Aditi - sanskr. "nieskrępowana, nieskończona, wolna". Bram.-hind. córka Maharysziego Dakszy i małżonka rysziego Kaśjapy, któremu urodziła Aditjów.
Bhajrawi - bogini śmierci, nosi girlandę z ludzkich głów.
Bhudewi, Bhumidewi - sanskr. "bogini ziemi". Na południu Indii druga żona Wisznu, obok Śri (Lakszmi)
Bhuwaneśwari - bogini wiedzy.
Buddhi - żona Ganesii.
Dewaki - bogini matka i bóstwo inkarnacji Aditi. Kuzynka Kansy i małżonka Wasudewy. Jest matką Kryszny i Balaramy.
Dewi - sanskr. "bogini". ogólne określenie bogini, którą szczególnie w społeczeństwach matriarchalnych czczono jako Mahadewi ("wielka bogini"). Bogini matka nosi m.in. przydomki: Amba ("matka"), Ambika ("mateczka"), Annapurna, Dźagadamba ("matka świata") i Bhagawati ("wyniosła"). W okresie dominacji najwyższych bóstw rodzaju męskiego przeobraziła się w Śakti i małżonkę Wisznu, a przede wszystkim Śiwy. W śiwaizmie, kiedy objawia się w swoim przyjaznym aspekcie, nazywa się Uma, Gauri i Parwati, kiedy objawia się w strasznej postaci nosi imiona Durga lub Kali.
Durga - sanskr. "niezgłębiona".Bogini matka (Dewi), bóstwo zwycięstwa. Uważana za Śakti i małżonkę Śiwy. W wisznuizmie jest siostrą Kryszny i Balaramy, identyfikowana z Subhadrą. Walczy z demonami i nieprzyjaciółmi dewów, pokonała króla demonów Mahiszę. Nosi m.in. przydomki: Mahiszamardini, Ćamunda i Czinnamasta. Za jej inkarnację uważana jest Kumari. Główne święto ku czci Durgi, Durgapudża, obchodzone jest jesienią i trwa co najmniej 5 dni. Przedtawiana jest z 10 rękami, a w każdej trzyma broń właściwą innemu z dziesięciu bogów. Jej wahaną jest lew lub tygrys. Podobno czasem Durga zmienia się w boginię śmierci Kali. Działo się to, na przykład kiedy Durga wraz z ośmioma joginami chciała zgładzić demona Raktabidźę (czyli „Krwawe Nasienie”). Nie mogła sobie jednak z nim poradzić, bo za każdym razem, kiedy go zraniła, z każdej jego kropli, która upadła na ziemię powstawało tysiąc nowych demonów. Właśnie wtedy Durga przybrała postać Kali i pokonała demona.
Ganga - bogini rzeki i uosobienie świętego (męskiego) Gangesu, który wypływa z Himalajów. Ganga, która wyskoczyła z palca u nogi Wisznu, na górze Meru dzieli się na wiele odnóg i spada na okoliczne góry, płynąc dalej w kierunku księżyca i gwiaździstego nieba. Córka Himawanta i Meny, siostra Parwati. Zstąpiła z nieba, aby służyć ludziom, użyźniając i uświęcając ziemię. Siwa, aby złagodzić impet jej upadku, pozwolił bogini wylądować na swych splecionych włosach. Siwa rozdzielił Gangę na siedem rzek (Ganges i jego dopływy), aby mogła przybyć na ziemię, nie wyrządzając szkód, w postaci katastrofalnej powodzi. Ganges jest świętą rzeką hindusów, uważa się, że kąpiel w jej wodach oczyszcza duszę i uwalnia od grzechów. Wielu Hindusów życzy sobie, żeby popiół z ich ciał spalonych na stosach w Waransi został oddany Gandze. Często przedstawiana jako oddźwierna, stojąca na swym wierzchowcu, makarze (który był morskim potworem) obok stojącego na żółwiu Jamuny. Jej atrybutami są dzban z wodą i lotos. Wyobrażona została w monumentalnym zespole rzeźb (Narodziny Gangi) w Mahabalipuram.
Gauri - bogini matka (Dewi), która daje pożywienie, także Śakti i małżonka Śiwy. Przedstawiana z miską ryżu i łyżką.
Ila - bogini modlitwy i ofiary płynnej, personifikacja libacji złożonej z mleka i masła.
Lakszmi, Kamala, Lotos - sanskr. Lakszmi "szczęście, piękno, fortuna". Bram.-hind. bogini piękna i miłości, szczęścia i bogactwa, zrodzona z piany oceanu (Kurma). Jest Śakti i najważniejszą z małżonek Wisznu, również w każdym z jego awatarów. Przy Wamanie jest Padmą ("lotos"), przy Paraśuramie jest Dharania ("ziemia"), przy Ramie jest Sitą ("bruzda"), dla Kryszny jest Rukmini. W tej ostatniej postaci jest matką Kamy. Jako Waisznawi należy do Saptamatryka. Ma m.in. przydomki Śri ("szczęście, pomyślność") i Lokamata ("matka świata").Na cześć pięknej i dobrej bogini matki na jesieni, na początku hinduskiego roku, odbywa się wielkie święto świateł (Diwali). Przedstawiana jest z 4 ramionami, w których trzyma kwiaty lotosu lub dysk, muszlę, maczugę i lotos. Złocista bogini siedzi na kwiecie lotosu lub na Garudzie. Razem z Wisznu tworzą parę prarodziców i przedstawiani są stojący na wężu Anancie. Lakszmi jest identyfikowana z jap.-bud. Kichijo-ten i chiń.-bud. Gongde Tian.
Mahi - bogini personifikująca ziemię.
Maja - sanskr. "czarodziejska siła, złudzenie,pozór". Przydomek bogini matki (Dewi), także świat jako złudzenie w przeciwieństwie do absolutnej realności Brahmana.
Manasa - bram.-hind. bogini wąż, bóstwo płodności, także chroniące przed ukąszeniami węży. Córka Kaśjapy i Kadru, siostra Wasuki i Ananty. Wahaną Masuki jest wąż. Przypomina bud. Dźanguli.
Marijamman - bogini z pewnej południowoindyjskiej wioski. Dziewczyna pochodziła z wysokiej kasty braminów. Została uwiedziona przez pewnego niedotykalnego (pochodzącego z niższej kasty), który przebrał się za bramina, a kiedy po ślubie odkryła oszustwo, popełniła samobójstwo. Natychmiast po śmierci została boginią i ukarała byłego małżonka spalając go na popiół lub upokarzając w inny sposób. Marijamman często uważana jest za „małżonkę” i patronkę wioski. Może być ona również odpowiedzialna za wywoływanie chorób i kontrolę nad nimi.
Minakszi - wojownicza bogini, czczona w Maduraj jako małżonka Siwy. Według podań była córką królewskiej pary, która narodziła się z trzema piersiami i była wychowywana przez rodziców jako chłopiec. Wstąpiła na tron po swym ojcu, podbiła świat, a następnie wyruszyła na świętą górę Kajlasa, aby wyzwać boga Siwę. Spotkawszy się jednak z wielkim bogiem stała się nieśmiała i powściągliwa. Utraciła też trzecią pierś. Historia ta kontrastuje z mitem o Parwati, której łagodny charakter ujarzmiał dzikiego i wojowniczego Siwę.
Parwati - sanskr. "córka góry". Bogini matka (Dewi). Córka Himawanta i Meny, młodsza siostra Gangi i Skandy. Dobroczynna bogini. Przedstawiana jako młoda i urodziwa kobieta, trzymająca w lewej dłoni kwiat lotosu. Atrybutami są trójząb i wąż, wahaną lew.
Raka - bogini obfitości, dawczyni snów.
Ratri - sanskr. "noc". Bogini i personifikacja nocy, także opiekunka zbójców i wilków. Jest siostrą Uszas.
Saraswati - sanskr. "płynąca". Bram.-hind. bogini matka Wedów, to ona wymyśliła język (sanskr.) i pismo (dewanagari), także opiekunka poezji, muzyki i tańca. Jako córka i druga żona Brahmy nazywana Brahmani i Wać. Na wizerunkach ma 4 ramiona. Przedstawiana jako uśmiechnięta, młoda i bardzo piękna kobieta, która była ubrana w wyszywane złotem sari, trzymająca księgę, symbol nauki i pisarstwa, vine (rodzaj cytry), na której grała i dzban wody. Płynie na łabędziu, co symbolizuje jej pełną kontrolę nad własnymi uczuciami- warunek sukcesu w sztuce czy literaturze. Jej kolorem jest biel, wahaną paw, dzika gęś albo lotos. Czasami identyfikowana z Sawitri (Gajatri).
Sati - sanskr. sat - "będąc". Bogini "dobra kobieta", także przydomek Umy. Zmartwiona tym, że jej ojciec Daksza składając ofiary nie zaprosił na uroczystość jej męża, Śiwy, szukała śmierci w ogniu ofiarnym. Jej ciało Wisznu poćwiartował, ale narodziła się powtórnie jako Parwati. Sati ("dobra, wierna kobieta"), która jako pierwsza dla ratowania honoru swojego męża rzuciła się w płomienie, dała początek obyczajowi palenia wdów na stosie. Wszystkie wdowy, które dobrowolnie pozwolą się spalić z ciałem męża, nazywają się Sati, a w miejscu takiej ofiary ustawia się "kamienie Sati".
Sita - sanskr. "bruzda". bogini ziemi i płodności, uosobienie łona ziemi. Sati wyorał z ziemi Dźanaka,król Widehy, kiedy orał pole pod miejsce ofiarne. Sati jest inkarnacją Lakszmi i małżonką Ramy. Sati, uprowadzoną i więzioną przez króla demonów, Rawanę, uwolnił Rama zabijając Rawanę. Jednak mąż podejrzewał ją o niewierność. Aby dowieść swojej niewinności, wstąpiła w płomienie, skąd wyniósł ją sam bóg ognia, Agni. U pustelnika Walmikiego urodziła bliźniaczych synów Ramy, Kuśę ("trawa") i Lawę ("cięty"). Dopiero 15 lat później Rama poznał swoich synów i zażądał,aby raz jeszcze dowiodła swojej niewinności. Sati wezwała na świadka swą matkę, Ziemię, prosząc, aby ją - jeśli jest niewinna - przyjęła do swego łona. Ziemia wzięła Sati w ramiona i zapadła się wraz z nią w podziemną czeluść.
