Państwo.
Trwały związek ludzi zajmujących określone terytorium, podporządkowanych naczelnej władzy. Cechy konstytucyjne państwa:
Ludność
Terytorium
Władza publiczna
Na gruncie prawa międzynarodowego dane państwo powinno być niepodległe, niezawisłe, suwerenne, czyli niezależne od innego organizmu państwowego.
Funkcje państwa:
ZAPEWNIENIE PORZADKU I BEZPIECZEŃSTWA PUBLICZNEGO
Odpowiednie organa państwa (policja, straż graniczna itp.) są odpowiedzialne za bezpieczeństwo obywateli, utrzymanie spokoju, porządku publicznego przy zachowaniu wolności i praw człowieka. Ważną rolę w tym sektorze odpowiedzialności państwa spełnia także prokuratura i sądownictwo. W sytuacjach kryzysowych adekwatne zadania do spełnienia ma również wojsko.
OCHRONA ZDROWIA I MIENIA OBYWATELI
Zapewnienie opieki zdrowotnej, pomocy medycznej. Walka z przestępczością, zwłaszcza zorganizowaną, zagrożeniami terroryzmu.
STWARZANIE WARUNKÓW DO ROZWIJANIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ
Stymulowanie mechanizmy gospodarki rynkowej, w kierunku utrzymania zasad zrównoważonej, sprawiedliwej konkurencji, stosowanie bodźców prawno-ekonomicznych dla podtrzymania koniunktury gospodarczej, sprowadzenie stabilnej, przejrzystej polityki gospodarczej i fiskalnej, przeciwdziałanie
FUNKCJE SOCJALNE
Działalność w dziedzinie ubezpieczeń i pomocy społecznej, polityka prorodzinna i stymulująca przyrost demograficzny, walka z bezrobociem, kontrola warunków pracy, wysiłki na rzecz likwidacji obszarów biedy i cywilizacyjnego zacofania.
ROZWÓJ KULTURY I EDUKACJI
Polityka na rzecz upowszechnienia dorobku kulturowego narodu, a także zamieszkujących państwo mniejszości, podtrzymanie i rozwój dziedzictwa wartości narodowych. Mecenat państwa w dziedzinie kultury i sztuki. Dbałość o szeroki dostęp obywateli do różnych form edukacji.
FUNKCJA ZEWNĘTRZNA PAŃSTWA
Zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego, jako podstawowego warunku utrzymania niepodległości, suwerenności i terytorialnej zwartości państwa. W tym celu intensyfikacja współpracy, kontaktów międzynarodowych, poszerzenie pola aktywności w strukturach nawiązywania więzi międzyludzkich, dostępu do zagranicznych rynków pracy.
Demokracja.
Ustrój państwa, w którym organy władzy państwowej działają w ramach prawa i są stale oceniane przez społeczeństwo - opinię publiczną. Władza jest wyłaniana przez ogół obywateli w wyborach powszechnych na kadencję o określonej długości. Demokracja to rządy większości przy zagwarantowaniu praw mniejszości. Demokrację polityczną musi dopełniać demokracja gospodarcza, która winna gwarantować zasadę równych szans do zdobywania środków do życia przez wszystkich obywateli.
Cechy klasycznej demokracji ateńskiej:
Wolność, czyli prawo do swobodnego wyboru życia, działania w ramach istniejącego prawa.
Równość wobec prawa, sądów i urzędów.
Harmonia, jako zgoda jednomyślności, stawianie dobra społeczności ponad interesami poszczególnych grup tworzących społeczeństwo.
Zasady współczesnej demokracji:
SUWERENNOŚĆ NARODU - naród sprawuje najwyższą władzę, podejmuje ostatecznie decyzje w najważniejszych sprawach w sposób bezpośredni (referenda, plebiscyty, inicjatywa ustawodawcza) lub pośredni poprzez swoich przedstawicieli wyłanianych w demokratycznych, wolnych wyborach, czyli w ramach funkcjonowania zasady reprezentacji.
KONSTYTUCJONALIZM I PRAWORZĄDNOŚĆ - ustrój państwa opiera się na konstytucji i władza musi być sprawowana zgodnie z zapisami ustawy zasadniczej, co zapewnia praworządność, zachowanie pełni praw człowieka i obywatela.
PODZIAŁ ORAZ RÓWNOWAGA WŁADZ - w demokracji nie może istnieć jeden ośrodek skupiający pełnię władzy, obowiązuje zasada trójpodziału władz (prawodawcza, wykonawcza i sądownicza) wywodząca się z myśli Monteskiusza i Johna Locke'a. Organy władzy muszą być od siebie prawie niezależne.
PLURALIZM - jako poszanowanie różnych poglądów politycznych, światopoglądów, wyznań religijnych, postaw areligijnych, różnorodnych obyczajów, stylów życia, zachowań społecznych. Zapewnienia swobody działań opozycji politycznej, możliwości wyrażania przekonań, funkcjonowania wolności środków społecznego przekazu. Zapewnienie wolności swobód obywatelskich, ochrona praw mniejszości etnicznych, językowych, narodowych.
Warunki trwałości ustroju demokratycznego.
Fundamentalnym warunkiem trwałości ustroju demokratycznego jest poziom kultury politycznej społeczeństwa, a jego wskaźnikiem jest frekwencja wyborcza. Kultura polityczna to całokształt orientacji społeczeństwa w odniesieniu do polityki, to także stopień podstaw ustrojowych państwa, demokracji, prawa oraz gotowości do przestrzegania jego reguł. Na kulturę polityczną składa się:
Zainteresowanie polityką.
Wiedza o polityce.
