałdowana wskutek dawnych ruchów górotwórczych i w związku z tym usztywniona, nie poddająca się fałdowaniu w późniejszych okresach; występuje na zewnątrz geosynklin.
Kreda jeziorna- drobny szlam wapienny pomieszany z mniejszą lub większą ilością iłu, zawierającym nieraz skorupki słodkowodnych ślimaków i małżów; powstają w wodach jeziornych w wyniku wytrącania węglanu wapnia z roztworu.
Krzywa hipsograficzna- krzywa ukazująca urozmaicenie powierzchni Ziemi. Na wysokości (głębokości) zerowej lądy stanowią 29%, oceany 70%, wysokie góry i dno oceaniczne zajmują bardzo mały obszar.
Lahar- (spływ błotny) powstaje w suchym lub półsuchym klimacie. Tworzy się wtedy, gdy wskutek nagłego, a dużego opadu, luźny materiał (piasek lub zwietrzelina) zostanie przepojony wodą.
Lamina- bardzo drobna warstwa występująca w wewnętrznym warstwowaniu warstwy lub laminy.
Lawa- magma, która wydostała się na pow; rodzaje law: obsydian (szkliwo wulk)-brak wykształconych kryształów, szybkie stygnięcie; pęcherzykowata-gdy lawa jest przesycona gazami zbierającymi się w duże bąble; blokowa-żużlowata, szorstka, chropowata pow, rozpadają się na bloki o śr ok. 1m; trzewiowa-szkliste, lśniące pow i strukt sznurów, zwoi liny; poduszkowa-związana z wylewami podmorskimi na dnach oceanicznych; pokrywy lawowe-pokrywy bazaltowe o gr do 1 km.
Lądolody- tereny podbiegunowe, gdzie granica wiecznego śniegu schodzi do poziomu morza: Grenlandzki i Antarktyczny. Lód przykrywa prawie wszystko, ale najwyższe szczyty gór są odsłonięte- tzw NUNATAKI.
Lej depresyjny- otacza studnię, powoduje obniżenie wody w studni. Powstaje kiedy szybciej wypompowyje się wodę ze studni niż ona zdąży się przesączyć przez skały.
Less- składa się przede wszystkim z pyłu kwarcowego; jest skała miękką, zwięzłą. Jest efektem akumulacji eolicznej.
Litosfera- warstwa obejmująca skorupę Ziemi i górną część płaszcza (gł do 80 km). Składa się z trzech warstw: granitowej (granodioryty i dioryty), bazaltowej )gabra) i perydotytowej. Dwie pierwsze to SIAL, trzecia SIMA.
Lityfikacja- proces twardnienia osadu; dzięki niemu piasek staje się piaskowcem, ił-iłowcem, żwir-zlepieńcem, muł wapienny-wapieniem itd.
Lustro tektoniczne- wypolerowana płaszczyzna uskoku
Łuska- siodło złuskowane, czyli fałdy izoklinarne o wytłoczonym lub rozerwanym śródfałdziu, tak że brakuje jekiejś warstwy.
Meandry- silnie wygięte zakola rzeczne.
Metamorfizm allochemiczny- odbywa się w wyniku wymiany subst ze skałami otoczenia; metasomatoza, dyferencjacje metamorficzne, sekrecje minerałów w spękaniach i szczelinach, reakcje wymienne na styku minerałów i skały.
Metamorfizm dyslokacyjny- (dynamiczny) gł czynnik ciśnienie, związany z procesami dyslokacji tektonicznych (np. uskokami): kalurytu, brakcje tektoniczne, kataklazytu, mylonity.
Metamorfizm izochemiczny- odbywa się bez wymiany substancji ze skałami otoczającymi
Metamorfizm metasomatyczny- imbibijcyjny (met przez przepojenie), pneumatoliza (działanie par i gazów), metasomatoza hydrotermalna (działanie gorących roztworów). Procesy metasomatyczne: albityzacja, feldspatyzacja, serycytyzacja, biotytyzacja, serpentynizacja, granityzacja.
Metamorfizm regionalny- gł czynnikiem jest temperatura i ciśnienie, obejmuje wielkie obszary, na znacznych głębokościach.