Sitala - była to pierwotnie lokalna bogini z północnych Indii, gdzie wierzono, że bogini ta sprowadza na ludzi ospę, przypominając im, że życie ma też swoją ciemną stronę. Bogini ta związana była z bólem i cierpieniem.
Szaszthi - „Szósta”. Bogini porodu i patronka nowo narodzonych dzieci. Jej imię pochodzi od zwyczaju oddawania jej czci w szóstym dniu po porodzie dla zaznaczenia, że minął niebezpieczny okres zarówno dla matki jak i dla dziecka.
Uma - sanskr. "łaskawa". Bram.-hind. uosobienie światła i piękna, także bogini matka (Dewi). Córka Dakszy i Śakti, małżonka Śiwy. W tej ostatniej roli staje się Sati. Jej atrybutami są: różaniec, lotos, zwierciadło i dzban z wodą.
Uszas - sanskr. "jutrzenka". Towarzyszka i małżonka boga słońca Surji, która razem z Pratjuszą każdego dnia rano rozprasza ciemności.
Bogowie
Agni - sanskr. "ogień". Patron południowo-wschodniej strony świata (lokapala), małżonek Swahy ("niech się tak stanie") i ojciec Skandy. Wyobrażany często z dwiema głowami, czterema rękami i trzema nogami. Ciało ma kolor czerwony; atrybutami są: dzban, święty sznur, księga i ognisty miecz; wahaną jest baran.
Arjaman - (sanskr. "towarzysz, gościnność"), bram.-hind. bóg słóńca i tęsknoty, patronujący wszelkiemu dążeniu do duchowej doskonałości, jeden z Aditjów, włada duchami przodków Pita.
Balarama - sanskr. "mocarny Rama". Bóg uprawy roli, uosobienie siły. Bohater wojenny, jest synem Wasudewy i Dewaki lub Rohini; starszy, jasnoskóry brat przyrodni Kryszny. Ratując Balarame przed demonem Kansą bogini snu Nidra jeszcze przed narodzeniem przeniosła go z łona Dewaki w łono Rohini, innej małżonki Wasudewy. Balarama przedstawiany jest jako człowiek białoskóry z niebieskimi oczami. Jego atrybutami są pług i maczuga.
Brahma - bóg stwórca i władca wszechświata w jednym z okresów jego istnienia. Jego pierwszą żoną była Sawitri (Gajatri), a córką, lub drugą żoną, Saraswati (Śatarupa), a synem Agni, ich dzieckiem był również Manu, uważany za pierwszego człowieka. Brahma wchodzi w skład trójcy Trimurti; często uważany za protoplastę nieprzyjaciół Wisznu oraz wrogich bogom asurów i demonów. Żyje przez okres jednej pary, w czasie której trwa jego dzieło stworzenia, Brahmanda. Twórca rytmu czasu i przestrzeni, stawania się rzeczy, wykonawca woli przeznaczenia. Przedstawiany z czterema ramionami i czterema głowami (pierwotnie miał ich pięć, ale jedna spłonęła pod palącym spojrzeniem trzeciego oka Siwy), w plecionych koronach. Atrybutami Brahmy są: sznur modlitewny i dzban na wodę oraz/lub chochla ofiarna i księga. Brahma ma ciało czerwonego lub złotego koloru, odziany jest w białą szatę, a jego wahaną jest hansa (dzika gęś) lub lotos.
Bryhaspati, Brahmanaspati - sanskr. "pan modlitwy". Bóg planety Jowisz (Nawagraha), patron braminów i krów, także mądry nauczyciel Dajtjów. Jest synem Maharysziego Angirasa, mężem Tary, którą zabrał mu Budha, bóg planety Merkury. Uosobienie mocy kapłańskiej, wynalazca mowy, miał siedem ust, sto skrzydeł, rogi i niebieskie plecy. Przedstawiany jest na wozie ciągniętym przez 8 koni, jego atrybutami są księga lub laska oraz różaniec i dzban z wodą.
Czandra - bóg księżyca, miał 27 żon.
Daksza - (sanskr. "zdolny"), bram.-hind. mędrzec i jasnowidz dawnej epoki ryszi, zaliczany do 10 Maharyszich. Duchowny syn Brahmy i ojciec Aditi. Bóg stworzyciel wczesnego panteonu wedyjskiego. Był często zaliczany do Siedmiu Mędrców, którzy narodzili się z umysłu boga Brahmy i tak jak on nazwani byli Pradźapati („Pan Stworzeń”). Daksza wyskoczył z kciuka prawej ręki Brahmy. Daksza był ojcem wielu żon bogów, na przykład Sati, żony Siwy. Kiedyś Daksza składał ofiarę z konia, w czym uczestniczyli wszyscy bogowie z wyjątkiem Siwy, któremu nie wolno było brać udziału w żadnym składaniu ofiar. Wściekły z powodu tego zakazu, za namową Sati, Siwa zakłócił uroczystość i zesłał na ziemię choroby. W alternatywnym przekazie składanie ofiary zakończyło się wielką bijatyką, w trakcie której Siwa oderwał głowę Dakszy i wrzucił ją do ognia ofiarnego. Kiedy się uspokoił, zastąpił głowę Dakszy głową koźlęcia.
Dewas, Devas - sanskr. deva - "istota jaśniejąca". Wysoko postawiona istota w rozmaitych postaciach. 3 rodzaje: jako śmiertelna istota wśród innych śmiertelników, ludzie oświeceni doświadczający Boga, Brahma w formie jako Bóg.
Dhatar - boski stwórca nieba, ziemi, słońca, księżyca, przestrzeni powietrznej i światła.
Djaus, Djausz, Djaus Pitar - indoeuropejski bóg nieba, stanowi z żoną Prithiwi parę bogów - rodziców świata i bóstw.
Ganeśa, Ganesia, Ganesha, Ganapati - sanskr. "pan zastępów Iśany (Śiwy)". Bóstwo wiedzy, mądrości, życiowego powodzenia i literatury, także ten, który usuwa wszelkie przeszkody na drodze do osiągnięcia celu, wzywany w momencie rozpoczęcia każdego przedsięwzięcia, żeby zapewnić mu powodzenie. Pan ganów, bóstw podziemnych. Jest najstarszym synem Śiwy i Parwati, bratem Skandy. Jego małżonką jest Siddhi ("powodzenie") lub Riddhi ("pomyślność"). Przedstawiany z głową słonia, z jednym tylko kłem. Ma cztery ręce, w których dzierży lotos, kieł, misę i gałązkę cierniową. Ma wielki brzuch. Kolorem jego jest czerwony, a wahaną szczur.
Ghansayany - bóstwo będące opiekunem plonów, czczone przez Gondów.
Hanuman, Hanumant - sanskr. "ten ze szczęką". Bóg małpa, bóg uczoności i bóstwo opiekuńcze wieśniaków. Syn boga wiatru Pawany lub Waju i apsary Andżany. Kiedy pewnego razu Hanuman chwycił za słońce, które uważał za przedmiot jadalny, Indra piorunem rozbił mu podbródek. W Ramajanie Hanuman jest wiernym towarzyszem Ramy, który pomógł mu odzyskać uprowadzoną przez Rawanę Sitę. Epopeja ta opisuje wiele czynów Hanumana świadczących o jego wielkiej sile i rozumie. Hanuman jest uważany za bóstwo wyzwalające od trudności. Boska natura Hanumana była bardzo elastyczna, pozwalała na gwałtowne zmiany wyglądu i wielkości, co czyniło go wielkim wojownikiem. Na przykład, kiedyś odbiwszy się od skały, szybował ponad morskimi falami ku Lance, gdzie znajdowała się warownia Rawany, został połknięty przez olbrzymią demonicę o imieniu Surasa. Aby się wyswobodzić Hanuman powiększył swe ciało, zmuszając olbrzymkę do rozciągnięcia gardła, a potem raptownie skurczył się do wielkości kciuka i przedostawszy się do głowy olbrzymki wyszedł na zewnątrz przez jej prawe ucho. Wylądowawszy bezpiecznie na wyspie podpalił stolicę Rawany. W innej wersji mitu, kiedy Hanuman został schwytany przez syna Rawany ten kazał podpalić bogu ogon za wszystkie jego wyczyny. Hanuman płonącym ogonem podpalił całe królestwo Rawany. Wdzięczny za liczne i wspaniałe przysługi Rama nagrodził Hanumana wiecznym życiem i młodością. Świadectwem najwyższego szacunku dla Hanumana jest m.in. chińska powieść ”Pielgrzymka na Zachód” Wu Zheng-ena (1505-1590). Uważany za uosobienie wierności wobec władcy. Hanuman przedstawiany jest w kolorze czerwonym, z maczugą w dłoni.
Hanumantha - jeden z grupy bogów głównych Surów.
Himawant, Himawan, Himalaya, Himalaja - sanskr. "śnieżny wierzchołek", Himalaya ("miejsce zaśnieżone"). Uosobienie gór Himalajów, w których środku leży Kajlasa. Himawant jest małżonkiem Meny i ojcem Gangi i Parwati.
Indra - sanskr. "silny, potężny". Bóstwo opiekuńcze wschodniej strony świata (lokapala), mieszkaniec Swarloki. Małżonek Indrani i ojciec Ardżuny. Pokonany przez Rawanę, został podporządkowany Krysznie. Najważniejszymi atrybutami Indry są okrągła maczuga i kolczasty kij, jego wahaną jest koń lub słoń.
Jakszowie - bram.-hind. duchowe istoty o charakterze chtonicznym, które pilnują ukrytych skarbów ziemi i jako Guhjakas ("ukryci") tworzą orszak Kubery. Obok złych są także dobre jaksza. Przyjaźni ludziom, są ich duchami opiekuńczymi i geniuszami płodności. Jaksza są dziećmi Kaśjapy i Khasy, mieszkają w Bhuwarloce lub Patali. Przedstawiani jako podpory, z dużymi brzuchami i krótkimi nogami. Bóstwa zamieszkujące drzewa, gaje. Patronowały płodności, roślinom i wodzie. Ich ,bardzo stary, kult przejawiał się później we wszystkich religiach Indii.