Uznawanie wartości z kręgu systemów politycznych.
Ocena zjawisk politycznych.
Wartości instytucji politycznych partii.
RZECZPOSPOLITA POLSKA
Jest republiką opartą na zasadach konstytucyjnych, z dwuizbowym parlamentem, z systemem wielopartyjnym. Podstawy ustrojowo-ideowe państwa określa konstytucja, czyli ustawa zasadnicza i zarazem główne źródło prawa. Konstytucja jest aktem prawnym najwyższego rzędu, który definiuje ustrój państwa. Wszystkie ustawy muszą być zgodne z konstytucją. Pełni też ważną rolę symboliczną, integracyjną społecznie. Jest wyrazem konsensusu społecznego, artykułującego wspólny system wartości i przekonań odzwierciedlony w poszczególnych zapisach konstytucji. Konstytucja nadaje systemowi władzy legitymizację normatywną.
Konstytucja Rzeczypospolitej polskiej została przyjęta w 1997 r., najpierw przez Zgromadzenie Narodowe (wspólnie obradujący Sejm i Senat), a następnie poprzez referendum konstytucyjne 25 IV 1997 r. Tekst konstytucji składa się z preambuły (uroczysty wstęp zawierający zasadnicze idee i myśli konstytucji, które znajdują rozwinięcie w dalszej części dokumentu), trzynastu rozdziałów, z których dwanaście ma charakter merytoryczny, a ostatni zawiera przepisy przejściowe i końcowe.
Konstytucja głosi:
Zasadę suwerenności i zwierzchnictwa narodu (Art. 4) „Władza zwierzchnia Rzeczpospolitej Polskiej należy do Narodu” oraz „Naród sprawuje władzę poprzez swoich obywateli lub bezpośrednio”
Zasadę demokratycznego państwa prawa (Art. 2) „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”
Zasadę unitaryzmu, czyli jednolitości (Art. 3) „Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym”
Zasada ta wyklucza autonomię regionów (np. separatystyczne dążenia Ruchu Autonomii Śląska są niekonstytucyjne), a podział państwa ma wyłącznie cechy administracyjne (województwa, powiaty, gminy) ma wyłącznie charakter administracyjny.
Zasadę legalizmu (Art.7) „Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa”
Zasadę trójpodziału władzy (Art. 10) „Ustrój Rzeczpospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej” oraz „Władzę ustawodawczą sprawuje Sejm i Senat, władze wykonawczą Prezydent Rzeczpospolitej i Rada ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały”
Konstytucja ustanowiła także organa władzy kontrolnej oraz nadzorującej finanse publiczne
Zasadę pluralizmu politycznego i związkowego (Art. 11, 12, 13, 14) - gwarantuje wolność światopoglądową, ideową, swobodę funkcjonowania partii publicznych i organizacji - prócz propagujących nazizm, komunizm, totalitaryzm, nienawiść rasową.
Art. 11 „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa”
Art. 12 „Rzeczpospolita polska zapewnia wolność tworzenia i działania zawiązków zawodowych, organizacji społeczno - zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji”
Art. 13 „Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobywania władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa”
Art. 14 „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu”
Zasadę udziału samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy (Art. 15, 16)
Art. 15 „Ustrój terytorialny Rzeczpospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy publicznej. Zasadniczy podział terytorialny państwa uwzględniający więzi społeczne, gospodarcze lub kulturowe i zapewniający jednostkom terytorialnym zdolność wykonywania zadań publicznych określa ustawa”
Art. 16 „Ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego stanowi z mocy prawa wspólnotę samorządową. Samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej. Przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych samorząd wykazuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność”
Zasadę konstytucyjnego charakteru praw i wolności obywatelskich (rozdział drugi)
Art. 30 „ Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”
Obowiązki obywatelskie (Art. 82-88)
Art. 82 „Obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczpospolitej polskiej oraz troska o dobro wspólne”
Art. 83 „Każdy ma obowiązek przestrzegania prawa rzeczpospolitej Polskiej”
Art. 84 „Każdy jest obowiązany do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych w tym podatków określonych w ustawie”
Art. 85 „Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowanie przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa.”
Zasadę niezawisłości sądów i niezależności sędziów (Art 173, 178)
Art. 173 „Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz”
Art. 178 „Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Sędzim zapewnia się warunki pracy i wynagrodzenia odpowiadające godności urzędu oraz zakresowi ich obowiązków. Sędzia nie może należeć do partii politycznych, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej niedającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów”
Art. 180 „Sędziowie są nieusuwalni. Złożenie sędziego z urzędu, zawieszenie w urzędowaniu, przeniesienie do innej siedziby lub na inne stanowisko wbrew jego woli może nastąpić jedynie na mocy orzeczenia sądu i tylko w przypadkach określonych w ustawie”
Zasadę społecznej gospodarki rynkowej wraz z gwarancją wolności gospodarczej i konstytucyjną ochroną własności prywatnej (Art. 20)
Art. 20 „Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczpospolitej Polskiej”
Cywilnej kontroli nad siłami zbrojnymi,
Dostępu obywateli do informacji o działalności organów władzy,
Publicznej denaturalizacji władzy
Konstytucja RP może być znowelizowana tylko kwalifikowaną większością 2/3 w Sejmie przy obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby posłów i z a zgodą Senatu bezwzględną większością przy obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.