Metamorfizm termiczny (kontaktowy)- gł czynnik temperatura, związany z kontaktem intruzja magmowych ze skałami otoczenia.
Metamorfizm uderzeniowy- związany z upadkami meteorytów, z krótkotrwałą zmianą temperatury i ciśnienia.
Moho- nieciągłość pomiędzy skorupą ziemską a płaszczem (gł ok. 50-60 km). Inne nieciągłości: liosfera-astenosfera, astenosfera-mezosfera, płaszcz górny-płaszcz dolny.
Molasa- tworzy się w morzu, jeziorach, deltach i rzekach na przedpolu dźwigających się i silnie erodowanych gór.
Morena ablacyjna- tworzy ją przede wszystkim piasek z mniejszą zawartością iłu, a dużą ilością głazów gorzej obtoczonych; powstaje w wyniku szybkiego topnienia lodowca; gdy lodowiec stopiłby się całkowicie, materiał ten opadłby na morenę denną.
Morena boczna- nagromadzony materiał, który został oderwany z brzegów zbocza, lub też zsypał się z nich.
Morena czołowa- (zwana też końcową) nagromadzony u czoła lodowca, w miarę topnienia lodu, materiał wleczony w spodzie lodowca oraz materiał transportowany na jego powierzchni.
Morena denna- lodowiec niszczy podłoże, odrywając od podłoża głazy, które gromadzą się wraz z dużą ilością gliny w spodzie lodowca.
Morze epikontynentalne- płytkie morze okresowo zalewające niższe obszary kontynentów.
Nasunięcie- niewielkie nasunięcie warstw starszych na młodsze wzdłuż płaszczyzny przecięcia biegnącej pochyło w poprzek warstw.
Nekton- składnik osadów morskich. Należą do niego: ryby, większa część głowonogów, itd., których poruszanie się zależy w małym tylko stopniu od ruchów wody.
Niezgodności sedymentacyjne- (dyskordancje) erozyjna (starsze osady są oddzielone od osadów transgresującego morza mniej lub więcej nierówną powierzchnią wytworzoną przez działanie erozji), kątowa (jeśli warstwy zostały wydźwignięte i ustawione ukośnie, a następnie pokryte przez osady transgresującego morza), penakordancja (prawie zgodność, gdy poziome warstwy zostaną pokryte niemal zupełnie zgodnie nowymi osadami), przekraczająca (gdy morze stopniowo zalewa obszar, powstające w nim osady dochodzą do kontaktu ze starszymi osadami).
Nośność rzeki- max możliwe obciążenie rzeki, zależne od objętości wody w rzece.
Ofiolit- magmowa skała wylewna, zasadowa
Ognisko magmowe- obszar znajdujący się na głębokości kilka-kilkanaście km pod budowlą wylkaniczną. Łączy się za pomocą kanału z kraterem.
Ognisko trzęsienia- obszar, w którym następuje rozładowanie napięcia.
Okno tektoniczne- miejsce, gdzie płaszczowina została rozcięta przez erozję tak głęboko, że spod mas nasuniętych ukazują się młodsze warstwy podłoża.
Orogeneza- powstawanie gór; nazwa pewnych interwałów czasowych, w których powstawały konkretne pasma górskie, np. Orogeneza Alpejska - Alpy, karpaty, Orogeneza Waryscyjska - Sudety, Orogeneza Kaledońska - Góry Świętokrzyskie.
Orsztyn- zwarta warstwa rudawca w glebie, złożona głównie z tlenków żelaza; barwa brunatna; występuje w dolnych warstwach gleb podmokłych (np. sapów); utrudnia wegetację roślin. Stanowi iluwium.
Osuwisko- składa się z: niszy osuwiskowej (część górna, fragment zbocza, który się oberwał i tworzy się skarpa), języka (jęzora) osuwiska (materiał zsuwający się), rynny osuwiska (jeśli osuwisko zacznie się wysoko na zboczu; tworzy się między niszą a językiem).
