Finansowanie przedsiębiorstwa

1. Istota i rodzaje finansowania przedsiębiorstwa

Majątek każdego przedsiębiorstwa ma swoje źródła pochodzenia, a więc jest przez kogoś w określony sposób finansowany. W bilansie przedsiębiorstwa wartość majątku wykazywana jest jako aktywa, zaś źródła i sposoby finansowania zapisywane są w postaci pasywów. Struktura pasywów stanowi odzwierciedlenie zróżnicowania źródeł fi­nansowania majątku i decyzji podejmowanych przez przedsiębiorstwo odnośnie do sposobów pozyskiwania środków niezbędnych do prowa­dzenia działalności bieżącej i rozwoju przedsiębiorstwa. Finansowanie przedsiębiorstwa rozpatrywać można z różnych punktów widzenia.

''' Biorąc za podstawę fakt, czy kapitał został „dostarczony" przed­siębiorstwu, czy też wypracowany przez samo przedsiębiorstwo, wy­różnia się finansowanie zewnętrzne i finansowanie wewnętrzne. Fi­nansowanie zewnętrzne - jak wskazuje nazwa - oznacza, że kapitał po­chodzi spoza przedsiębiorstwa. W momencie tworzenia przedsiębior­stwa cały kapitał jest kapitałem zewnętrznym, zarówno środki angażo­wane przez właścicieli przedsiębiorstwa (kapitał zakładowy, założyciel­ski), jak i środki udostępnione w formie kredytów i pożyczek. Kapitał zewnętrzny dociera do przedsiębiorstwa poprzez rynek pieniężny i kapi­tałowy, poprzez obrót kredytowy i towarowy oraz w drodze tzw. szcze­gólnych form finansowania. Finansowanie wewnętrzne (samofinanso­wanie) pojawia się z chwilą, gdy przedsiębiorstwo podejmuje działal­ność operacyjną i z uzyskanej nadwyżki przychodów nad poniesionymi kosztami jest w stanic kontynuować działalność bieżącą, a w dalszej kolejności rozwijać się. Samofinansowanie możliwe jest również w dro­dze przekształceń struktury majątkowej (np. sprzedaż zbędnych składni­ków majątkowych), poprzez sprawniejsze zarządzanie i efektywniejsze gospodarowanie czynnikami produkcji, przez odpłatne udostępnianie majątku przedsiębiorstwa w użytkowanie osobom trzecim. Źródłem sa­mofinansowania są wreszcie odpisy amortyzacyjne, stanowiące element składowy nadwyżki finansowej. Finansowanie wewnętrzne znajduje swój ostateczny wyraz w zysku zatrzymanym w przedsiębiorstwie, z zysku bowiem tworzone są różne fundusze zarówno o charakterze obli­gatoryjnym, jak i normowanym przez statut przedsiębiorstwa, stanowią­ce poszerzenie własnej bazy kapitałowej, której podstawowy trzon sta­nowi kapitał założycielski, z zysku finansowane są także przedsięwzię­cia inwestycyjne (bezpośrednio lub w drodze spłaty rat zaciągniętych kredytów inwestycyjnych).