Elementarne cechy demokratycznego państwa prawnego:
Wolne wybory
Istnienie parlamentu
Podział władz (ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza)
Zasada legalizmu
Nadrzędność konstytucji w hierarchii praw
Konstytucyjna gwarancja praw i wolności obywatelskich
Niezawisłość sądów i niezależność sędziów
Prawo obywatela do sądu
Zasada, że prawo nie działa wstecz,
Gwarancja wolności i niezależności środków społecznej komunikacji
WŁADZA USTAWODAWCZA (LEGISTATYWA) W POLSCE
Organami władzy ustawodawczej są sejm i senat, kiedy obradują wspólnie i tworzą Zgromadzenie Narodowe, które zbiera się w uroczystych, podniosłych chwilach lub ze szczególnie ważnych względów, np. przyjęcie konstytucji. Kadencja obu izb trwa cztery lata.
SEJM
Ma najwyższą władzę ustawodawczą. Złożony jest z 460 posłów. Zasady wyborów do Sejmu określa konstytucja i ordynacja wyborcza, a termin wyborów ogłasza prezydent. Wybory są pięcioprzymiotnikowe:
Bezpośrednie;
Powszechne;
Równe;
Proporcjonalne;
Tajne.
Obowiązuje prób wyborczy dla list komitetów wyborczych:
Dla partii politycznych konieczność uzyskania przynajmniej 5 % ilości ważnych głosów w całym kraju (wymóg nie dotyczy list mniejszości narodowych);
Dla koalicji wyborczych próg ten sięga 8 %.
Każdy wyborca dysponuje jednym głosem. Czynne prawa wyborcze posiadają obywatele, którzy ukończyli 18 lat, bierne prawo wyborcze obywatele, którzy ukończyli 21 lat. Praw wyborczych nie mają osoby pozbawione praw publicznych, ubezwłasnowolnione prawomocnym orzeczeniami sądu. Wybory przeprowadzają komisje wyborcze:
Państwowe;
Okręgowe;
Obwodowe.
O ważności wyborów rozstrzyga Sąd Najwyższy. Prezydium Sejmy tworzą marszałek Sejmu i wicemarszałkowie. W skład Konwentu Seniorów wchodzą marszałek, wicemarszałkowie, przewodniczący lub wiceprzewodniczący klubów, przedstawiciele kół parlamentarnych. Komisje sejmowe są organami kontroli sejmu w zakresie określonym konstytucją i uchwałami. Funkcjonują komisje stałe, nadzwyczajne, śledcze. Ugrupowania polityczne reprezentowane w Sejmie tworzą kluby oraz koła. Sejm uchwala ustawy, wyraża zgodę na ratyfikowanie umów międzynarodowych, powołują rząd i kontroluje jego działalność, powoduje większość organów konstytucyjnych państwa, np. prezesa Narodowego Banku Polskiego, Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, część członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Rady Polityki Pieniężnej. Sejm wydaje ustawy i uchwały. Sejm może wyrazić wotum nieufności rządowi lub poszczególnym ministrom.
Ustawę, jako akt prawny może uchwalić tylko parlament. Uchwała jest aktem wewnętrznym, może ją wydać Sejm, Senat, Rada Ministrów, Sejmik Samorządu Terytorialnego. Wszystkie akty prawne muszą być zgodne z konstytucją i z niej wypływać. Inicjatywę ustawodawczą posiada grupa, co najmniej 15 posłów, Senat, prezydent, Rada Ministrów, grupy obywateli. Projekt ustawy po tzw. trzech czytaniach, po pracach w komisjach sejmowych i na plenum Sejmu, jako uchwalona ustawa w Sejmie, przechodzi do Senatu, który może ją przyjąć, zaproponować poprawki lub odrzucić głosami bezwzględnej większości posłów. Ustawa trafia jeszcze do prezydenta, który może ją skierować do Trybunału Konstytucyjnego dla zbadania zgodności z ustawą zasadniczą lub odmówić jej podpisania. Prezydenckie weto może Sejm przełamać większością 3/5 głosów.
SENAT
Ma udział w funkcji władzy ustawodawczej. W procesie legislacyjnym odgrywa głównie rolę kontrolną. Izba Wyższa Parlamentu składa się z 100 senatorów. Wybory do Senatu (przeprowadzane w terminie wyborów do Sejmu) odbywają się w stu jednomandatowych okręgach wyborczych. Czynne prawo wyborcze mają osoby, które ukończyły 18 lat, a bierne - 30 lat. Na czele Senatu stoi marszałek i wicemarszałkowie. Organami Senatu są:
Prezydium Senatu;
Konwent Seniorów;
Komisje Senatu.
Senat mianuje część członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji.
Władza wykonawcza w Polsce.
PREZYDENT RP
Jest najwyższym przedstawicielem państwa, jego głową. Ma obowiązek strzec suwerenności i integralności państwa, czuwać nad przestrzeganiem konstytucji. Realną władzę wykonawczą sprawuje Rada Ministrów z premierem na czele, niemniej Prezydent ma liczne prerogatywy (przywileje) w stosunku do parlamentu, rządu i sądownictwa. Może rozwiązać Sejm i wraz z nim automatycznie Sejm, przysługuje mu inicjatywa legislacyjna, weto ustawodawcze. Zwołuje Radę Gabinetową oraz Radę Ministrów obradującą pod jego przewodnictwem, która jednak nie ma uprawnień Rady Ministrów. Ratyfikuje umowy międzynarodowe, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych i może ogłosić stan wojenny lub wyjątkowy. Mianuje Szefa Sztabu Generalnego i dowódców rodzajów sił zbrojnych. W zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. Organem doradczym Prezydenta jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego. Prezydent RP powołuje I prezesa Sądu Najwyższego, prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego, prezesa i wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego, ma prawo łaski. Powinien pełnić rolę koncyliacyjną, mediacyjną w sporach między różnymi organami państwa czy siłami politycznymi. Wybierany jest w wyborach powszechnych i bezpośrednich. Prawo wyborcze bierne posiadają osoby powyżej 35 roku życia. Prawo zgłaszania kandydatów nakłada obowiązek zebrania poparcia minimum 100 tys. podpisów. Kadencja opiewa na 5 lat. Można być wybranym dwukrotnie. Prezydent stanowi jednoosobowy organ państwa, a wspiera go w pracy Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej, z szefem i kilkoma wysokimi urzędnikami w radzie ministrów.