Oś fałdu- linia przechodząca przez przegub fałdu
Oz- dość niski wał (kilkanaście, wyjątkowo powyżej 100 m) płaski wał, ciągnący się na dużej przestrzeni wśród moreny dennej, złożony z piasków i żwirów, często przekątnie uwarstwionych. Powstaje w czasie postoju lub cofania się lądolodu. Jest formą akumulacji wód podlodowcowych.
Peneplena- prawie pozioma, zrównana, prawierównia, po której płyną powolne rzeki o szerokich dolinach zalewowych zasypanych aluwiami, rozdzielonych niskimi, niewyraźnymi działami wód.
Plankton- składnik osadów morskich. Należą do niego: okrzemki, promienice, część otwornic.
Platforma abrazyjna- ścięta powierzchnia, niemal pozioma lub słabo w kierunku morza nachylona; powstaje w wyniku wymywania z obsuniętego brzegu drobnego materiału przez falowanie i prądy; grubsze okruchy, przesuwane i przetaczane w strefie kipieli, nie tylko ścierają się wzajemnie, ale też ścierają dno, po którym są przesuwane.
Platforma- obszar o starym fundamencie, przykryty poziomo ułożonymi młodszymi utworami.
Płaszcz Ziemi - warstwa leżąca pod skorupą (gł 2900 km). Na granicy płaszcza z jądrem: cienka warstwa D'' (Dewisa, gr 300 km)-najw geosfera.
Płaszczowina- duży leżący fałd; fałd został przewrócony, obalony i zmieniony w fald leżący, przy czym jego jądro i skrzydło górne przebyło dalszą drogę i wytarło skrzydło dolne (starsze warstwy zostały nasunięte na młodsze)
Płynięcie lodowca- lodowiec płynie jednostajnie, laminarnie; porusza się z miejsc wyższych do niższych; największa prędkość jest w środku lodowca, na pow większa niż na dnie; kryształki lodu poruszają się laminarnie, równolegle do siebie; lód przejawia wł ciała kruchego, ale pod ciśnieniem może przejawiać wł ciała plastycznego. Mechanizmy ruchu lodowca: ześlizg po podłożu, płynięcie wewnętrzne, ześlizg wzdłuz powierzchni ścinania.
Podmorskie góry- występują zarówno na obszarze mis oceanicznych, jak i na grzbietach i skarpach podmorskich, a nawet w rowach oceanicznych: stożkowe góry podmorskie (kształt wskazuje, że są to budowle wulkaniczne, które nie osiągnęły powierzchni morza), stołowe góry podmorskie (mają kształt ściętych stożków).
Podstawa erozyjna rzeki- (regionalna baza erozji) poziom na jaki rzeka najgłębiej może się wciąć; poziom będący przedłużeniem powierzchni zbiornika, do którego rzeka wpada.
Podstawa falowania- głębokość, do której zaznacza się ruch wody.
Pole firnowe- miejsce, w którym następuje nagromadzenie mas śmiegu.
Porządek krystalizacji- szereg nieciągły: oliwin-pirokseny-amfibole-biotyt, szereg ciągły: przemiana plagioklazów wapniowych (anortyt) w sodowe (albit).
Prąd litoralny- prąd równoległy do wybrzeża, a skierowany w kierunku otwierania się kąta utworzonego przez linię brzegową i grzbiet fali.
Prądy konwekcyjne w płaszczu- prądy przyspieszające przepływ ciepła z głębi Ziemi ku powierzchni; wywołane są energią cieplną wnętrza Ziemi oraz energią cieplną pochodzącą z rozpadu pierwiastków promieniotwórczych.
Profil równowagi brzegowej- przy postępie erozji, krzywa erozyjna zmienia się tak, że falowanie prądy nie będą już erodować, ale tylko usuwać luźny materiał.
Promień fałdu- odległość między osią siodła a osią sąsiedniego łęku
Przełomy rzeczne- miejsca przebijania się rzeki przez góry; antecedentny (np. Dunajca), epigenetyczny.