Kala - sanskr. "czas, czarny", Mahakala - "wielki czas, wielki czarny". Przydomek boga śmierci Jamy.
Kama - sanskr. "pożądanie, pragnienie". Bóg miłości, urodzony z serca Brahmy. Spalony na popiół przez Śiwę, któremu przeszkodził w ascezie, odrodził się jako syn Kryszny i Rukmini. Małżonek Rati ("rozkosz") lub Priti ("radość"). Atrybutami Kamy są strzały z kwiatów i łuk z trzciny cukrowej, którego cięciwę stanowią pszczoły, wahaną Kamy jest papuga. W filozofii ind. uosobienie siły twórczej świata. W niektórych mitach uważany jest za syna Lakszmi i (prawdopodobnie) Wisznu. W innej, podobnie jak Eros, wyłonił się podczas stworzenia świata, jako pierwszy z bogów. Nie przypomina jednak Kupidyna. Kama jest zręcznym młodzieńcem. Tajemnicze pochodzenie Kamy i wielość aspektów jego potęgi sprawiają, iż nadano mu wiele rozmaitych tytułów. Kama to Dipaka (Rozpalający), Gritsa (Ostry), Mai (Bałamut), Mara (Niszczyciel), Titha (Ogień). Według jednego z mitów bogini Parwati zapragnęła poślubić Siwę. Indra posłał więc Kamę z zadaniem wzbudzenia w ascecie pożądania. Rozwścieczony Siwa zabił Kamę, gdyż ten zakłócił jego spokój. W końcu jednak Parwati osiągnęła swój cel, a podczas ślubu wyjednała u Siwy przyrzeczenie, że przywróci Kamę do życia, ale bóg odrodził się w postaci bezcielesnej. Kama może być uznawany za erotyczne alter ego Siwy, którego ten nie chce początkowo zaakceptować.
Kryszna, Kriszna - sanskr. "ciemny, czarny". Bóg pasterz i 8 awatara Wiszny w Dwaparajudze (juga), występujący jako ciemnoskóry pasterz Kryszna, który ma przede wszystkim zabić króla demonów Kansę oraz jako przyjaciel Pandawów i woźnica Ardźuny mający objawić Bhagawadgitę. Kryszna nosi m.in. przydomki Balakryszna, Gopala i Dźagannatha. Jest 8 dzieckiem Wasudewy i Dewaki. Razem ze swoim jasnoskórym bratem przyrodnim Balaramą uśmiercił wiele demonów. Najważniejszą kochanką Kryszny jest Radha. Będąc księciem miasta Dwarka, ożenił się z Rukmini, z którą miał syna Pradjumnę. Jego śmierć 17.2.3102 p.n.e. jest uważana za początek Kalijugi (juga). Dzieje życia Kryszny opowiadają szczegółowo Mahabharata i Bhagawata-Purana.
Kubera, Kuvera - sanskr. "nieforemny". Bóstwo opiekuńcze północnej strony świata (lokapala). Bóg bogactwa i skarbów. Miał w swojej pieczy złoto, srebro i klejnoty. Był wodzem jakszów. Przedstawiany jest z wielkim brzuchem i jednym okiem. Atrybutami są m.in. maczuga i sakiewka z pieniędzmi, jego wahaną są baran i słoń.
Kumara - bóg wojny.
Narasinha - sanskr. "człowiek-lew". Czwarty awatara Wisznu w poprzedniej Krytajudze (juga) w postaci półczłowieka i półlwa, który pojawił się, żeby rozszarpać odpornego na zranienia demona i tytana Hiranjakaśipu i uwolnić od niego ludzi i bogów. Przedtawiany jest jako człowiek lew lub z głową lwa.
Paraśurama - sanskr. "Rama z toporem". Szósty awatara Wisznu pod postacią Ramy na początku okresu Tretajuga (juga), którego zadanie polega na przełamaniu dominacji kasty wojowników, kszatrija, i przywróceniu władzy kasty kapłanów, braminów. Na polecenie swojego ojca Dźamadagniego bramin Rama zabił toporem Śiwy swoją matkę Renukę i wyprosił później zmartwychwstanie. Przedstawiany jako brahman ze świętym sznurem. Atrybutami są topór, miecz, łuk i strzała.
Pradźapati - sanskr. "pan stworzenia". Przydomek Brahmy, którego duchowymi synami są Maharyszi, przodkowie bogów, tytanów, demonów i ludzi. Jeden z pierwszych mitów o powstaniu opowiada o tym, jak nasienie Pradźapati wypłynęło i stworzyło jezioro, a pozostali bogowie zaczęli na nie dmuchać, tworząc w ten sposób wszystkie rodzaje zwierząt domowych. W innej wersji Pradźapati gorąco pragnął potomstwa, stworzył więc boga Agniego i złożył mu ofiarę, płodząc w ten sposób jeszcze kilka bóstw.
Puszan - sanskr. "przynoszący rozkwit". Bram.-hind. bóg zmierzchu, brat Indry. To często wspominane w „Rygwedzie” bóstwo dopiero w naszych czasach zyskało bardziej określony charakter. Jeden z Aditjów, któremu wybił zęby Śiwa w swoim wcieleniu jako Rudra. Śiwa Puszana podczas niebiańskiej bójki o ofiarę składaną przez ryszi Dakszę. Z powodu jego bezzębności czciciele składali mu w ofierze papki i gotowane produkty roślinne. Według najstarszych podań Puszan był praczłowiekiem, który złożył siebie w pierwotnej ofierze. Z jego rozczłonkowanego ciała powstali bogowie, wszechświat i wszystkie, zamieszkujące go żywe istoty. Jeździ powozem zaprzęgniętym w kozy. Puszan jest porównywany z gr. Hermesem.
Sakka - hind. i wed. król bogów w Twatsima (dolne królestwo hinduistycznego nieba) i jedno z wcieleń boga Indry.
Skanda, Karttikeja, Subrahmanja, Muruhan - sanskr."rozlanie, bryzg". Bóg wojny, ascezy, płodności i bóstwo planety Mars (Mangala), patron złodziei, także bóstwo chroniące dzieci przed chorobami. Narodowy bóg Tamilów, opiekun ich języka i literatury. Syn tamilskiej bogini wojny Kottrawaj (tam zwany Muruhan), później uznany za młodszego syna Śiwy i Parwati. Ale możliwe, że powstał z nasienia Agniego, które spłynęło do ofiarnego ognia. Kiedy Śiwa i Parwati odbywali pierwszy stosunek inni bogowie przeszkodzili im, w obawie, że potomek Śiwy mógłby być zbyt potężny. Śiwa uniósł swe ogniste nasienie, zbyt gorące, aby je powstrzymać. Krążyło ono wśród bogów, aż wpadło do Gangesu, gdzie uległo inkubacji. Pokonał demona Taraka i uratował świat przed zniszczeniem na czele armii bogów. Kiedy Parwati ujrzała go po raz pierwszy z jej piersi trysnęło mleko, uznała go wówczas za rodzonego syna. Ponieważ wychowało go 6 matek z poszóstnego gwiazdozbioru Plejad (Karttiki), w Północnych Indiach nazywany jest Karttikeja. Skanda jest bratem Ganeśi i małżonkiem Kaumari lub Dewaseny. W ikonografii ma jedną lub 6 głów i 4 do 12 ramion. Atrybutami są: kogut, dzwonek, dzida i proporczyk, a wahaną paw.
Soma - sanskr. "wyciśnięty (sok)". Bóstwo opiekuńcze północno-wschodniej strony świata (lokapala), z czasem zastąpiony przez Iśę. W Indiach straszliwy żar słoneczny postrzegany był jako siła niszczycielska, natomiast Soma-księżyc- szafarz rosy, panujący nad wodami, objął rolę źródła życia. Przedstawiany za zaprzężonym w 10 siwych koni powozie. Atrybutami Somy są lotos i maczuga. Później wchłonął hind. boga księżyca Ćandrę. Utożsamiano go także z iran. Haomą.
Surja, Sawitri, Sawitar - sanskr. "słońce", Sawitri, Sawitar - "naganiacz". Opiekun południowo-zachodniej strony świata (lokapala) został później zastąpiony przez Nirritę, a jako bóg gwiazdy jest jednym z 9 Nawagrahów. Poświęcona jest mu świątynia słońca w Konarak. Przedstawiany na zaprzęgniętym w 7 rumaków wozie (lub zaprzęgniętym w siedmiogłowego wierzchowca), którym powozi Aruna. Atrybutami są lotos, maczuga, muszla i koło, symbol reprezentowanego przez słońce porządku świata. Bywa przedstawiany też w pozycji stojącej, trzymający w uniesionych rękach dwa kwiaty lotosu. W późnym hinduizmie jego rola znacznie zmalała, lecz wcześniej istniał silny odłam jego wyłącznych czcicieli.