Drugim kryterium klasyfikacyjnym jest czasokres, na jaki udo­stępniane są przedsiębiorstwu środki finansowe. Wymienia się wówczas finansowanie długookresowe oraz finansowanie krótkookresowe. Finansowanie długoterminowe dotyczy środków, które angażowane w działalność przedsiębiorstwa są na stałe lub długofalowo. Na ogół przyjmuje się, że chodzi o środki, których okres zwrotu jest dłuższy ani­żeli rok, czy czym w ramach tego finansowania często wyodrębnia się dodatkowo finansowanie średnioterminowe, o okresie zwrotu udo­stępnionych kapitałów nic przekraczającym pięciu lat. Środki pozyskane w ramach finansowania długoterminowego obejmują zatem kapitały wnoszone przez właścicieli oraz zobowiązania w formie kredytów lub pożyczek o relatywnie długim terminie spłaty i określane są powszech­nie jako kapitał stały. Stanowią one stabilną podstawę finansowania działalności przedsiębiorstwa i decydują w istotnej mierze o utrzymy­waniu przez przedsiębiorstwo długoterminowej płynności finansowej. Finansowanie krótkookresowe kojarzy się z kolei z udostępnieniem przedsiębiorstwu środków na okres krótszy niż jeden rok (zobowiązania krótkoterminowe), obejmuje również środki wypracowywane na bieżąco przez samo przedsiębiorstwo. W obrębie zobowiązań krótkotermino­wych wyodrębnia się kredyty i pożyczki krótkoterminowe wraz przypa­dającymi na dany rok spłatami rat kredytów i pożyczek długotermino­wych oraz zobowiązania bieżące, obejmujące obowiązek płatności wo­bec dostawców, pracowników, budżetu itp. Środki te podlegają wielo­krotnej niekiedy fluktuacji w ciągu roku. co powoduje konieczność sta­łego podejmowania działań zapewniających spłacanie ich w terminie. Finansowanie krótkoterminowe warunkuje więc utrzymywanie bieżącej płynności finansowej. Struktura kapitału według stopnia czasowej jego dyspozycyjności znajduje odzwierciedlenie w uszeregowaniu poszcze­gólnych elementów składowych pasywów w bilansie. j Trzeci, szczególnie istotny z punktu widzenia zarządzania finan­sami przedsiębiorstwa, układ klasyfikacyjny obejmuje wyodrębnienie finansowania własnego i finansowania obcego. Podstawę tej klasyfi­kacji stanowi źródło pochodzenia kapitału i wynikająca z tego tytułu pozycja prawna dawcy kapitału. Kapitał własny obejmuje środki posta­wione do dyspozycji przedsiębiorstwa przez jego właścicieli. Podmiot wnoszący kapitał staje się współwłaścicielem lub właścicielem przed­siębiorstwa i ma wpływ na podejmowanie decyzji. Znaczenie kapitału własnego jest dwojakie: spełnia od funkcję roboczą (służy finansowaniu działalności) oraz stanowi gwarancję roszczeń dla wierzycieli (funkcja gwarancyjna). Kapitał własny nie może być wycofany aż do momentu likwidacji przedsiębiorstwa (co nie oznacza, że w trakcie funkcjonowa­nia przedsiębiorstwa nie może się zmieniać się jego właściciel). Dawcy kapitału własnego w zasadzie nie otrzymują odsetek, mają jednak prawo do uczestnictwa w zyskach. Kapitał obcy rozumiany jest jako wielkość środków finansowych postawionych do dyspozycji przedsiębiorstwa na czas ograniczony przez jego wierzycieli. Powinien być zwrócony w o-kreślonym terminie. Spełnia w przedsiębiorstwie wyłącznie funkcję ro­boczą stanowi poszerzenie bazy finansowania i przez to pozwala na rozszerzenie rozmiarów działalności. Wnoszący kapitał obcy w formie kredytów lub pożyczek mają prawo do wynagrodzenia w formie odse­tek, a w pewnych sytuacjach mogą również uzyskać uprawnienia w za­kresie kontroli i podejmowania decyzji w przedsiębiorstwie. Kapitałem obcym są również środki stanowiące zobowiązania bieżące - do momen­tu upływu terminu ich płatności przedsiębiorstwo nie ponosi kosztów związanych z udostępnieniem tego kapitału. W przypadku upadłości lub likwidacji przedsiębiorstwa wierzyciele znajdują się w sytuacji uprzywi­lejowanej w stosunku do podmiotów wnoszących kapitał własny: ich roszczenia regulowane są bowiem w pierwszej kolejności.