Przepuszczalność- jest potrzebna, aby wody gruntowe mogły się poruszać, zależy od wielkości porów. Aby woda mogła się poruszać pory muszą być ze sobą połączone. Stopień przepuszczalności- ilość wody Q, która w jednostce czasu przepływa przez jednostkę przekroju poprzecznego F. Zależy od prędkości Q=F*v.
Rafa koralowa- wał lub grzbiet podmorski, czasem wyniesiony nieco ponad poziom morza, powstały z nagromadzenia wapiennych szkieletów głównie koralowców, mszywiołów i glonów; występuje na obszarach szelfu strefy subtropikalnej i tropikalnej.
Regresja morza- cofanie się morza z zalanych lądów; zachodzi wskutek ruchów tektonicznych lub zmian klimatycznych, powodujących uwięzienie wielkiej ilości wody w lodowcach.
Rekrystalizacja- rozpuszczenie ziarn, cząstek i ponowne ich strącenie; strącanie się rozpuszczonych związków (najczęściej węglanu wapnia i kalcytu) prowadzi do zlepienia ziarn ze sobą; ziarna często są otoczone obwódką złożoną z tego samego minerału; procesy rekrystalizacji prowadzą do ogólnego zwiększenia ziarnistości skały.
Rewa- przybrzeżna mielizna.
Ripplemarki eoliczne- grzbieciki usypane z piasku, ułożone równolegle do siebie i poprzecznie do kierunku wiania wiatru.
Rowy tektoniczne- zapadliska (obszary obniżone uskokami) ograniczone z dwóch stron uskokami, mniej więcej równoległymi do siebie.
Rów przedgórski- równoległy do pasma górskiego wąski rów w postaci podłużnej synkliny lub zapadliska; tworzy się na przedpolu pasma.
Równia zalewowa- obszar łatwo zalewany podczas wyższego stanu wód.
Rzeka roztokowa- rzeka płynąca korytami rozwidlonymi (rzeka warkoczowa)
Sandr- piaszczysty stożek utworzony przez wody wypływające z lodowca; najczęściej rozwija się tam, gdzie doliny rynnowe dochodzą do moreny końcowej.
Skala Mercalliego- 12 stopniowa skala, można ją stosować tylko do terenów zabudowanych, służy do określenia intensywności trzęsienia A=4π2a/t2 (t-okres, a-amplituda drgań).
Skala Richtera- uniezależniona od skutków, opiera się na pomiarach, jednostka jest magnituda M=logA(mm)+3log[8Δt(sec)]-2,92.
Skały metamorficzne- orto- gdy pochodzą z przeobrażenia skał ogniowych, para- z przeobrażenia skał osadowych
Skiba- duży złuskowany fałd, złuskowanie wywołane przez uskok podłużny (równoległy do biegu warstw), który spowodował „ominięcie” jednej z warstw na pow.
Skorupa Ziemi-wierzchnia część Ziemi (gł 5-80 km), skorupa oceaniczna (5-8 km, osady ocean, skały wulk, gabra), skorupa kontynentalna (35-40 km, osady, kompleksy krystaliczne magm i metamorf).
Spilit- magmowa skała wylewna o składzie mineralnym podobnym do bazaltu; tworzy się wskutek erupcji podmorskich.
Spreading dna oceanicznego- (rozrost dna oceanicznego) strefa powstania skorupy, strefa grzbietu oceanicznego pod którą konwekcyjnie podpływa z dołu rozgrzana materia od jądra ku atmosferze. Rozgrzana materia wciska się w szczelinę ryftową. Następnie odkłada się i tworzą się skały, które rozpychają tą szczelinę. W strefie grzbietu oceanicznego rów oceaniczny się rozrasta.
Stadia krystalizacji magmy- ortomagmowe (skały magmowe, nie wykorz wszystkich składników, powstają tzw resztki pomagmowe lub ługi pokrystalizacyjne); pegmatytowe (krystalizują resztki krzemianowe w skale już istniejącej); pneumatolityczne (skł lotne, gazy i para osiągają najw ciśnienie, powstają: turmaliny, topazy, granaty); hydrotermalne (gorąca woda rozprowadza to co zastało, następują procesy metam, przekształcania świeżo powstałej skały).
Stadiał- okres transgresji lodowca (posuwania się naprzód).