Śiwa, Siwa, Shiva, Bhubaneszwar - sanskr. "przyjazny, łaskawy, litościwy". Uosobienie absolutu, niszczącej i odnawiającej się zasady, odpowiedzialnej za śmierć i życie. Śiwa jest bogiem sprzeczności i paradoksu, łączącym w sobie wszelkie opozycje i pary przeciwieństw. Jako bóg zniszczenia awidji ("niepoznania") i wszelkich rzeczy świeckich, popiera rezygnację, zsyła mądrość i siły twórcze. Z Brahmą i Wisznu tworzy Trimurti, a z Wisznu łączy się w Harihara. Dynamiczne aspekty kobiece Śiwy występują pod imionami Śakti, Parwati, Kali, Durga lub Uma i są uważane za jego małżonki. Synami Śiwy są m.in Ganeśa i Karttikeja. Śiwa ma 1008 przydomków, m.in. Iśwara. W ciemnym, niszczycielskim aspekcie pojawia się jako Ugra ("gwałtowny"), Mahakala, Bhajrawa, a w jasnym, przyjaznym aspekcie nosi imiona Mahadewa, Nataradża, Mahajogi ("wielki jogi"), Jogeśwara. Bóg-Ostateczna Rzeczywistość utworzona ze światła i czucia, który „niweczy i przywraca”, tzn. jako Mahadewa („Wielki Władca”) przywraca to, co niszczy jako Mahakala- bóg reprezentujący wszystkie aspekty sacrum w całej złożoności i skrajności: mroczne uosobienie pierwiastka destruktywnego (zagłady, śmierci, choroby), a zarazem personifikacja pierwiastka kreatywnego i energii witalnej. Groźny „porywacz” życia oraz dobrotliwy opiekun, lekarz ludzi i zwierząt. Niszczyciel wszechświata i jego stwórca. Ekstatyczny taniec (tandawa), któremu się oddaje jako Nataradźa. Symbolizuje wszystkie najważniejsze momenty istnienia kosmosu. Eufemiczne określenie bóstwa, którego najdawniejszym mianem jest Rudra, najważniejsza, obok Wisznu, postać panteonu indyjskiego. Siedziba Śiwy znajduje się na górze Kajlas. Na przedstawieniach ma 1 lub 5 głów, 4 ramiona i 3 oczu (oko na środku czoła rzuca ogniste spojrzenia, których boją się wszyscy). Prawą stopą przygniata karła Mulajakę, symbolizującego zbawienie. Atrybutami Śiwy są trójząb, klepsydra, łuk i sznur, symbolem linga. Często przestawiany w uścisku ze swoją małżonką, której symbolem jest joni. Śiwa ma biały kolor ciała, odziany jest tylko w fartuszek (lub w skórę tygrysa, wokół ramienia ma owiniętego węża symbolizującego moc), jego wahaną jest byk Nandi. Pod wieloma względami przypomina wed. Rudrę.
Waju, Vata - sanskr. "wiatr, powietrze". Bóstwo opiekuńcze północno-zachodniej strony świata (lokapala) i jeden z gandharwów, mieszkających w himalajach. Artybutami są m.in. strzała i flaga, wahaną antylopa, charakteryzuje go biała barwa ciała i barwna szata. W „Rygwedzie” łączony jest często z Indrą, z którym dzieli Rydwan. Według hinduistycznej egzegezy „Agni mieszka na ziemi, Waju i Indra przebywają w przestworzach, a siedzibą Surji są niebiosa”. Późniejsze teksty wspominają o konflikcie między Waju i Wisznu. pewnego razu ryszi Narada namówił wiatr, by ten zdmuchnął wierzchołek góry Meru. Wówczas orzeł Wisznu, Garuda, osłonił szczyt swoimi skrzydłami i powstrzymał potężny podmuch. Wedle innej wersji, w której Garuda nie występuje, Narada osiągnął swój cel: wierzchołek góry stoczył się do morza i tak powstała wyspa Sri Lanka.
Waruna - sanskr. "wszechogarniający". Bóg morza, oceanu i deszczu, bóstwo opiekuńcze zachodniej strony świata (lokapala). Jego atrybutami są pętla (którą każe grzeszników) i parasolka przeciwsłoneczna, wahaną makara, kolorem biały lub niebieski.
Wisznu - sanskr. vish - "działać". Główny bóg wisznuitów, bóstwo opiekuńcze prawa i prawdy, bóg łaski i dobroci. Towarzysz i sojusznik Indry, bóg, który trzema krokami przemierza świat, czczony jest pod postacią 10 awatar. Jako żywiciel świata należy do Trimurti. Małżonek Lakszmi i Bhumidewi. Za każdym razem, kiedy świat popada w chaos, Wisznu przyjmuje jakieś wcielenie (awatarę) i przywraca boski porządek. Siedzibą Wisznu jest niebo. Jego żona powstawała podczas gdy Wisznu kierował ubijaniem masła z oceanu. W ikonografii Wisznu przedstawia się najczęściej albo jako leżącego mężczyznę, który spoczywa na ciele unoszącego się na wodach oceanu węża Seszy (lub Ananty), lub jako czterorękiego władcę wyposażonego w atrybuty:koło, lotos, muszla i maczuga. Wahaną jest Garuda, Ananta i lotos. Wisznu ma ciało niebieskie i żółtą szatę. Wisznu ma wiele przydomków, m.in. - poza awatarami - nazywa się Narajana i Wajkuntha(natha). Za inkarnację Wisznu uważany jest król Nepalu.
Inne postacie i zagadnienia
Agasti, Agastya, Ahattijar - jeden z boskich mędrców, autor wielu hymnów Rygwendy.
Ahalja - stworzona przez Brahmę pierwsza kobieta, małżonka mędrca Gautamy.
Aja Ekapad, Adża Ekapad - "nie urodzony jednonogi", bóstwo wymienione 6 razy w Rigwedzie, i jest to prawdopodobnie archaiczne imię Somy.
Ajrawata - sanskr. "ten, który powstał z morza". Słoń, który wyłonił się w wyniku bełtania mlecznego oceanu, kiedy Wisznu zstąpił na świat w drugiej awatarze jako Kurma. Ajrawata jest strażnikiem wschodniej strony świata i wahaną Indry. Przedstawiany jako biały słoń z czterema trąbami.
Ajus - władca księżycowej dynastii, ojciec Nahuszy.
Alaka - legendarne boskie miasto w Himalajach.
Amryta, Amrita - sanskr. "nieśmiertelny". Boski napój, zwany wodą życia, dzięki któremu pijący stawał się nieśmiertelny. Powstał wskutek bełtania mlecznego oceanu, gdy Wisznu zstąpił na świat w drugiej awatarze jako Kurma. Demonowi Rahu udało się wówczas połknąć łyk amryty, przez co mógł stać się nieśmiertelny. Bardzo często utożsamiany był i innymi napojami, np. z ulubionym napojem Indry-somą. Amryta jest echem praktyk datujących się z czasów poprzedzających inwazję Ariów na subkontynent indyjski. Pod względem znaczenia podobna była do greckiego napoju bogów- ambrozji.
Ananta, Śesza, Adiśesza - sanskr. Ananta - "nieskończony", Śesza - "pozostający". Bram.-hind. półboski olbrzymi wąż, uosobienie nieskończoności i wieczności. Jako wąż kosmiczny dźwiga lub oplata ziemię. Na jego zwojach bóg Wisznu wypoczywa (nazywa się wówczas Śeszaśainem), podczas „nocy Brahmy”, w kosmicznych wodach w czasie przerw pomiędzy powstawaniem kosmosu. Kiedy skończy się Kalpa, Ananta wznieci ogień, który zniszczy świat. Syn Kaśjapy i Kadsru, brat Wasukiego i Manasy, wnuk Dakszy, przodek wszystkich węży. Przedstawiany jest z 4 rękami i tysiącem głów, które wznosiły się nad sklepieniem ponad spoczywającym bóstwem. Atrybutami są: lotos, tłuczek do moździerza, lemiesz i muszla ślimaka. Antropomorficzny Wisznu, wężowe sploty tworzące jego łoże i wody, na których unosi się wąż- wszystko to są manifestacje bytu pierwotnego. Jednym z wcieleń Ananty jest Balarama, przyrodni brat Kriszny. Pod koniec każdej kalpy Ananta, przebywając w morskich głębinach, wyciąga swe paszcze i zionie niszczycielskim ogniem. Podczas chwilowego zawieszenia broni pomiędzy bogami i demonami, kiedy jedni i drudzy wspólnie ubijali ocean, kosmiczny wąż posłużył im do obracania góry Mandara, użytej jako mątew i ustawionej na wielkim żółwiu (będącym wcieleniem boga Wisznu). Jednym z efektów tej pracy była Amryta, napój nieśmiertelności.
Apam Napat - reprezentuje ogień powstały z wody zgromadzonej w chmurze.
Apsary, Apsaras - sanskr. "przemieniające wodę". Wed.-bram.-hind. boginki patronujące hazardzistom, także nimfy i niebiańskie kurtyzany, uwodzące ziemskich ascetów. W mitologii okresu powedyjskiego apsary uznawane były za żony lub kochanki gandharwów. Jako śpiewaczki i tancerki zaludniają niebo Indry i występują w jego orszaku. Wyłoniły się z wód oceanu, po jego ubijaniu (Kurma) i chociaż były nieopisanie piękne, ani dewowie, ani asurowie nie chcieli wchodzić z nimi w związki małżeńskie. Dlatego też wszyscy mogą korzystać z przychylności apsaras, które nazywane "córami radości" podlegają bogowi miłości Kamie. Jedną z apsaras jest Urawaśi, małżonka Pururawasa; dzieje ich miłości opowiada Kalidasa. Najsłynniejsze i najpiękniejsze apsary to: Menaka i Urwaśi.
Ardźuna - sanskr. "biały, świetlisty". Bohater, trzeci z pięciu Pandawów. Syn Indry (lub Pandu) i Kunti; małżonek Draupadi, którą dzieli się z czterema braćmi, lecz także Subhadry, siostry Kryszny. Ardźuna jest posiadaczem boskiej broni. Przed decydującą bitwą z Kaurawami bóg Kryszna, kierujący wozem Ardźuny, wygłosił do niego pouczenie, które zostało zapisane w Bhagawadgicie.
Asurowie - sanskr. asu - "siła życiowa". Bram.-hind. kategoria istot boskich niezależnych od ofiar i rytuału, w związku z tym przez braminów sprowadzonych do kondycji demonów, traktowanych jako anty-bogowie (asurowie), w przeciwieństwie do kategorii bóstw zależnych od ofiar dewów czyli surów. Asurowie mają zdolność przyjmowania dowolnej postaci. Wywodzą się od Pradźapatiego, patriarchy, twórcy wszystkiego, są też spokrewnieni z Somą i innymi starymi bóstwami. Są nimi Dajtjowie i Danawowie. Znani pogromcy asurów to Śiwa, Wisznu i Durga. Asurowie mieszkają w Patalach, zamieszkują pieczary w górze Sumeru i głębiny oceanu. Bogowie i Asurowie uzupełniają się, a ich walka utrzymuje równowagę we wszechświecie. Walka dewów z Asura o panowanie nad światem jest ważnym i częstym motywem mitologii indyjskiej. Nigdy nie dochodzi do ostatecznych rozstrzygnięć. Całkowite zwycięstwo jednej strony i eliminacja przeciwnika sprawiłoby, że zwycięscy staliby się niepotrzebni. Przedstawiani są jako ludzie z głowami zwierząt lub zwierzęta, mają wielkie brzuchy.