Między przedstawionymi układami klasyfikacyjnymi zachodzą ścisłe powiązania, a nawet można powiedzieć, że układy te nakładają się na siebie, reprezentują różny punkt widzenia na ten sam problem, jakim jest finansowanie przedsiębiorstwa. Ilustruje to schemat przedstawiony na Rysunku 2.1. Wszystkie trzy układy klasyfikacyjne odgrywają ważną rolę w zarządzaniu finansami przedsiębiorstwa i znajdują swoje od­zwierciedlenie w ewidencji i sprawozdawczości finansowej. Nie mniej jednak wydaje się, że najważniejszy jest podział finansowania według źródeł pochodzenia kapitału, zakładający wyodrębnienie kapitałów wła­snych oraz kapitałów obcych. Przesłanką dla tego podziału jest zróżni­cowanie sposobów angażowania kapitału w działalność gospodarczą, sposobów uczestnictwa w procesie inwestowania: kapitał własny repre­zentuje angażowanie bezpośrednie (wynagrodzeniem za udostępnienie kapitału jest przypadku zysk jako nagroda za ryzyko i innowacyjność), kapitał obcy reprezentuje angażowanie pośrednie (wynagrodzeniem za uczestnictwo w procesie gospodarczym jest w tym przypadku procent). Wyodrębnienie finansowania własnego i finansowania obcego akcentuje również aspekt własności przedsiębiorstwa, co ma szczególne znaczenie w warunkach gospodarki rynkowej, opartej na własności prywatnej. Charakteryzując finansowanie przedsiębiorstwa przyjmijmy podział na finansowanie własne i finansowanie obce za podstawowy.

Rysunek 2.1.

Podstawowe układy klasyfikacyjne finansowania przedsiębiorstw

Finansowanie wewnętrzne (samofinansowanie) Zysk zatrzymany		Finansowanie zewnętrzne
				Kapital założycielski	Kredyty Pożyczki Zobowiązania
Finansowanie własne (kapitały własne)			Finansowanie obce (kapitały obce)
Fundusze tworzone z zysku	Fundusze i kapitały - udziałowy - zakładowy - akcyjny
Finansowanie długoterminowe (kapitał stały)				Finansowa­nie krótko­terminowe

2. Finansowanie własne

Finansowanie własne i powstały w rezultacie tego finansowania kapitał własny mogą przyjąć różnorodną postać. Podstawową rolę od­grywa tu forma organizacyjno-prawna przedsiębiorstwa. Nie wnikając zbyt szczegółowo w uregulowania prawne przedstawimy pokrótce zasa­dy tworzenia funduszy własnych w różnych formach przedsiębiorstw funkcjonujących w gospodarce polskiej.

Spółki osobowe

W spółkach osobowych, stosownie do zawartej umowy, jej wspólnicy wnoszą określone wkłady. Wkład może mieć charakter pie­niężny (gotówkowy lub wierzytelnościowy), może polegać na wniesie­niu własności rzeczy lub na udostępnieniu rzeczy do użytkowania, może wreszcie oznaczać wniesienie usług (świadczenie przez wspólnika usług w sposób trwały, okresowy a nawet jednorazowy). Wyodrębniony mają­tek spółki wyrażony w wartościach pieniężnych jest jej zasobem pie­niężnym i tworzy fundusz wspólników (współwłaścicieli spółki). Wspólną własnością spółki są również dochody spółki - stanowią one, obok funduszu wspólników, źródło finansowania potrzeb spółki. Zy­skiem (stratą) spółki jest wartość majątkowa, o którą z końcem działal­ności spółki lub z końcem okresu obrachunkowego zwiększył się (w przypadku straty zmniejszył się) majątek spółki. Fundusz wspólników może być powiększany lub pomniejszany o zmianę własności wkładów i wykorzystany do pokrycia straty netto i zwrotu części wkładu: kwestie te reguluje umowa spółki. Schematyczne ujęcie funduszu wspólników przedstawia Rysunek 2.2.

W spółce cywilnej majątek spółki stanowi współwłasność łączną, każdy wspólnik jest współwłaścicielem majątku jako niepo­dzielnej własności, jak również rzeczy i praw wchodzących w skład tej własności (tzw. prawo niepodzielnej ręki). Każdy wspólnik jest upraw­niony do równego udziału w zyskach i w tym samym stosunku w stra­tach, bez względu na rodzaj i wartość wkładu (aczkolwiek w umowie spółki, a także w późniejszych uchwałach, można inaczej ustalić stosu­nek udziału wspólników w zyskach i stratach, a nawet zwolnić niektó­rych wspólników od udziału w stratach: nie można wyłączyć wspólnika od udziału w zyskach).