Stalagmit- tworzą się u podłoża, rosnąc ku górze, powstają z kropel skapujących ze stalaktytów.
Stalaktyt- sople węglanu wapnia (aragonit, kalcyt) wiszące ze stropu jaskini rosnące w dół kilka mm na rok.
Starorzecza- odcięte, nieczynne koryto rzeki.
Stopień geotermiczny- liczba metrów przypadająca na wzrost temperatury o 1°C
Stratowulkan- wulkan zbudowany z warstw lawy i mat pirokl. Każda erupcja zaczyna się wybuchem mat pir, które opadają na zbocza (1 warstwa), następnie lawa rozlewa się na warstwie już istniejącej (2 warstwa).
Strefa abysalna- wielkie głębie oceaniczne. Cechy: wpływ lądu na osady minimalny, życie organiczne denne ubogie, dna oceanów pokrywa obficie obumarły plankton.
Strefa akrecji- strefa grzbietów oceanicznych, strefa przyrastania skorupy; cechuje ją symetryczne przyrastanie skorupy.
Strefa batialna- stok kontynentalny (ok. 230m), aż do podstawy stoku (średnio 2000m). Cechy: spokojne wody, brak światła, dość ubogie życie zwierzęce, słaby wpływ lądu.
Strefa Benioffa- strefa głębokich trzęsień ziemi w obrębie strefy subdukcji.
Strefa litoralna- strefa w pobliżu brzegu, pomiędzy linią przypływu i odpływu, oraz nieco poniżej strefy odpływu; dolną granicę strefy określa się zwykle głębokością, w której rośliny żyją jeszcze przyczepione do dna. Cechy: bliskość brzegu, ruchliwość wody, dobre nasłonecznienie.
Strefa nerytyczna- pomiędzy dolną granicą strefy litoralnej a zewnętrzną krawędzią szelfu (do ok. 230m). Cechy: brak roślinności dennej, obfite życie organiczne, słabsze naświetlenie i słabe ruchy wody.
Strefa subdukcji- granica płyt, w której płyty nacierają na siebie, a ich kierunek jest zbieżny; odmiany: kolizja ocean-ocean, kolizja ocean-kontynent, kolizja kontynent-kontynent.
Stress- ciśnienie kierunkowe: mechaniczne kruszenie skał (katakliza), przyspieszenie tempa rekrystalizacji, zmiana kształtu ziarn, powstawanie struktur równoległych.
Suffozja- niszcząca działalność wód podziemnych polegająca na wypłukiwaniu i ługowaniu sząstek skalnych z wodoprzepuszczalnych skał, gł pylastych (np. lessów); prowadzi do powstania charakterystycznych form terenu (osuwiska suffozyjne).
Synklina- (łęk) warstwy są wygięte ku dołowi
Terasy akumulacyjne- powstają w wyniku odmłodzenia erozji; w wyniku rozcięcia nagromadzonej pokrywy aluwialnej.
Terasy erozyjne- wycięte są w litym materiale skalnym, nie mającym nic wspólnego z akumulacyjna działalnością rzeki.
Terasy włożone- powstają wskutek wielokrotnego rozcinania i akumulacji.
Torf- skała osadowa; produkt częściowego rozkładu substancji roślinnej (bagiennej); gatunek węgla najuboższy w C (ok. 50%), zawiera natomiast dużo wilgoci (70-90%); struktury roślin są w torfie mało zmienione. Może być: trzcinowy, turzycowy, turzycowo-leśny, sfagnowy.
Transgresja morza- zalewanie obszarów lądowych przez morze; zachodzi wskutek ruchów tektonicznych lub zmian klimatycznych, powodujących topnienie lądolodu.
Turbidyty- (prądy zawiesinowe) mają silniejsze działanie erozyjne; mętna woda dzięki drobnym, zawieszonym w niej cząstkom mineralnym jest cięższa aniżeli czysta woda.