RADA MINISTRÓ RP (RZĄD RP)
Kolegialny organ władzy wykonawczej. Składa się z Prezesa RM (premiera), wicepremierów oraz ministrów resortowych oraz ministrów bez teki (bez przydziału konkretnych resortów). W skład rządu wchodzą także: rzecznik prasowy, pełnomocnicy do spraw kontaktów ze związkami zawodowymi, młodzieży, kobiet itp. Premiera desygnuje prezydent po zasięgnięciu opinii przywódców większości sejmowej i na jego wniosek powołuje Radę Ministrów. Warunkiem koniecznym powołania rządu jest uzyskanie dla nowego gabinetu wotum zaufana od Sejmu. Jeśli nie uda się tak powołać rządu, to następny krok należy do Sejmu. Jeśli Sejm do 14 dni nie wyznaczy gabinetu, inicjatywa przechodzi do prezydenta. Z kolei, gdy Sejm nie udzieli temu rządowi poparcia, prezydent rozwiązuje Izbę i ogłasza nowe wybory. RM i premier ponoszą polityczną odpowiedzialność przed Sejmem. Sejm może przeprowadzić konstruktywne wotum nieufności, czyli przy usuwaniu premiera musi przeprowadzić nową kandydaturę.
Rząd realizuje:
Bieżącą polityką wewnętrzną i zewnętrzną państwa,
Nadzoruje pracę administracji publicznej.
Do zadań rządu należy:
Zapewnienie wykonywania ustaw, w tym celu wydawanie rozporządzeń wykonawczych do ustaw,
Sporządzanie projektów budżetu państwa oraz innych planów finansowych i inwestycyjnych,
Ochrona interesów Skarbu Państwa,
Nadzór nad samorządami.
Struktura sądownictwa w Polsce
Sąd Najwyższy
To sąd kasacyjny z siedzibą w Warszawie. Do SN wnosi się kasację, zatem zaskarżenie wyroku lub postanowienia wydanego przez sąd drugiej instancji. SN nie rozpoznaje ponownie sprawy, lecz sprawdza, czy sądy powszechne i wojskowe prawidłowo stosowały prawo przy orzekaniu. Kasację składa adwokat lub radca prawny.
Sądy Powszechne
Sądy apelacyjne;
Sądy okręgowe
Sądy rejonowe.
Wyrokują w sprawach cywilnych, rodzinnych, nieletnich, z zakresu prawa pracy, ubezpieczeń społecznych, upadłościowych, karnych, prowadzą księgi wieczyste i rejestry. Sądownictwo powszechne jest dwuinstancyjne. Można się odwołać od wyroku, postanowienia sądu pierwszej instancji do sądu drugiej instancji (odwoławczego) o zmianę orzeczenia. Sąd pierwszej instancji: sąd rejonowy, sąd okręgowy. Sąd drugiej instancji: sąd okręgowy, sąd apelacyjny. Sądy okręgowe są sądami pierwszej instancji w niektórych sprawach o większym ciężarze gatunkowym (np. poważne przestępstwa, duża wartość roszczenia). Są natomiast sądami drugiej instancji (odwoławczymi) dla orzeczeń wydanych przez sądy rejonowe, które rozpatrują wszystkie sprawy, z wyjątkiem zastrzeżonych dla sądu okręgowego. Sądy drugiej instancji zajmują się zaskarżoną sprawą i mogą:
Utrzymać w mocy zaskarżone orzeczenie;
Zmienić zaskarżone orzeczenie;
Uchylić je i przekazać do ponownego rozpatrzenia do sądu pierwszej instancji.
Sądy apelacyjne funkcjonują tylko, jako sądy drugiej instancji i rozpoznają odwołania od orzeczeń sądu okręgowego.
Sądy Administracyjne
Kontrolują działalność administracji publicznej pod względem jej zgodności z prawem. Postępowanie przed sądem administracyjnym jest także dwuinstancyjne. Pierwsza instancja to Wojewódzkie Sądy Administracyjne. Drugą instancją jest Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie. Sądy administracyjne mogą jedynie uchylić, unieważnić lub podtrzymać zaskarżony akt administracyjny. Nie mogą wydać nowej decyzji administracyjnej. Wojewódzki Sąd Administracyjny orzeka w sprawach skarg: na decyzje administracyjne (np. zgoda na budowę, nakaz zapłaty podatku); akty prawa organów jednostek samorządu terytorialnego i terenowych organów administracji rządowej (np. ustalanie stawek podatków lokalnych, zasad parkowania w mieście); na bezczynność organów administracji. Od orzeczeń Wojewódzkich Sądów Administracyjnych przysługuje skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Sądy Wojskowe
Dzielą się na wojskowe sądy garnizonowe ( pierwszej instancji) oraz wojskowe sądy okręgowe(odwoławcze) oraz jako pierwsza instancja w ważnych sprawach. Rozpoznają sprawy o przestępstwa popełnione przez żołnierzy i pracowników wojska. Działa także Izba Wojskowa Sądu Najwyższego.
Ponadto wyróżniamy sądy:
Karne, które rozstrzygają sprawy z zakresu prawa karnego;
Cywilne, które zajmują się sprawami z zakresu prawa cywilnego.