Spółka jawna z prawnokonstrukcyjnego punktu widzenia nie jest niczym innym, jak tylko odmianą spółki prawa cywilnego. Jako spółka handlowa podlega jednak wpisowi do rejestru handlowego. Zgodnie z definicją prawną jest ona powoływana do prowadzenia dzia­łalności zarobkowej w większym rozmiarze (przepisy nie precyzują jed­nak co należy rozumieć przez „większy rozmiar" i nie zabraniają jedno­cześnie prowadzenia działalności zarobkowej w większych rozmiarach spółkom cywilnym). Spółka jawna może istnieć nawet bez odrębnego majątku (opiera się na osobistej i nieograniczonej odpowiedzialności majątkowej wspólników i jest wpisana do rejestru handlowego), jednak z reguły umowa spółki przewiduje wkłady jej członków. O wysokości wkładów decyduje umowa (w razie wątpliwości uważa się, że wkłady wspólników powinny być równe). Umowa spółki decyduje również o wysokości udziału w zyskach i ewentualnych stratach (w przypadku braku stosownych postanowień przyjmuje się, że każdy wspólnik bez względu na rodzaj i wartość wkładu uczestniczy w zyskach i stratach w równym udziale, przy czym wspólnik, który wnosi do spółki tylko swą pracę nie uczestniczy w stratach, chyba, że umowa stanowi inaczej: u-mowa może zakładać również zwolnienie z udziału w stratach niektó­rych wspólników). W porównaniu ze spółką cywilną istotne jest także to, że wspólnik ma prawo żądania „corocznie wypłacenia odsetek w wysokości czterech od sta od swego udziału, nawet gdyby spółka po­nosiła straty" (art. 107, paragraf 1 kodeksu handlowego) - jest to jednak tylko możliwość a nie obowiązek żądania.

Rysunek 2.2.

Konstrukcja funduszu wspólników w spółce osobowej

Wkłady pieniężne wspólników			Wkłady niepieniężne wspólników			Zysk do podziału na pokrycie uszczuplenia wkładów		Zmiana własności wkładów
							/
^ — " 1 FUNDUSZ WSPÓLNIKÓW

Zmiana

własności

wkładu

Zwrot części wkładów

^

Pokrycie straty netto

Spółka komandytowa jest swoistą formą spółki jawnej, nosząc w sobie pewne znamiona spółki kapitałowej. Różnica dotyczy możliwo­ści ograniczenia odpowiedzialności za zobowiązania spółki niektórych wspólników (komandytariuszy) do wysokości wniesionych przez ich wkładów: z tego powodu wynika konieczność zawierania umowy spółki w formie aktu notarialnego. Każdy ze wspólników wnosi określony wkład, istnieje zatem fundusz wspólników, który w czasie trwania spółki jest niepodzielny. Zasady udziału w zyskach i stratach określa umowa (uwzględniająca ograniczenie komandytariuszy w pokrywaniu ewentualnych strat do wysokości ich wkładów).

Reasumując, w spółkach osobowych podstawę finansowania ich działalności i rozwoju stanowi fundusz wspólników i wypracowane do­chody. W czasie trwania spółki wspólnik nie może zmniejszyć ani zwiększyć swego udziału bez zgody pozostałych wspólników, jak rów­nież nie ma prawa domagać się podziału majątku spółki. Dostęp do kapitałów obcych jest dość ograniczony: zależy on od wysokości fundu­szu wspólników i ich majątku osobistego, od sytuacji finansowej spółki (jest ona trudna do oceny z uwagi na uproszczoną rachunkowość i ścisłe powiązania między majątkiem spółki i majątkiem osobistym), od moż­liwości zabezpieczenia kredytów.