Ultrametamorfizm- przebiega w fazie ciekłej: stadium reomorficzne-zaczyna się topienie skały, ale wystarcza tylko na nadtopienie skł niestopionych, stadium anatektyczne-stopiona akała składa się z cieczy i materii; powstajha migmetyty (skały mieszane zbud ze skł jeszcze nie stopionych-paleosom i z tego co zakrzepło z fazy ciekłej-neosom: leukosom i melanosom).
Uskok- zrzutowy (przesunięcie części warstwy w dół), przesuwczy (przesunięcie części warstwy w bok)
Uziarnienie frakcjonalne- uporządkowanie według frakcji: rozmiar ziarn zmniejsza się od strony dolnej do górnej.
Warstwa- podstawowa forma występowania skał osadowych, ograniczona dwiema powierzchniami w przybliżeniu równoległymi do siebie. Tworzy się na skutek zmian osadu podczas sedymentacji (np. wielkoąci ziarn, składu min).
Wiek izotopowy- wiek Ziemi określany na podstawie rozpadu izotopów pierwiastków promieniotwórczych. t=Tln[Np./Nm)+1]. Izotopy pierwiastków rozpadaja się zawsze w ten sam sposób.
Wiek względny- wiek określany na podstawie wzajemnego stosunku i następstwa skał, skamieniałości przewodnich, podobieństwa petrograficznego itd. ery-okresy epoki.
Wietrzenie ilaste- minerały ilaste nasiąkając wodą pęcznieją, powiększajac swoją objętość nawet 5-krotnie. To też może prowadzić do rozsadzania skały.
Wietrzenie laterytowe- prowadzi do powstania mieszaniny wodorotlenków żelaza. W produkcie tego wietrzenia nie ma minerałów, w których glinka jest związana chemicznie z krzemionką. Powstają boksyty, czyli nalważniejsza ruda aluminiowa. (w klimacie tropikalnym)
Woda artezyjska- woda pod ciśnieniem hydrostatycznym (miejsce zasilenia wyżej niż miejsce wypływu).
Woda porowa- woda wypełniająca pory, czyli przestrzenie między ziarnami i cząstkami.
Woda szczelinowa- woda wypełniająca szczeliny w skale.
Wody mineralne- wody zawierające wszystkie metale, jakie są znane (w Polsce 1g na litr): szczawy (CO2+ węglany Ca, Mg, Na), solanki (NaCl, NaHCO3), solanki gorzkie (MgSO4, Na2SO4), żelaziste (Fe2+, Fe3+), siarkowe (H2S, Na2S, siarczany), krzemionkowe (SiO2, gorące źródła).
Wulkany- eksplozywne: stożki popiołowe (strome w części szczytowej, spłaszczone u podnóża), maary (mat pirokl jest wypychany naokoło kraterem w postaci wału); efuzywne-wulkany tarczowe (wybuchy mają łagodny przebieg, magma cały czas dopływa do góry), kopuły lawowe (lawa zastyga w pobliżu krateru, powst budowla bardziej stroma, kopuła rośnie do góry).
Wydma paraboliczna- łuki otwarte od strony nawietrznej (odwrócony barchan).
Wydolność rzeki- max wielkość transportowanych okruchów, które rzeka może przenieść; zależy od prędkości rzeki (proporcjonalna do 6 potęgi prędkości).
Zamróz- rozsadzanie skał pod wpływem wody.
Ziemia okrzemkowa- (diatomit) tworzy się z nagromadzenia krzemionkowych skorupek okrzemek (alg); może być pochodzenia morskiego.
Zlepieniec podstawowy- podczas transgresji warstwa tworzonego zlepieńca narasta w kierunku lądu. Nad tym zlepieńcem tworzą się kolejne osady morskie. Na zlepeńcu spoczywa seria morska utworzona przez transgresujące morze.
Zręby tektoniczne- (horsty) bloki obcięte uskokami w ten sposób, że z dwóch stron są ograniczone zapadliskami.
Zwierciadło wód gruntowych- poziom do którego wody gruntowe się dostają.
Źródła wód gruntowych- miejsca, w których woda wydostaje się na powierzchnię, powstają gdy zwierciadło wód gruntowych dochodzi do pow: dolinne, uskokowe, warstwowe, szczelinowe, krasowe.
1