Asura - w Rigwedzie epitet przysługujący bogom; w późniejszej literaturze olbrzymi demon wrogi bogom, rzadziej ludziom.
Aśwamedha - w hinduizmie była to ofiara z konia, którą mógł złożyć tylko niezależny władca.
Atman - dusza, niezmienna w toku przemian Sansary.
Awatar, Awatara - sanskr. "zejście". Inkarnacja boga poza sansarą, przede wszystkim ratującego świat boga Wisznu, który zstępuje ze swojego boskiego nieba na ziemię pod postacią zwierzęcia lub człowieka, żeby zwyciężyć demony i przywrócić ład między bogami a ludźmi. Za najważniejsze awatary uważanych jest 10 wcieleń Wisznu w 4 jugach.
W Krytajudze:
1. Matsja - ryba ratująca Manu podczas potopu
2. Kurma - żółw dźwigający górę Mandara służącą bogom do mącenia oceanu
3. Waraha - dzik wyciągający z przepaści wtrąconą tam przez demona Ziemię
4. Narasinha - człowiek-lew zabijający demona, który zapanował nad światem W Tretajudze:
5. Wamana - karzeł przemierzający trzema krokami wszechświat dla wyzwolenia spod władzy demona
6. Paraśurama - wojownik niszczący kastę rycerzy dla zapewnienia przewagi braminom
7. Rama - bohaterm W Dwaparajudze:
8. Kryszna - bohater W Kalijudze:
9. Budda
10. Kalkinprzyszłe wcielenie na białym koniu z płonącym mieczem w ręku
Ostatnia awatara jest jedynym, jaki jeszcze nie zstąpił na świat.
Bagala - kobieta z głową żurawia, włada morderstwami, truciznami i magią.
Bali, Mahabali - bram.-hind. demon i król małp w Ramajanie, jeden z Dajtjów, a więc asura. Jest synem Wajroczany i małżonkiem Wryndhjawali, ojcem Putany, która usiłowała nakarmić Krysznę swoim zatrutym mlekiem, oraz Bany. Wisznu miał do czynienia z Bali w swej 2 i 5 awatarze (Kuma i Wamana). W tej ostatniej Wisznu odebrał mu z powrotem niebo i ziemię, a pozostawił świat podziemny, w którym Bali panuje nad Sutalą, 6 piętrem Patali. Kiedy musiał wybrać, czy woli ze 100 głupcami iść do nieba czy z jednym mędrcem do piekła, wybrał tę drugą możliwość, mówiąc: "Z jednym mędrcem bez trudu przemienię piekło w niebo, ale ze stoma głupcami nawet niebo stanie się piekłem".
Bhiszma - przeciwnik Ramy-Wisznu.
Ćitragupta - błędne spolszczenie Czitragupta, anioł (dewa) zarządca i pisarz na dworze Jama-dewa, Boga Śmierci. Zna całą karmę i terminy śmierci wszystkich ludzi.
Dajtja - sanskr. "potomkowie Diti". Bram.-hind. grupa demonów i tytanów, których nazwano tak od imienia ich wspólnej pramatki Diti, która była córką Dakszy i żoną Kaśjapy, jednego z Siedmiu Mędrców, a które razem z danawami tworzą klasę asurów; są wrogami dewów i przeszkadzają im przy składaniu ofiar. Większość Dajtjów została zabita w bitwie pomiędzy Asurami i Dewami podczas ubijania masła z oceanu. Do dajtjów należą m.in. Hiranjaksza, Hiranjakaśipu, Prahlada, Wajroczana, Bali i Bana. Mieszkają w świecie podziemi Patala.
Dewa - sanskr. "świecący, niebiański". Bram.-hind. klasa bogów, przeciwstawianych asurom, związanych bardziej z siłami przyrody. Zgodnie z Mahabharatą istnieje 3333 dewów.
Dhanawantari, Dhanwantari, Dhanvantari, Dhanvanthari - Lekarz Dew w niebiosach. Trzyma On w lewej dłoni naczynie z napojem Nieśmiertelnych jako z cudownym i uniwersalnym lekiem. Imię Dhanwantari oznacza "Tego, który porusza się po łuku", czyli po niebiosach. Niebiański Lekarz jest patronem wszystkich lekarzy i uzdrowicieli ziemi. Uważany jest za stwórcę ksiąg medycznych znanych jako Ajurweda. To właśnie On dyktował traktat Ajurwedy, tradycyjnej medycyny wedyjskiej. Amryta jest owym niebiańskim napojem przynoszącym nieśmiertelność, co w ziemskim wymiarze oznacza zdolność przedłużania i podtrzymywania życia.
Dharma - starodawny mędrzec, ryszi, który poślubił trzynaście córek Dakszy. W Mahabharacie powiada się, że Daksza wyłonił się z prawego kciuka Brakmy, a jego żona- z lewego. Ich liczne córki- przejrzyste wcielenia różnych cnót- miały uosabiać mężów- Dharmę, uosabiającego ład moralny, Kaśjapę (innego starożytnego mędrca) i Somę, króla braminów. W hinduiźmie dharma to doktryna obowiązków i praw każdej kasty w idealnym społeczeństwie i tym samym kamień pobierczy moralnej oceny postępków każdego człowieka. Również Budda nazwał swą naturę dharmą.
Draupadi - księżniczka, córka Draupada, króla Pańczali. Jako wspólna żona 5 książąt Pandu (Pandawów) jest przykładem wielomęstwa.
Dźambudwipa - sanskr. "Kontynent różanego jabłka". Kolisty centralny kontynent w Bhurloce, podzielony przez 6 biegnących równolegle pasm górskich na 7 równoległych części (Warsza), z których pas lądu leżący w środku jest z kolei podzielony przez dwa pasma górskie na 3 krainy. W sumie jest więc 9 krain, z których najbardziej południową jest Bharata. W samum środku Dźambudwipy wyrasta góra Mandara, której użyły Asury i Dewy do ubicia masła z oceanu. Kontynent ten okrąża wielki Słonowodny Ocean i kolejnych siedem kontynentów na przemian z siedmioma morzami.
Dźanaka - król Widehy i ojciec Sity, która była żoną Ramy.
Dżamadagni, Daśaratha - ojciec Ramy. Jeden z pierwszych ryszich. Był braminem- wojownikiem. Opanowawszy całą świętą wiedzę, wziął sobie za żonę Renukę, słoneczną księżniczkę, która dzieliła z mężem ascetyczną egzystencję. Pewnego razu poszła się wykąpać i ujrzała na rzecznej mieliźnie kochającą się parę. Widok ten napełnił ją zazdrosnym pożądaniem. Ujrzawszy ją „upadłą”, pozbawioną blasku świętości, Dżamadagni zgromił żonę i polecił synom, by zabili matkę. Czterech chłopców odmówiło, a ojciec przeklął ich i postradali rozum. Piąty, Paraśurama wykonał jednak polecenie, ścinając matce głowę toporem. Ten akt posłuszeństwa uspokoił Dżamadagniego. Spytał swego wiernego syna, czy ma jakieś życzenie. Paraśurama ją prosić, by Dżamadagni przywrócił Renuce życie, i by bracia odzyskali rozum. I tak się stało. Również inna legenda przypisuje Paraśuramie ważką rolę. Pewnego razu zły król Kartawirja odwiedził pustelnię Dżamadagniego pod nieobecność gospodarza i jego synów. Nadużywał gościnności Renuki i powyrywał drzewa rosnące wokół domostwa, a co gorsza ukradł cielę świętej krowy Surabhi. Paraśurama ruszył w pogoń i zabił rabusia. W odwecie synowie Kartawirji zamordowali Dżamadagniego. Znalazłszy ciało ojca, Paraśurama zaprzysiągł, że wytnie w pień wszystkich kszatrijów. I uczynił to 27 razy.
Gaja - w mitologii indyjskiej przewrotny demon, wróg ludzkości. Pokonany przez Siwe.
Gandharwowie - bram.-hind. duchy (gandharwawowie - l.m., Gandharwi - ż.), które jako geniusze płodności przynoszą szczęście i dobrobyt, a jako niebiańscy muzykanci śpiewają i tańczą na ucztach bogów. Od nich nauka muzyki nazywa się gandharwaweda. Uważane są za dzieci rysziego Kaśjapy i Ariszty. Ich partnerkami są apsary, z którymi zaludniają niebo Indry. Przywódcą jest mądry Narada. Opiekunowie płodności i erotyzmu. Na początku, w mitach wedyjskich, istniał tylko jeden gandharwa, który był niebiańskim strażnikiem somy. Później powstali liczni Gandharwowie, którzy zamieszkują rejony wód powietrznych. Istoty te mają władzę nad kobietami i patronują zaślubinom. Są nieprzyjaciółmi Nagów. Przedstawiani jako ludzie-ptaki, często z cytrą, zwaną winyna, w ręku.
Garuda, Mahabharata - sanskr. garut - "skrzydło". Bram.-hind. półboski ptak, także uosobienie zasady światła, wróg związanych z ziemią nagów. Syn Kaśjapy i Winaty, jest bratem przyrodnim Aruny i ojcem króla sępów Dźataju. Jest wahaną Wisznu. Przedstawiany z głową, skrzydłami i ogonem orła, ciałem i nogami człowieka, czasami ma 4 ramiona. Jego atrybutami są ekran i czara nektaru. Ma złoty tułów, białą twarz, czerwone skrzydła. Ten olbrzymi ptak o ognistych piórach utożsamiany jest ze słońcem, ogniem (Agni, Ti), śmiercią (Jama) i Feniksem.
Garudi - w tradycji indyjskiej ptak - złodziej: ukradł boską roślinę some i ofiarował ją ludziom. Gnieździ się na Drzewie Kosmicznym, tocząc wieczysta walkę z wężem, którego mięsem się żywi, natomiast jego wróg wyjada mu pisklęta.