Trybunał Konstytucyjny
Jest samodzielnym organem konstytucyjnym państwa, organem władzy sądowniczej powołanym do badania zgodności z konstytucją aktów normatywnych i umów międzynarodowych oraz wykonywania innych zadań określonych w Konstytucji. Orzeczenia trybunału są ostateczne, co zapewnia mu możliwość pełnej oraz skutecznej ochrony konstytucyjności porządku prawnego w państwie. Składa się z 15 sędziów wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat. Od kwalifikacji prawniczych i stażu sędziowskiego. Kandydatów może zgłaszać PREZYDIUM SEJMU LUB GRUPA, CO NAJMNIEJ 50 POSŁÓW. Wyboru dokonuje się bezwzględną większością głosów w obecności, co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Prezes i wiceprezes Trybunału są mianowani przez Prezydenta RP spośród dwóch kandydatów przedstawionych na każde z tych stanowisk przez ZGROMADZENIE OGÓLNE SĘDZIÓW TRYBUNAŁU. Sędziowie Trybunału są w sprawowaniu swego urzędu niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji. Gwarancją niezawisłości są zakazy nominowania sędziów na kolejną kadencję oraz usunięcia ze stanowiska w trakcje kadencji. Wygaśnięcie urzędu sędziego może nastąpić jedynie w następstwie zrzeczenia się urzędu, trwałej niezdolności do pełnienia obowiązków sędziego z powodu choroby, ułomności, skazania prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo. Organami Trybunału Konstytucyjnego są: ZGROMADZENIE OGÓLNE ORAZ PREZES TRYBUNAŁU. Zgromadzenie ogólne podejmuje uchwały, jeżeli bierze w nim udział, co najmniej 2/3 ogólnej liczby sędziów. Prezes Trybunału Konstytucyjnego reprezentuje Trybunał na zewnątrz.
Dziedziny działalności Trybunału Konstytucyjnego:
Kontrola aktów normatywnych
Kontrola preferencyjna lub następcza polega na orzekaniu o hierarchicznej zgodności aktów normatywnych (norm prawnych) niższego rzędu z aktami normatywnymi (normami prawnymi) wyższego rzędu i na eliminowaniu tych pierwszych z systemu obowiązującego prawa w razie stwierdzenia braku zgodności.
Trybunał Konstytucyjny kontroluje ustawy, w tym ustawy budżetowe, ustawy wyrażające zgodę na ratyfikacje umów międzynarodowe, inne przepisy prawa wydawane przez centralne organy państwowe. Kryteria kontroli:
Kryterium materialne -bada treściową zgodność aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami;
Kryterium proceduralne -bada dochowanie trybu wymaganego przepisami prawa dla wydania kontrolowanego aktu normatywnego;
Kryterium kompetencyjności - ustalanie, czy dany organ, który wydał akt normatywny miał uprawnienia do jego wydania. Sz
Szczególną procedurę kontroli norm jest rozpatrywanie skarg konstytucyjnych. Istotą skargi jest zażalenie pokrzywdzonego w konkretnej sprawie, powiązanie jej z ochroną praw jednostki i domaganie się zweryfikowania przez Trybunał Konstytucyjny konstytucyjności podstaw prawnych, na podstawie, których zapadły niekorzystne z punktu widzenia pokrzywdzonego rozstrzygnięcia władzy publicznych; czy zatem kwestionowanie podstawy prawne nie naruszają konstytucyjnie zagwarantowanych praw i wolności obywatelskich.
Mówi o tym art. 79 ust. 1 Konstytucji: "Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie, którego sąd lub organ administracji publicznej orzeł ostatecznie o jego wolności lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji." Skargę musi sporządzić adwokat lub radca prawny.
ROZSTRZYGANIE SPORÓW KOMPETENCYJNYCH POMIĘDZY CENTRALNYMI KONSTYTUCJYJNYMI ORGANAMI PAŃSTWAMI - np. dwa lub więcej organów państwa uznały za właściwe do rozstrzygnięcia określonej sprawy.
ORZEKANIE O ZGODNOŚCI Z KONSTYTUCJĄ CELÓW, PROGRAMU LUB DZIAŁĄLNOŚCI PARTII POLITYCZNYCH - orzeczenie skutkuje odmową wpisania do ewidencji rejestrującej się partii lub delegalizacją już istniejącej.
UZNAWANIE NIEMOŻNOŚCI SPRAWOWANIA URZĘDU PRZEZ PREZYDENTA - rozstrzyga o stwierdzeniu przeszkody w sprawowaniu urzędu Prezydenta, gdy ten nie jest w stanie powiadomić Marszałka Sejmu o niemożności sprawowania urzędu.