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością opiera się na koncepcji zaangażowania kapitałowego wspólników i ich ograniczonej odpowie­dzialności do wkładu w majątek spółki. Jest typową spółką kapitałową: posiada osobowość prawną i funkcjonuje na podstawie kodeksu han­dlowego w oparciu o umowę spółki zawartą w formie aktu notarialnego. Wspólnikami mogą być osoby fizyczne, przedsiębiorstwa państwowe i komunalne, spółdzielnie. Skarb Państwa, fundusze, organizacje związ­kowe, społeczne i polityczne. Działalność spółki jako podmiotu prawne­go nie ogranicza działalności jej wspólników. Wynika to z faktu, że ża­den ze wspólników nie ma obowiązku wniesienia do spółki całego swojego majątku ani odpowiadać tym majątkiem za zobowiązania spół­ki. Wspólnik ryzykuje swym udziałem i tylko do wysokości udziału (według aktualnie obowiązujących przepisów wyjątek w tym względzie stanowią np. zobowiązania podatkowe). Nazwa spółki unaocznia jej odmienność od spółki jawnej. Spółka jawna opiera się na nieograniczo­nej odpowiedzialności wspólników, tymczasem „spółka z ograniczoną odpowiedzialnością" również odpowiada w sposób nieograniczony, ale majątkiem spółki, a nic wspólników.

Podstawę kapitału własnego w spółce z ograniczoną odpowie­dzialnością stanowi kapitał udziałowy (zakładowy): jest to wartościo­wo wyrażona kwota pieniężna stanowiąca zsumowanie udziałów wspólników i pierwotny (wyjściowy) majątek spółki. Inaczej rzecz uj­mując jest to równowartość wniesionych do spółki, stosownie do umo­wy, udziałów pieniężnych oraz aportów. Kapitał zakładowy interpreto­wany jest także jako część majątku, którą spółka w interesie wierzycieli zobowiązuje się utrzymać w całości i nie rozdzielać między wspólników, co oznacza, że należy dostrzegać różnicę między pojęciem kapitału zakładowego a pojęciem majątku spółki. Z uwagi na to, że kapitał udzia­łowy daje podstawę zabezpieczenia praw wierzycieli i rękojmię spłaty udzielonych spółce kredytów i pożyczek, nie może on być swobodnie zmieniany, zwłaszcza uszczuplany: wyrazem tej funkcji kapitału zakła­dowego są trzy zasady: jego oznaczenie w akcie założycielskim, cał­kowita wpłata przed powstaniem spółki oraz stałość, co osiąga się przez umieszczenie go w bilansie po stronie biernej.

Kapitał udziałowy dzieli się na udziały, które mogą mieć równą lub nierówną wysokość. Z umowy spółki wynika, czy wspólnik może mieć tylko jeden, czy większą ilość udziałów. Jeżeli przynajmniej jeden wspólnik ma większą ilość udziałów, to wszystkie udziały muszą być równe i niepodzielne. Unormowania prawne określają zarówno mini­malną wartość kapitału zakładowego, jak i minimalną wysokość udziału. Przepisy kodeksu handlowego określają zasady i tryb postępowania w przypadkach obniżania i powiększania kapitału zakładowego na skutek zmiany umowy spółki, łączenia się spółek, wyłączenia wspólnika, a tak­że postępowanie związane z rozwiązaniem i likwidacją spółki.

Zwiększenie funduszu udziałowego możliwe jest w drodze pod­wyższania kapitału i obejmowania, nowych udziałów oraz dopłat do u-działów przeznaczonych na pokrycie strat, zmniejszenie kapitału zakła­dowego może natomiast wiązać się z pokryciem straty netto (gdy prze­wyższa ona sumę funduszów zapasowego i rezerwowego do wysokości połowy kapitału zakładowego), ze zwrotem dopłat do udziałów (jeżeli nic wykorzystano ich do pokrycia strat), umorzeniem udziałów (dopuszczalność umorzenia powinna być uwzględniona w akcie założy­cielskim) lub obniżeniem kapitału w drodze zmiany umowy spółki. Ko­deks handlowy zakłada możliwość przekształcenia kapitału zakładowe­go w kapitał akcyjny i odwrotnie (co wiąże się ze zmianą formy spółki kapitałowej), jak również zmianę własności udziałów przez ich przejęcie przez innych wspólników. Wspólnicy mają prawo do uczestnictwa w podziale zysku (chyba, że w umowie jest zapis o wyłączeniu zysku z podziału). Gdy umowa nie stanowi inaczej, zysk dzielony jest propor­cjonalnie w stosunku do udziałów. Zysk nie podzielony stanowi źródło finansowania działalności spółki i może być przeznaczany na fundusz rezerwowy, fundusz rozwoju, fundusz świadczeń socjalnych (o ile u-mowa spółki przewiduje ich występowanie). Zysk może być ponadto wykorzystany do umorzenia udziałów (tzw. amortyzacja samoistna, nie wymagająca obniżenia kapitału zakładowego). Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością ma obowiązek oprowadzić taką ewidencję analitycz­ną, która zapewnia ustalenie stanu kapitału zakładowego oraz zwiększeń według źródeł pochodzenia i zmniejszeń według kierunków przezna­czenia - ewidencja ta powinna korespondować z prowadzoną księgą udziałów. Graficzne ujęcie kapitału zakładowego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przedstawia Rysunek 2.3.