Hajagriwa - sanskr. "koński grzbiet". Jeden z Dajtjów, który z ust śpiącego Brahmy wykradł cztery Wedy. Za ten postępek został zabity przez Rybę (Wisznu w pierwszej awatarze Matsja). Także sam Wisznu jako bóg uczenia się. Inna znów wersja głosi, że to sam Wisznu przyjął postać Hajagriwy, by odzyskać Wedy skradzione przez demony. W tybetańskim buddyzmie Hajagriwa został panem gniewu, pierwszym z ośmiu strasznych bóstw, draggszhed. Pozostali również wywodzili się z mitologii hinduistycznej (do straszliwej ósemki należą m.in.: Jama, jego siostra Jami i Dewi). W postaciach tych bóstw ujawnia się szczególna zdolność do portretowania groźnych aspektów duchowych potęg. To osobliwe podejście mąci nawet blask miłosierdzia bodhisattwów.
Hiranjakaśipu, Hiranjakasipu, Hiranjakaśpu - sanskr. "ubrany w złoty strój". Bram.-hind. król demonów, uosobienie braku umiaru, egoizmu i ascezy jako celu samego w sobie. Demon, którego Brahma obdarzył nieśmiertelnością po surowej ascezie, jakiej ten się poddał. Ćwicząc się w ascezie, podporządkował sobie trzy światy (Triloka), okazał się bezwzględnym władcą i w końcu został zamordowany przez Wisznu, który specjalnie dlatego przybrał postać Narasinha (czwartego awatary)- pół-lwa, pół-człowieka, gdyż jak przepowiadało proroctwo, Hiranjakaśpu nie mógł zginąć ani z rąk ludzkich, ani za sprawą zwierzęcia. Wisznu-Narasinha podstępem pozbawił go nieśmiertelności, która uniemożliwiała bogom odebranie mu władzy. Hiranjakaśipu jest uważany za przywódcę Dajtjów i zaliczany do asurów. Jest synem Diti, bratem Hiranjakszy, ojcem Prahlady. Jego wnukiem był Bali, który okazał się prawym i cnotliwym demonem.
Jaksza, Jakkha - sanskr. ż. - jakszi(ni). Bram.-hind. duchowe istoty o charakterze chtonicznym, które pilnują ukrytych skarbów ziemi i jako Guhjakas ("ukryci") tworzą orszak Kubery. Obok złych są także dobre. Przyjaźni ludziom, są ich duchami opiekuńczymi i geniuszami płodności. Są dziećmi Kaśjapy i Khasy, mieszkają w Bhuwarloce lub Patali. Przedstawiani jako podpory, z dużymi brzuchami i krótkimi nogami.
Joni - sanskr. "(matka) łono, początek, źródło". Symbol zmiennej, dynamicznej zasady kobiecej, czczonej w postaci wulwy, znaku powstawania i płodności. W siwaizmie Joni jest ściśle związana z kultem Śakti Śiwy, i w połączeniu z lingą Śiwy symbolizuje jedność dwóch biegunów.
Juga - sanskr. "epoka, okres". Cyklicznie zmieniające się epoki świata. Każdą jugę poprzedza okres brzasku (sandhja), a po niej następuje okres zmierzchu (sandhjansza). Każdy z tych dwóch okresów obejmuje jedną dziesiątą trwania poszczególnej jugi. W sumie istnieją 4 jugi:
1. Krytajuga: trwająca 1 728 000 lat ludzkich (4000 lat boskich)
2. Tretajuga: trwająca 1 296 000 lat ludzkich (3000 lat boskich)
3. Dwaparajuga: trwająca 864 000 lat ludzkich
4. Kalijuga: trwająca 432 000 lat ludzkich
Te wszystkie 4,32 milionów lat ludzkich (=12 000 lat boskich) składają się na Mahajugę. 1 rok boski= 350 lat ludzkich. 2000 Mahajug to jedna kalpa- dzień i noc Brahmy (8 640 000 000 lat). Coraz krótszy czas trwania kolejnych jug odpowiada coraz głębszemu fizycznemu i moralnemu upadkowi. Brahma odtwarza świat na początku każdej kalpy, lecz czyni to tylko sto razy (takie stulecie Brahmy to para). Wedle tradycji hinduskiej jednak para to okres życia Brahmy i trwania wszechświata. Nasza obecna kalpa otwiera drugą połowę pary- a zatem drugie półwiecze życia Brahmy. Tylko jedna ze szkół hinduskiej filozofii zaprzecza tezie jakoby świat miał swój kres i podziela przeświadczenie dźinistów o wszechświecie wiecznym i nie stworzonym. Największa prawość panuje podczas krytajugi. Ludzie są wówczas pełni cnót i wypełniają swe powinności bez urazy, smutku, dumy czy fałszu. Nic nie mąci spokoju tego wieku. W tretajudze zaczyna się to zmieniać. Wypełnianie obowiązków nie jest spontanicznym odruchem- ludzie muszą się uczyć swoich powinności. Pojawia się potrzeba ceremonii ofiarnych, skłaniających do cnoty i pojmowanych jako środek do osiągania pewnych celów. Dwaparajuga jest świadkiem postępującego upadku cnót i harmonii. Pojawia się „Rygweda”. Ludziom dokuczają choroby i nieszczęścia, targa nimi pożądanie. Niektórzy szukają ukojenia w ascezie albo praktykach rytualnych. Nasz wiek to kalijuga. Ludzkość jest rozdzierana wojnami, swarami i konfliktami. Seks nie jest już nierozdzielnym aspektem miłości. Kalijuga zaczęła się w 3102 r. p.n.e. i potrwa jeszcze 427 lat.
Kajlasa - siedziba boga Siwy.
Kali, Mahakali - sanskr. "czarna, czas", Mahakali - "wielka czarna, wielki czas" Bogini Matka (Dewi) i bóstwo opiekuńcze Kalkuty, nazwanej od jej imienia, także pani czasu i bogini śmierci, która jest warunkiem nowego życia Śakti i małżonką Śiwy, nosi przydomek Kalikamata ("czarna matka ziemia") i Kalaratri ("czarna noc"). Jak w czerni zatracają się wszelkie kształty, tak w niej giną wszystkie formy i imiona. Na wizerunkach tańczy na swoim mężu lub opiera na nim lewą stopę, przedstawiana z wywieszonym językiem o ośmiu rękach, czarnej skórze i czerwonym obliczu. Atrybutami Kali są m.in. trójząb i naszyjnik z 50 ludzkich głów, z których każda symbolizuje jedną z 50 liter alfabetu sanskr., jej wahaną jest sowa.
Kalija - jadowity demon wąż o pięciu głowach, który był utrapieniem świętej rzeki Yamuna (Jamuna). Młody Kryszna (Balakryszna) podporządkował sobie Kaliję w Mathurze, tańcząc na jego głowach i wypędzając go wraz z wszystkimi towarzyszącymi mu wężami do oceanu. Kryszna nie zabił króla węży, lecz rozkazał mu: „nie będziesz już dłużej mieszkał na dnie Jamuny- uciekaj w morskie głębiny. Ale powiem ci coś jeszcze, złotopióry ptak Garuda, wróg śmiertelny wszystkich węży, przenoszący mnie przez bezkres niebios oszczędzi cię, bom cię dotknął mą stopą”.
Kalki Kalkin - sanskr. "biały koń". Dziesiąty i ostatni, jeszcze nie dopełniony awatara Wisznu, który pojawi się na zakończenie obecnej Kalijugi (juga) w postaci apokaliptycznego jeźdźca na siwym koniu. Wraz z nim nadejdzie koniec obecnego okresu świata, który zginie w ogniu i płomieniach, a nastanie nowa epoka (Mahajuga). Kalkin przedstawiany jest jako ciemny jeździec na białym rumaku; czasami ma głowę konia i cztery ramiona. Jego głównym atrybutem jest miecz.
Kalpa, Kappa (pali) - sanskr. "epoka świata". Okres istnienia świata, powracający cyklicznie, także okres między powstaniem a rozpadem Awantrapralaja (Pralaja) jakiegoś świata. 1 kalpa jest równa 1 "dniowi Brahmy" i trwa 1000 mahajug, co odpowiada 4.32 miliardom lat ludzkich (= 12 milionów lat boskich). Potem następuje równie długi długi okres nietworzenia, czyli "noc Brahmy" (=1 kalpa). 360 "dni Brahmy" i 360 "nocy Brahmy" składa się na 1 rok Brahmy.
Kamsa, Kansa - tyran, demoniczny król Mathury, wcielenie demona Kalanemi lub syn króla Ugraseny z Mathury i kuzyn Dewaki. Kiedy Narada przepowiedział mu, że zginie z ręki syna swojej kuzynki, Kansa kazał zabić pierwszych sześciu synów Dewaki, a także wszystkie dzieci odpowiadające wiekiem w Mathurze i Gokuli. Dwaj następni synowie Dewaki, Kryszna i Balarama, zdołali umknąć, a później Kryszna zabił Kanse. Kansa przypomina chrześc. Heroda.
Karna - wielki bohater Mahabharaty. Przyszedł na świat w cudownym pancerzu i z czarodziejskimi kolczykami; przedmioty te, czyniły go niewrażliwym na rany.
Lakszmana - bohater Ramajany, syn króla Daśarathy i jego małżonki Sumitry, przyrodni brat Bharaty i Ramy, za którym poszedł na wygnanie i z którym wspólnie walczył z Rawaną.
Mahisza - sanskr. "bawół". Demon bawół, przywódca asurów w walce z dewami, armią Indry. Mieszka w górach Windhja i atakuje bogów, do czasu aż boskim orężem nie zwycięży go Durga, która w związku z tym ma przydomek Mahisza(sura)mardini ("pogromczyni Mahiszy"). Mahisza jest wahaną Jamy. Według legendy pewnego razu zostali zgładzeni wszyscy synowie (demony) Diti. Bogini nakazał więc swojej córce poddać się surowym ascezom, w których wyniku na świat przyszedł olbrzymi demon z głową byka- Mahisza. W walce bogowie zaczęli przegrywać, a gdy spotkali się ze sobą ich wspólna nienawiść stała się tak wielka, że narodziła się bogini Durga. W trakcie zmagań Mahisza kilkakrotnie zmieniał swój kształt, jednak Durdze udało się go w końcu pokonać, odcinając mu głowę.