Trybunał Stanu
Sąd, który winien rozpatrywać oskarżenia przeciw przedstawicielom najwyższych organów władzy państwowej, w tym Prezydent, Prezes Rady Ministrów, członkowie Rady Ministrów, prezes Narodowego Banku Polskiego, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych. Ponoszą oni przed Trybunałem Stanu odpowiedzialność konstytucyjną, za naruszenie konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem. Wniosek o postawienie przed Trybunałem Stanu formuje Sejm. Wstępny wniosek oskarżający może zgłosić: komisja sejmowa większością 2/3 jej członków, nie mniej niż 50 posłów oraz Trybunału Konstytucyjnego. Wnioski rozpatruje sejmowa KOMISJA ODPOWIEDZIALNOŚCI KONSTYTUCYJNEJ. W przypadku Prezydenta przed Trybunał Stanu może go postawić jedynie Zgromadzenie Narodowe większością 2/3 ogólnej liczby członków, po wniosku złożonym przez 1/4 ogólnej liczby posłów i senatorów. Trybunał Stanu jest wybierany przez Sejm spoza grona posłów i senatorów na okres kadencji Sejmu. Przewodniczącym Trybunału Stanu jest z urzędu PIERWSZY PREZES SĄDU NAJWYŻSZEGO. W skład Trybunału Stanu wchodzi przewodniczący, jego dwóch zastępców oraz 16 członków. Przynajmniej połowa TS powinna mieć kwalifikacje sędziowskie. Członków chroni immunitet. Trybunał Stanu po uznaniu winy podsądnego może orzec czasową lub na zawsze: utratę czynnego i biernego prawa wyborczego, utratę orderów, odznaczeń, tytułów honorowych, zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia ważnych funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych oraz organizacjach społecznych. Orzeczenie kary wiąże się z utratą pełnionego stanowiska, a w wypadku prezydenta usunięcie go z urzędu.
Najwyższa Izba Kontroli
Jest naczelnym organem kontroli państwowej i podlega Sejmowi. Wpisuje się w zadania kontrolne Sejmu wobec władzy wykonawczej. Prezes NIK powołuje Sejm na okres 6 lat. NIK, jako związana z władzą ustawodawczą jest niezależna od rządu. Bada realizację budżetu państwa, ustaw i aktów prawnych. Sprawdza zgodność z prawem działania instytucji państwowych, ich gospodarność, wydatkowanie środków publicznych, wykorzystanie funduszy unijnych. Kontroli NIK podlegają organy administracji państwowej, Narodowy Bank Polski, jednostki organizacyjne samorządów terytorialnych. NIK kontroluje także wykorzystanie środków państwowych, którymi dysponuje różne, także niepaństwowe podmioty. NIK każdego roku przedstawia informację o wykonaniu budżetu państwa.
Prawo
To zbiór odpowiednio uporządkowanych norm. Norma prawna to obowiązek określonego zachowania się przez adresata normy. Przepisy prawne, to obowiązujący adresatów zapis norm. Prawo jest systemem norm ustanowionych lub potwierdzonych przez kompetentnego prawodawcę, których wypełnienie egzekwują organy państwa. Prawo reguluje stosunki między ludźmi, obywatelami, a organami władzy, instytucjami. Norma prawna składa się z:
Hipotezy (określenia warunków, w jakich ma zastosowanie),
Dyspozycji (sformułowanej, jako dozwolenie, nakaz, zakaz),
Sankcji (określającej następstwa z powodu naruszenia normy prawnej).
Źródła prawa:
Zwyczaj prawny - kształtujący się przez długi okres czasu w praktyce społecznej; część zostaje usankcjonowana przez organy władzy państwowej. W Wielkiej Brytanii to źródło wciąż zachowuje znaczenie, ale w innych państwach, w tym PL, dominuje prawo stanowione.
Prawo zwyczajowe - niepisany zbiór najważniejszych norm moralnych, branych pod uwagę w orzecznictwie sądowych, np. prawo naturalne nawiązujące do natury człowieka, jego skłonności i aspiracji, jako zbiór norm obowiązujących społeczeństwo i władzę państwową.
Akty normatywne -stanowione przez wyspecjalizowane organy władzy ustawodawczej, zachowując przy tym wymogi proceduralne.
Umowy -są odmianą prawa stanowionego, zawierają je między sobą różne podmioty, np. na polu międzynarodowym będą to traktaty tworzące Unię Europejską.
Precedensy sądowe -prawo tworzone w werdyktach sądowych jak ma to miejsce w krajach anglosaskich; w innych krajach sąd najwyższy konstruuje ogólne reguły, które stają się podstawą rozstrzygnięć w podobnych sprawach w sądach niższych instancji.
Opinie ekspertów prawnych -nie mają mocy obowiązującej, ale wpływają na podmioty stosujące lub stanowiące prawo.
Ze względu na przedmiot regulacji poszczególnych przepisów, wyróżnia się ich trzy podstawowe grupy:
Ustrojowe - regulują strukturę i kompetencje poszczególnych organów państwa, tworzą prawo państwowe (konstytucyjne) najwyżej usytuowane w hierarchii przepisów prawnych krajowych porządku normatywnego.
Procesowe - określają procedury prawne, umożliwiają realizację poszczególnych przepisów materialnych.
Materialne - wyznaczają podstawowe standardy ochronne w życiu społecznym.
FUNKCJE PRAWA:
Represyjna
Wymierzenie kar, które winny działać odstraszająco oraz mieć znaczenie resocjalizacyjne, sprzyjać powrotowi przestępcy do normalnego życia.
Wychowawcza
Kształtować właściwe postawy, zachowania.
Dystrybucyjna
Reguluje tworzenie sprawiedliwych zasad podziału niektórych dóbr społecznych.
Porządkowanie życia społecznego
Służy stabilizacji stosunków społecznych, tworzy i utrwala ład społeczny, daje obywatelom poczucie bezpieczeństwa.
Organizacyjna
Tworzenie niezbędnych do funkcjonowania państwa organów władzy publicznej, administracji.
Ochronna
Chronienie wartości będących podstawą demokracji, ładu politycznego, społecznego, gospodarczego.
Kulturotwórcza
Znajomość prawa jest jedynym z czynników określających poziom kultury politycznej.
ZASADY PRAWA
Elementarne zasady (paremie -sentencje) prawa rzymskiego, które do dzisiaj wyznaczają standardy prawne.
Nullum crimen sine lege - nic, co nie jest zabronione przez prawo, nie może być karalne.