Kapitał udziałowy stanowi podstawowy, ale nie jedyny składnik kapitałów własnych w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością. Z przepisów kodeksu handlowego wynika, że tworzone mogą być rów­nież: fundusz (kapitał) zapasowy i fundusz (kapitał) rezerwowy. Możliwość ich tworzenia musi być zapisana w umowie spółki. Jako ob­ligatoryjny (zgodnie z zasadami rachunkowości obowiązującymi od 1.01.1995r.) tworzony jest natomiast - podobnie jak w innych przedsię­biorstwach - kapitał (fundusz) rezerwowy z aktualizacji wyceny środ­ków trwałych.

Odpisów na fundusz zapasowy dokonuje się na ogół z czystego zysku. Mogą być ponadto wnoszone dopłaty udziałowców. Fundusz zapasowy przeznaczony jest na pokrywanie strat bilansowych, które mogą powstać w trakcie realizacji działalności gospodarczej (z formal­noprawncgo punktu widzenia tą samą rolę spełniają dopłaty do udzia­łów). Może być także wykorzystany na podwyższenie kapitału udziało­wego. Uregulowania dotyczące zasad tworzenia i rozdysponowania fun­duszu zapasowego w spółce z. ograniczoną odpowiedzialnością wynikają z umowy spółki, uchwał zgromadzenia wspólników i decyzji uprawnio­nych organów spółki. Fundusz rezerwowy tworzony jest w celu finan­sowania szczególnych strat i wydatków, zwłaszcza zaś w celu zabezpie­czenia finansowania zamierzonych przedsięwzięć, z którymi wiążą się znaczne wydatki, bądź których pozytywny wynik jest związany z ryzy­kiem (w konkretnych przypadkach tworzonych może być szereg fundu­szy rezerwowych). Ponieważ kodeks handlowy nie precyzuje zasad two­rzenia i wykorzystania funduszu rezerwowego, muszą one być uregulo­wane w umowie spółki. W spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, jako spółce kapitałowej, może być tworzony również fundusz rozwoju, służący do finansowania inwestycji, prac naukowo-badawczych, wkła­dów majątkowych na rzecz wspólnych przedsięwzięć (tworzony z zysku do podziału, dodatkowych wpłat wspólników, odsetek od zgromadzo­nych już. środków): jednak w praktyce jest to forma finansowania typo­wa raczej dla spółki akcyjnej.

W porównaniu do spółek osobowych spółka z ograniczoną od­powiedzialnością stwarza o wiele większe możliwości pozyskania kapi­tałów obcych. Wynika to nic tylko funkcji jakie spełnia fundusz udzia­łowy jako gwarant zobowiązań wobec wierzycieli oraz fakt posiadania osobowości prawnej, ale również z obowiązku prowadzenia ścisłej ra­chunkowości i sporządzania sprawozdań finansowych, ich zatwierdza­nia, a w przypadku prowadzenia działalności na większą skalę (kryteria zostaną wymienione przy charakterystyce sprawozdań finansowych) corocznego ich badania i publikowania. Nie bez znaczenia jest także możliwość tworzenia innych funduszy poza udziałowym, aczkolwiek w przypadku spółek z ograniczoną odpowiedzialnością nie ma to charakte­ru obligatoryjnego, lecz wynika z ustaleń zawartych w umowie spółki. Każdorazowe zmiany w tym względzie wymagają również zmiany u-mowy spółki.