Maja - w filozofii ułuda, potężna siła tworząca złudzenie świata materialnego. Świat jako złudzenie w przeciwieństwie do absolutnej realności Brahmana. Także przydomek bogini matki Dewi.
Makara - hybryda, stwór przynoszący urodzaj, z którego pyska biorą początek rośliny i zwierzęta. Makara, którego ciało jest połączeniem ryby, żółwia, krokodyla i słonia, posiada cechy wszystkich tych zwierząt. Makara jest wahaną dla bogiń rzek.
Mandara - legendarna góra tłuczek.
Manu - sanskr. "człowiek". Wed.-bram.-hind. pierwszy człowiek i prawodawca. Protoplasta rodu ludzkiego, uratowany z potopu przez rybę, która uniosła jego łódź. Jest synem Wiwaswanta i bratem Jamy oraz obydwóch Aświnów (lub syn Saraswati i Brahmy) Manawadharmaśastra (zwana Manusmryti) Księga praw Manu, której jest podobno autorem, stanowi podstawę życia społecznego hindusów. Manu przypomina żydowskiego Noego. Według pradawnej legendy Manu ocalił życie małej rybce, a ona w zamian ostrzegła go przez wielkim niebezpieczeństwem, jakim był wielki potop. Obiecała też, że pomoże mu się z niego uratować. Manu zbudował więc wielką łódź i zabrał na pokład przedstawicieli wszystkich gatunków zwierząt i roślin. Gdy nadszedł potop, ryba, która do tego czasu urosła do olbrzymich rozmiarów, zaczęła holować łódź, nie pozwalając jej zatonąć. Później okazało się, że ryba ta- Matsja, to tak naprawdę jedna z awatar Wisznu. Czując się samotny, Manu modlił się o potomstwo. Obdarowany żoną, doczekał się licznych potomków, przodków całej ludzkości. W hinduistycznej kosmogonii w każdej kalpie pojawia się aż czternastu Manu- bo i potopów (manwantaras) jest czternaście. Księga praw, przypisywana Manu została skompilowana przez jednego z tej czternastki. Manu z potopu, który nastąpi w naszej erze będzie znany jako „Syn Promiennego Słońca”.
Matali - woźnica Indry.
Meru - sanskr. "góra światów". Bud.-hind. góra światów w centralnym punkcie Dźambudwipy w Bhurloce, zarazem oś świata w Triloce. Meru jest zbudowana ze złota, srebra i szlachetnych kamieni, otoczona czterema pasmami gór z czterech stron świata. Jej przekrój na szczycie jest dwa razy większy niż u podstawy. Ma 3 wierzchołki, na których leżą miasta Wisznu, Brahmy i Śiwy, poniżej znajduje się 8 miast lokapala. W jodze elementy mikrokosmosu mają swoje odpowiedniki w makrokosmosie, dlatego też kręgosłup człowieka jest odpowiednikiem Meru rozumianej jako oś świata.
Muczalinda - olbrzymi wąż, mieszkający wśród korzeni drzewa Bo, pod którym Budda dostąpił Oświecenia. Znajdując się w stanie błogości, medytujący mędrzec nie był w stanie dostrzec nadciągającej nawałnicy. Wąż otoczył go wówczas siedmioma zwojami, a nad głową Gautamy rozpostarł swój szeroki kaptur, niczym parasol. Gdy nawałnica ucichła ów król węży (nagów) zmienił się w młodego człowieka, który złożywszy dłonie skłonił się nisko zbawcy świata. Ów mit jest klasycznym wyrazem niedwoistości- Oświecenie obejmuje wszystkich i wszystko.
Mumai - w folklorze indyjskim psotny duszek. Lubi straszyć ludzi.
Nadin - wierzchowiec boga Śiwy.
Nagowie, Naga - sanskr. "węże" (m.), nagi(ni)s (ż.). Bram.-hind. półboskie wężowe istoty i geniusze opiekuńcze ujęć wodnych, jezior, rzek i potoków, zamieszkujący podziemne miasto Bhogowati w Patali. Posłańcy boga Wisznu. Pilnują skarbów wodnych głębin i stoją u bram świątyń jako dawcy płodności. Ich kult sięga czasów przedaryjskich i trwa do dziś. W mitologii hinduizmu występowali jako dawcy płodności, antagoniści słońca. Uważani są za dzieci Kaśjapy i Kadru (córki boga Dakszy). Należą do nich Wasuki, Ananta i Manasa. Naga często pojawiali się jako szkodniki, na przykład wielogłowy wąż Kalija, który był podporządkowany Krysznie. Nie wszystkie nagi były jednak wrogie i niszczycielskie. Wśród królów nag był wielogłowy Wasuki, którego bogowie i demony wykorzystały do kręcenia górą Mandra podczas bicia masła z oceanu. Gdzie indziej opowiadają, że na jego wielu głowach spoczywał świat (kiedy się rusza, powoduje trzęsienie ziemi). Inny Naga, Ananta, jest miejscem wypoczynku Wisznu w okresach między wchłonięciami i emanacjami kosmosu. Naga byli szczególnie wrogo usposobieni wobec Garudy, którego matka Winata, antenatka wszystkich ptaków, była siostrą Kadru. Przedstawiani są jako hybrydy o ludzkich twarzach, wężowych ogonach i zygzakowatych tułowiach kobry. Atrybutami są lotos i lemiesz.
Nandin - sanskr. "szczęśliwy". Boski byk, bóstwo płodności, uosobienie siły. Biały byk z czarnym ogonem jest wahaną Śiwy. Przedstawiany był najczęściej w pozycji spoczynku lub jako niosący boga.
Naraka - obszary piekła w Triloce, położone pod Patalą. Naraka to upalne lub mroźne miejsca tortur, gdzie słudzy Jamy przez rozmaite okresy czasu dręczą złych. Jest ich 28 lub 21.
Nirwana - stan wyzwolenia, po którym indywidualne, przemijające Ja (Atman) przekształca się w Absolut (Brahman).
Patala - sanskr. "zapadnięta ziemia". Jaskinie podziemnego świata w Triloce, poniżej Bhurloki i nad Naraką. Patala w szerszym znaczeniu jest nazwą wszystkich 7 podziemnych pięter, do których należą: Atala, Witala, Nitala, Gabhasztimat, Mahatala, Sutala i jako siódme piętro Patala w węższym znaczeniu. W pałacach tych jaskiń mieszkają asurowie, Dajtjowie, Danawowie, nagowie, Rakszasowie i jakszowie.
Pinaka - trójząb Siwy.
Purany - zbiór hinduistycznych tekstów religijnych, powstałych w latach 250-1700 n.e. Jest to największe źródło indyjskich mitów. Istnieje osiemnaście wielkich „Puran” i wiele mniejszych. Ramajana- Jedna z dwóch wielkich epopei w sanskrycie (druga to „Mahabharata”). Stworzona między rokiem 200 p.n.e. a rokiem 200 n.e. koncentrowała się na życiu i bohaterskich czynach boga Ramy i obejmowała mnóstwo innych materiałów mitologicznych.
Purusza - sanskr. "człowiek". Hind.-tantr. bóg i przeciwstawiana Prakryti wieczna męska zasada świata.
Puszpaka - Najbardziej bodaj znanym latającym pojazdem opiewanym w hinduskich mitach jest Puszpaka, napowietrzny rydwan boga dostatku Kubery, który dostał się w ręce niegodziwego Rawany. W nim to Rawana uprowadził małżonkę awatara (zstąpienia Boga) Ramy, przez co doprowadził do katastrofy całe swoje demoniczne plemię rakszasów z Lanki. Losy Ramy i zagłada rakszasów stanowią przewodni nurt słynnego eposu Ramajana, gdzie wimana została przedstawiona jako latający cylinder o dwóch pokładach z iluminatorami i kopułą. Poruszała się z prędkością wiatru wydając melodyjny odgłos. Oto fragment z tej epopeji: Pojazd Puszpaka, przypominający Słońce i należący do mojego brata, został sprowadzony przez potężnego Rawanę; ten doskonały powietrzny pojazd mogący wszędzie polecieć na życzenie ... ten pojazd podobny do jasnej chmury na niebie ... I wtedy król [Rama do niego] wsiadł, a doskonały pojazd na polecenie Raghiry wzniósł się wysoko w niebo.
Radha, Radhika - pasterka krów, najbardziej znana Gopi (pasterki i mleczarki z Wrindawany) i główna kochanka Gopali Kryszny (przydomek Kryszny, opiekun Gopi), także uosobienie miłości boga. Radha była ulubioną gopi Kriszny, a uczuciowy związek tej pary, ich rozstanie i ponowne połączenie, (nie jest pewne, czy Radha została jedną z licznych żon Kriszny) uznawany jest za symbol zażyłości między bogiem i jego wyznawcami, symbol stosunku jednostki do Boga.
Rahu - demon, którego głowa zasłania czasami słońce lub księżyc. Demonowi temu udało się, w trakcie Ubijania masła z oceanu, połknąć łyk amryty, przez co mógł stać się nieśmiertelny. By temu zapobiec, Wisznu natychmiast ściął demonowi głowę. Jednakże Amryta zdążyła spłynąć już do gardła Rahu. Unieśmiertelniony kawałek demona- odrażający, rogaty łeb z wielkimi szczękami- przyjął się jako talizman chroniący przed wszelkimi urokami. W hinduistycznych świątyniach spełnia funkcję podobną do chimery, które znaleźć można w kościołach katolickich. Inna legenda, o „Twarzy Chwały” (Kirttimukha) mówi natomiast, że Siwa przekonał demona o lwiej głowie, by żywił się własnym ciałem- co ten czynił tak długo, aż pożarł sam siebie- został tylko łeb bez dolnej wargi.