Nulla poena sine lege - nikt nie może być ukarany bez odpowiedniego przepisu prawa.
Lex posterior derogat legi priori - późniejszy przepis prawny uchyla obowiązującą moc wcześniejszego.
Lex superior derogat legi inferiori - przepis wyższego rzędu uchyla przepis prawny niższego rzędu.
Audiatur et altera pars - należy wysłuchać także drugiej strony sporu. Warunkiem dobrego prawa musi być jego stabilność. Prawo nie może działać wstecz, czyli nie można karać za czyn, który dopiero po jego popełnieniu w świetle prawa stał się wykroczeniem lub przestępstwem. Normy prawne muszą być przejrzyste, jasne, zrozumiałe. Poszanowanie praw słusznie nabytych.
DZIEDZINY PRAWA
Generalnie prawo dzieli się na:
Wewnętrzne - obejmuje normy prawne suwerennie ustanowione przez dane państwo i obowiązujące wyłączenie na jego terytorium;
Międzynarodowe - obejmuje zasady obowiązujące we wzajemnych stosunkach pomiędzy państwami, wynikające z międzynarodowych porozumień. Reguluje zagadnienia związane z różnymi obszarami ludzkiej aktywności (np. w zakresie komunikacji), tworzy mechanizmy rozwiązywania sporów między państwami (np. ekonomicznych). Istotną rolę pełnią dokumenty prawne wypracowane w ONZ; prawo europejskie, wynikające z traktatów podpisanych w ramach Unii Europejskiej. Stosunki między państwami określa prawo międzynarodowe publiczne np. prawo dyplomatyczne, prawo konsularne, czy też przepisy związane z ochroną praw człowieka.
DZIEDZINY PRAWA WEWNĘTRZNEGO
Prawo konstytucyjne
Określa ustrój polityczny i gospodarczy państwa, ich strukturę i kompetencje, obowiązki i wolności obywateli, gwarancję praw człowieka, kwestie związane z funkcjonowaniem samorządu.
Prawo administracyjne
Dotyczy organizacji państwowej administracji, czynności administracyjnych, określa tryb postępowania organów rządowej administracji, poszczególnych szczebli samorządu lokalnego.
Prawo cywilne
Poprzez kodeks cywilny reguluje stosunki majątkowe, określa zasady współdziałania obywateli i instytucji (osób fizycznych i prawnych) w zakresie umów, zobowiązań, zastawów (hipoteki), kupowania, sprzedawania, dziedziczenia, spadków, dóbr niematerialnych (praw autorskich, patentów).
Prawo karne
Poprzez kodeks karny obejmuje zakazy i nakazy pewnych zachowań, określa czyny uznawane za przestępstwa i wyznacza zakres kar za ich popełnienie. Prawo karne materialne określa rodzaje przestępstw i kary; prawo karne procesowe dotyczy praw i obowiązków stron biorących udział w procesie; prawo karne wykonawcze precyzuje zasady wykonania kar. Prawo karne działa z urzędu, prokuratura podejmuje postępowanie niezależnie od woli poszkodowanych.
Prawo pracy
Poprzez kodeks pracy ujmuje prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, wyznacza zasady nawiązywanie i rozwiązywania stosunku pracy; reguluje sytuację prawną, w tym; zawarcie umowy o pracę, zwolnienie pracownika, odpowiedzialność materialną pracowników, udzielanie urlopów, układy zbiorowe, itp.
Prawo finansowe
Reguluje zasady gospodarowania finansami przez państwo, samorządy terytorialne i inne organizacje publiczne, np. prawo budżetowe, które reguluje publiczne dochody i wydatki. Istnieje też prawo finansowe podmiotów niepublicznych, prywatnych. Prawo finansowe ma wiele działów: bankowe, ubezpieczeniowe, prawo finasowania instytucji gospodarczych, rachunkowe, które określa reguły sprawozdawczości finansowej, sposoby prowadzenia rachunkowości przez podmioty gospodarcze.
Prawo rodzinne i opiekuńcze
Poprzez kodeks rodzinno-opiekuńczy reguluje kwestie stanu cywilnego, zawarcie i rozwiązanie małżeństwa, obowiązki i uprawnienia małżonków, zagadnienia władzy rodzicielskiej, obowiązków alimentacyjnych.
Przepisy prawne i wynikające z nich normy stanowią prawo przedmiotowe
Zapisane w nich uprawnienia tworzą prawo podmiotowe, to znaczy przyznane konkretnym podmiotom. Prawo przedmiotowe stanowi źródło poszczególnych praw podmiotowych. Prawom podmiotowym jedynych osób odpowiadają obowiązki innych. Istotę stosunków prawnych stanowią prawa i obowiązki. Pomiędzy podmiotami prawa występuje więź prawa, czyli jeden z nich pozostaje podmiotem uprawnionym (osoby fizyczne, osoby prawne -np. spółki, stowarzyszenia), natomiast drugi jest podmiotem zobowiązanym. Ten pierwszy może domagać się od drugiego określonego zachowania, tworzą się między nimi stosunki prawne.