Spółka akcyjna

Spółka akcyjna może być zawiązywana w każdym celu prawnie dozwolonym, jednak w praktyce stanowi ona przede wszystkim formę organizacyjno-prawną działalności gospodarczej, w szczególności uła­twiającą tworzenie wielkich przedsiębiorstw oraz koncentrację kapitału. Z uwagi na to, że w spółce akcyjnej związek akcjonariuszy ze spółką jest luźny i indywidualność akcjonariuszy jest w zasadzie dla spółki obojętna (tzw. bezosobowość i anonimowość), istnieje potr/.cba prawnej ochrony nie tylko wierzycieli, ale i samych wspólników. Podstawę działalności spółki akcyjnej stanowi statut, sporządzony w formie aktu notarialnego. Treść statutu musi odpowiadać wymaganiom stawianym przez, kodeks handlowy i zawierać ewentualne inne, poza akcjami, ure­gulowania spraw związanych z tytułami uczestnictwa w dochodach i majątku spółki, (np. świadczenia na rzecz spółki lub możliwość uma­rzania akcji).

Kapitałem zakładowym w spółce akcyjnej jest kapitał akcyjny. Na kapitale akcyjnym opiera się byt spółki i on stanowi fundusz zaspo­kojenia wierzycieli i podstawę zdolności kredytowej spółki. Podobnie jak w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością tak i tu jest to suma czystego majątku, którą spółka jest obowiązana utrzymać w całości i nie rozdzielać między wspólników. W konsekwencji jego wartość jest u-mieszczana w bilansie po stronie pasywów. W spółce akcyjnej obligato­ryjne jest tworzenie również kapitału zapasowego, stanowiącego inte­gralną część kapitałów własnych.

W stadium zawiązywania spółki akcyjnej nie jest wymagana peł­na wpłata kapitału akcyjnego, wystarczy pokrycie w gotówce 1/4 części sumy nominalnej kapitału. W całości pokryte jednak muszą być przed zarejestrowaniem spółki akcje wydawane w zamian za wkłady rzeczowe (aporty). W całości przed zarejestrowaniem uiszczona musi być także nadwyżka między wartością emisyjną i wartością nominalną oraz należ­ność za dopłatę z tytułu akcji uprzywilejowanych (wpływają ona do kapitału zapasowego). Istotną różnicą w porównaniu do spółki z ograni­czoną odpowiedzialnością jest to, że w spółce akcyjnej kapitał zakłado­wy nie musi pochodzić wyłącznie od wspólników będących założycie­lami spółki lub później indywidualnie przyjętymi do spółki. Udział w spółce akcyjnej może być oferowany także osobom trzecim w drodze publicznej subskrypcji. W ten sposób spółka akcyjna może skupiać większą liczbę wspólników, w tym także drobnych, uczestniczących znacznie mniejszymi wkładami pieniężnymi lub aportami. Normatyw­nym tego wyrazem jest postanowienie kodeksu handlowego, określające minimalną wartość akcji na poziomic bardzo niskim w porównaniu do wartości minimalnego udziału w spółce z ograniczoną odpowiedzialno­ścią (1 zł w relacji do 50 zł), przy jednoczesnym określeniu minimum kapitału akcyjnego na poziomie 100 tys. zł (kapitał zakładowy w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością musi wynosić co najmniej 4 tys. zł.).

Kapitał akcyjny dzieli się na akcje o równej wartości. Wartość ta określana mianem nominalnej jest - w zasadzie - miernikiem majątko­wych uprawnień wspólników, w szczególności podziału dywidendy i kwoty likwidacyjnej. Różni się ona zarówno od ceny emisji akcji (ta musi być wyższa od wartości nominalnej), jak też ich kursu (cena ryn­kowa akcji może być zarówno wyższa, jak i niższa od wartości nomi­nalnej akcji, jak również od jej ceny emisyjnej). W przypadku umorze­nia akcji z czystego zysku wartość kapitału akcyjnego jest wyższa od iloczynu liczby wszystkich akcji przez jej wartość nominalną. Nie po­dejmując wątku szczegółowej charakterystyki akcji, wymienimy jedynie podstawowe układy ich klasyfikacji:

• z uwagi na sposób pokrycia (objęcia) akcje dzielą się na: go­tówkowe i aportowe,

• ze względu na formę wyróżnia się akcje: imienne i na okaziciela,

• według kryterium rozmiaru obowiązków i uprawnień związa­nych z akcjami na ogół wymienia się akcje zwykłe (zwyczajne), uprzywilejowane oraz użytkowe (upośledzone).