Rakszasa, Rakshasas - sanskr. "szkodzący", ż.: Rakshasis. Bram.-hind. istoty nadprzyrodzone, czasami przyjazne jak jakszowie lub wrogowie bogów jak tytani, albo wrogie ludziom nocne demony. Później identyfikowano je z piśaćami; ich księciem jest Rawana lub Kubera. Wrogowie ludzi, są przeciwieństwem Wisznu w każdym z jego awatarów. Potrafią przyjmować każdą postać, jakiej zapragną. Rakszasa, dzieci rysziego Kaśjapy i Chasy ew. Maharysziego Pulastji, mieszkają w Bhuwarloce lub w Patali. Przedstawiane przeważnie w postaci psów lub ptaków, z wielkimi brzuchami lub przesadnie wychudzone.
Rama - sanskr. "ciemny", Ramaćandra - "Rama księżyca". 7 awatara Wisznu, w poprzedniej Tretajudze (juga), który przybrał postać Ramy, króla Ajodhji, żeby złamać niezwyciężonego dotąd księcia demonów Rawanę i uwolnić uprowadzoną przez niego swoją żonę Sitę. Jest synem Daśarathy i Kauśalji, bratem przyrodnim Bharaty i Lakszmany. Ramę i Sitę Hindusi uważają za ideały męża i żony. Dzieje Ramy opowiada krócej Mahabharata, a obszerniej Ramajana. Główne atrybuty Ramy to strzała i łuk.
Rawana - król (Sri) Lanki i książę demonów Rakszasa, który zgodnie z Ramajaną stał się odporny na rany, bo uprawiał ascezę. Żeby go pokonać, Wisznu wcielił się w Ramę (7 awatarę), który skorzystał z pomocy Hanumana. Syn Wiśrawy i Nikasy, brat przyrodni Kubery. W ikonografii charakteryzuje go 10 głów, 20 ramion i ciemna barwa.
Sansara - sanskr. "wędrować, jechać dalej, przepływać". Bram.-hind. nie kończący się cykl istnienia i przemijania, narodzin i śmierci, łańcuch reinkarnacji w którym tkwi każda pojedyncza żywa istota, dopóki nie osiągnie zbawienia (moksza).
Siakti - personifikacja energii boga w postaci żeńskiej.
Sugriwa, Sugriva - indyjski król małp. Sugriwa został obalony przez swego brata Valina. Jeden z jego ministrów Hanuman, zjednał sobie pomoc Ramy, który zabił Valina i zwrócił Sugriwie tron. Sugriwa odwdzięczył się pomagając Ramie w pokonaniu demona Rawany.
Surabhi - sanskr. "krowa obfitości". Matka całego bydła. Krowa, która w czasie drugiego zstąpienia Wisznu jako awatary Kurmy, wyłoniła się z mlecznego oceanu i jest czczona jako ta, która daje mleko i twaróg.
Swarga, Svarga - niebiański raj Jamy, później Indry, na górze Meru.
Tami - patronka rzeki Jamuny.
Taraka - ludożerczy demon.
Tilottama - najpiękniejsza z kobiet, na rozkaz Brahmy stworzona z najcenniejszych klejnotów.
Ubijanie masła z oceanu - wielki akt stworzenia (przeobrażanie się chaosu w kosmiczny ład) podjęty przez bogów (znanych jako Dewy) i demony (Asury). Jego celem było uzyskanie eliksiru nieśmiertelności „amryty”. Dewy i Asury zgromadziły się na górze Meru i zastanawiały się, jak zdobyć amrytę. Wisznu zaproponował, żeby ubijać ocean ze wszystkimi ziołami i klejnotami, aż powstanie eliksir. Bóstwa zgodziły się i przeniosły na górę Mandara, by posłużyć się nią jako łopatką do ubijania, i umieściły ją na grzbiecie żółwia. Zwinęły olbrzymiego węża Wasuki wokół góry jak linę, po czym Dewy schwyciły za jeden jej koniec, a Asury za drugi. Wprawiły górę Mandara w wirowanie, co spowodowało, że drzewa zaczęły o siebie uderzać i zapalać się od tarcia o siebie. Indra ugasił ogień wodą z chmur, ale sok ze wszystkich roślin spłynął do oceanu, zmieniając go w mleko, a potem w masło. Ostatnim wielkim wysiłkiem bogowie stworzyli Słońce, Księżyc, bóstwa pomyślności i wszelkie dobra. W końcu uzdrowiciel Dhanwantari wyłonił się z oceanu, niosąc amrytę. Wisznu podstępem zmusił Asury, by oddały eliksir i dał go Dewom do wypicia. Rozgniewane Asury przystąpiły do walki, ale zostały pokonane przez Dewy, które przeniosły wtedy górę Mandara z powrotem na jej miejsce.
Ugrasena - cnotliwa matka demona Kansy.
Wahana - sanskr. "pojazd". Symbol i wierzchowiec większości bóstw; każdemu z bogów przypisane jest jakieś zwierzę, pełniące rolę jego wahany. Zwierzęta wierzchowe występują w swojej naturalnej postaci, jak łabędź Hansa, wahana Brahmy czy byk Nandi, wahana Śiwy, albo są hybrydami, jak Garuda, wahana Wisznu lub Makara, wahana bogiń rzek.
Walmiki - sanskr. "mrówka". Ryszi, który jest podobno autorem Ramajany. Z ulicznego rabusia stał się świętym, który tak długo oddawał się medytacjom, aż mrówki usypały wokół niego swój kopczyk. Walmiki przyjął odrzuconą przez Ramę jego żonę Sitę, i miał z nią synów bliźniaków.
Wamana - boski karzeł, który stał się piątym wcieleniem boga Wisznu. Wamana poprosił demona Bali, który podbił świat, o tyle ziemi, ile potrafi wyznaczyć w trzech krokach. Bali zgodził się, a karzeł przemienił się w olbrzyma, który trzema krokami przemierzył całą ziemię.
Waraha - sanskr. "dzik". 3 awatara Wisznu w poprzedniej Krytajudze (juga) w postaci dzika, który ma zmusić demona Hiranjakszę do uwolnienia zatopionej przez niego na dnie oceanu ziemi. Waraha wyniósł ziemię za pomocą swych kłów na powierzchnię pod postacią bogini Bhudewi (Bhumidewi). Przedstawiany jako dzik lub z głową dzika.
Wasuki - bram.-hind. półboski wężowaty stwór, władca nagów w Patali. Jest synem Kaśjapy i Kadru, bratem Ananty i Manasy, odgrywa poważną rolę w awatarach Matsja i Kurma. Kiedyś dewowie i asurowie poruszyli ocean i zrobili z niego pierścień wokół góry Mandara. Na głowach Wasuki spoczywa świat, a kiedy się rusza, trzęsie się ziemia.
Waśisztha - ów ryszi był właścicielem świętej krowy zwanej Nandini, która mogła dać wszystko, czego tylko jej hodowca zapragnął. Inny ryszi, Wiśwamitra próbował zdobyć to cudowne zwierzę, ale bezskutecznie. Konflikt między tymi dwoma mężami jest głównym tematem kilku świętych tekstów. Uważa się czasem, że konflikt ów był w istocie odbiciem walki o dominującą pozycję w społeczeństwie, toczonej przez dwie warny- Waśisztha był braminem, a Wiśwamitra kszatriją. Inna legenda opowiada o sporze z ryszim Gautamą. Władca Mithili, Nimi, poprosił Waśiszthę, by ten odprawił ceremonię ofiarną trwającą 1000 lat. Ryszi wyjaśnił, że chwilowo zajęty jest pięćsetletnią ceremonią, ku czci Indry, ale zgodził się, jak tylko będzie wolny, spełnić prośbę władcy. Jednakże niecierpliwy król nie chciał czekać i zaangażował do odprawienia obrzędu ofiarnego Gautamę. Gdy Waśisztha dowiedział się o tym, mocą klątwy pozbawił króla jego cielesnej powłoki. Nimi odpłacił mu się tym samym i wkrótce obaj utracili swe materialne postacie. W końcu Mitra i Waruna dostarczyli Waśiszcie nowe ciało, natomiast Nimi był tak załamany, że nie nadawał się do powtórnych narodzin. Bogowie postanowili więc, że stanie się częścią oczu wszystkich żywych istot. Odtąd nimisza, mruganie okiem, stało się powszechnym nawykiem.
Wirika - Są to małe odrażające istoty, które pojawiają się nocą, wydając z siebie jazgotliwe, gardłowe dźwięki. Wirika są czerwonego koloru i mają długie, ostre zęby, przypominające kły wampirów.
Wiśwamarman - boski złotnik, miał 4 twarze i skrzydła.
Wiśwamitra - jeden z hinduistycznych Siedmiu wielkich Mędrców. Pochodził z rodu rycerskiego, ale dzięki swej pobożności zyskał status bramina. „Rygweda” wspomina o rywalizacji pomiędzy Wiśwamitrą i Waśiszthą. W tej walce o prymat obaj nie cofnęli się przed aktami przemocy. Pewnego razu Wiśwamitra rozkazał rzece Saraswati, by porwała Waśiszthę i oddała w ręce rywala. Jednakże wzburzone wody uniosły Waśiszthę tam, gdzie nie sięgały ręce wojowniczego kszatriji- bramina. Wściekły Wiśwamitra zmienił Saraswati w rzekę krwi. W „Ramajanie” Waśisztha upokarza swego nieubłaganego wroga. Ostatecznie niewiarygodne umartwienie Wiśwamitry- dające mu taką moc, że zaniepokojony Indra zesłał wieszczowi nimfę, by ożywiła jego uśpione zmysły- przyniosły mu upragnioną świętość, a pomiędzy dwoma mędrcami doszło do pojednania.
Wrytra, Writra - sanskr. "chmura burzowa, zamknięcie". Wed.-bram.-hind. demon suszy, który powstrzymuje deszczową krowę, także duch ciemności, który zasłania światło poznania, oraz demon lenistwa i zimy. Miał wielka moc magiczna. Syn Kaśjapy i Danu jest jednym z Danawów, a więc i asurów. Wrytre, wroga bogów i ludzi, zabił Indra ciskając maczugą. Przedstawiany jest jako smok, wąż lub chmura.
1