Teoria suwerenności władzy państwowej
Jean Bodin (1530-1596) francuski humanista i prawnik, wykładowca prawa rzymskiego na uniwersytecie w Tuluzie; deputowany do Stanów Generalnych; znał Jana Zamoyskiego, z którym omawiał ustrój Polski; w czasie pobytu we Francji delegacji polskiej w sprawie powołania na polski tron Henryka Walezego, Bodin pełnił rolę tłumacza z języka łacińskiego. Rozwinął teorię państwa i prawa. Przyczynił się do rozwoju myśli politycznej. Zastosował metodę historyczną w badaniach nad prawem. Stosował także metodę prawno-porównawcza. Skupił się na kwestii suwerenności władzy państwowej. Przyczynił się do umocnienia doktryny absolutyzmu królewskiego. Pisał: "Państwo to sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne, z władzą suwerenną na czele". Państwo jest organizacją publiczną, która wznosi się ponad rodzinami, stanowiącymi podstawowe i naturalne komórki życia w państwie oraz będącymi jego fundamentem i wzorcem. Na czele państwa stoi suwerenny władca. Władza państwowa ma być sprawiedliwa, respektować prawo boże i naturalne. Suwerenność stanowi konstytutywną cechę władzy państwowej. Zapewnia jej absolutną niezależność od czynników zewnętrznych i niezawisłość od poddanych. Podstawowym atrybutem suwerenności władzy państwowej jest wyłączność prawodawcza. Suwerenność nie oznacza aprobaty dla dowolności stanowienia prawa. Prawo musi być sprawiedliwe. Stanowienie prawa musi być zgodne z prawem bożym i naturalnym. Suwerenność władzy państwowej jest niepodzielna. Najbardziej naturalnym ustrojem jest monarchia. Monarcha lepiej zna prawo boże i nie ma podstaw do przypuszczenia, żeby chciał je naruszyć. Poddani nie mogą czynnie wystąpić przeciw władcy. Dopuszczalny jest jedynie bierny opór. Wymówienie posłuszeństwa przez poddanych suwerennemu władcy to złamanie prawa bożego i naturalnego. Wszyscy mieszkańcy kraju są naturalnymi poddanymi. Wszyscy jednakowo są winni królowi posłuszeństwo, są jednakowo poddani monarsze. Przywileje stanowe różnicują ludzi, ale przywileje są w rękach suwerena, który może je cofnąć.
Bodin podnosił kwestię nietykalności własności, jako fundamentalną zasadę prawa naturalnego. Suweren nie powinien naruszać prawa własności swoich poddanych. Monarcha winien pokrywać wydatki państwowe z dochodów królewskich. Powinien sprzyjać rozwojowi majętności mieszkańców kraju. Bodin miał tutaj na uwadze dobrobyt mieszczaństwa. W tej warstwie społecznej upatrywał podporę monarchii. Suwerenny władca nie może uznawać zwierzchnictwa zewnętrznego, w tym papieża nad sobą. Kościół krajowy winien być wykorzystywany w służbie państwowej, a zakres jego obowiązków miał ustalać monarcha. Jean Bodin polemizował z poglądami tzw. monarchomachów (tyranobójców), przeciwników władzy absolutnej, którzy wywodzili się z warstw średnich i byli powiązani z reformacją kalwińską. Czołowi przedstawiciele tego środowiska: Francosi Hotman profesor prawa na Sorbonie i bardziej radykalni: Teodor Beza, Jean Boucher, Stephan de la Boetie. Główną przesłanką ich wywodów była koncepcja suwerenności ludu, której genezy dopatrywali się w czasach Franków. Twierdzili, że historycznie obowiązuje umowa zawarta między ludem, a władcą, która stanęła u podłoża instytucji państwa. Źródłem władzy jest lud. Lud niejako delegował suwerena do objęcia władzy państwowej. Monarcha jest związany porozumieniem z ludem i nie ma on władzy absolutnej. Jeśli złamie kontrakt, to lud może go zrzucić z tronu. W rękach ludu (de facto jego reprezentantów-może to być np. arystokrata odpowiednio usytuowany we władzy królewsko-państwowej) spoczywa decyzja, czy król naruszył porozumienie. W następstwie oceny, że król złamał umowę, reprezentant ludu może nawet zgładzić monarchę. Hotman postulował przemianę ustroju Francji w kierunku monarchii parlamentarnej, z silną pozycją Stanów Generalnych.
Thomas More (Morus) 1478-1535; utopia społeczna; Lord Kanclerz Anglii, przeciwnik absolutyzmu króla Henryka VIII, stąd popierał uniwersalizm katolicki i przeciwstawiał się zerwaniu związków Kościoła angielskiego z Rzymem. Jego sławne dzieło z gatunku political fiction: "Książeczka zaiste złota i niemniej pożyteczna jak przyjemna o najlepszym ustroju państwa i nieznanej dotąd wyspie Utopii". Thomas More, inspirowany twórczością Platona, przedstawił swoją wizję idealnego społeczeństwa. Ustrój wyspy Utopia nie znał własności indywidualnej. Ziemia, domy, warsztaty pracy należały do państwa. Ludność żyła w równości i harmonii. Obowiązywał sześciogodzinny dzień pracy, a wolny czas poświęcony nauce. Panował system równości. Obywatele jednakowo się ubierali i wspólnie spożywali posiłki. Nie znali pieniądza, wszystkie potrzeby zaspokajało państwo. Chciwi skazywani byli na niewolnictwo. System władzy był hierarchiczny, z zachowaniem zasad demokratycznych. Podstawową komórką społeczną była rodzina. Każde 30 rodzin corocznie wyłaniał swoich urzędników (filarchów), Ci z kolei wybierali swoje kierownictwo (protofilarchów). Na czele Utopii stał książę wybierany z czterech kandydatów wysuniętych przez lud na zgromadzeniu filrchów i protofilarchów. Książę sprawował władzę dożywotnio, ale jako tyran mógł być usunięty. Do głównych kompetencji księcia należała organizacja robót publicznych i polityka zagraniczna. Panowała tolerancja religijna, ale ateizm był wykluczony. Duchowni byli wybierani przez wiernych, nie korzystali z żadnych przywilejów. Nie znano celibatu.