Właścicielowi akcji przysługuje między innymi prawo do udziału w zysku, jednak kwestie w sprawie podziału zysku podejmowane są zawsze na podstawie uchwały walnego zgromadzenia i regulowane sto­sownymi zapisami w statucie. Od podziału, z mocy samego prawa, wyłączona jest część zysku przeznaczonego na fundusz zapasowy w wyso­kości co najmniej 8% zysku netto, dopóki fundusz ten nic osiągnie 1/3 kapitału akcyjnego. Kapitał zapasowy zasilany jest ponadto z nadwyżki osiągniętej przy sprzedaży akcji powyżej wartości nominalnej, pozosta­łej po pokryciu kosztów wydania akcji, z. dopłat akcjonariuszy, wnoszo­nych w zamian za przyznanie szczególnych uprawnień ich akcjom i in­nych dopłat. Schematyczne ujęcie konstrukcji dwóch podstawowych funduszy własnych w spółce akcyjnej, których tworzenie jest obligato­ryjne: akcyjnego i zapasowego przedstawiają Rysunki 2.4 oraz 2.5.

Poza funduszami obligatoryjnymi (należy do nich jeszcze fun­dusz (kapitał) rezerwowy z. aktualizacji wyceny środków trwałych) w spółce akcyjnej, podobnie jak i w spółce z ograniczoną odpowiedzialno­ścią, możliwe jest tworzenie funduszy rezerwowych a także funduszu rozwoju, które w bilansie wykazuje się jako wieloletnie rezerwy celowe. Niejako odrębny problem stanowi fundusz świadczeń socjalnych, które­go tworzenie reguluje ustawa o zakładowym funduszu świadczeń so­cjalnych. Odpisy na ten fundusz w normie określonej przez ustawę ob­ciążają wprawdzie koszty działalności przedsiębiorstwa, lecz fundusz ten może być dodatkowo zasilany m.in. przez odpisy z zysku netto. Tworzenie tego funduszu jest obligatoryjne w spółkach, które powstały w wyniku prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (regulują to zbio­rowe układy pracy) a od 1996 roku obowiązek tworzenia funduszu świadczeń socjalnych dotyczy wszystkich zakładów pracy.

Spółka akcyjna zobowiązana jest do prowadzenia szczegółowej rachunkowości zgodnie z obowiązującymi zasadami i sporządzania sprawozdawczości finansowej, która corocznie podlega badaniu przez biegłego rewidenta, zatwierdzaniu przez walne zgromadzenie akcjona­riuszy, przedstawianiu sądowi rejestrowemu oraz odpowiedniemu mini­sterstwu oraz publikacji. Spółki akcyjne jako osoby prawne podlegają zatem przepisom szczególnym. Ich wiarygodność określająca możliwo­ści pozyskiwania kapitałów obcych jest o wiele większa, w porównaniu do spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, nie mówiąc już o spółkach osobowych.

Przedsiębiorstwo państwowe

Podstawy prawne systemu finansowego przedsiębiorstwa pań­stwowego reguluje stosowna ustawa o gospodarce finansowej przedsię­biorstw państwowych (Dz.U. z. 1989 r. nr 6, poz. 27, z późniejszymi zmianami). Zgodnie z tą ustawą fundusze przedsiębiorstwa państwowe­go można określić jako tytuły odzwierciedlające wartość powierzonego przedsiębiorstwu majątku. Tu należy wrócić nieco do historii. W syste­mach ekonomiczno-finansowych poprzedzających system obecny sto­sowano w przedsiębiorstwach państwowych zasadę odgraniczania dzia­łalności eksploatacyjnej od działalności rozwojowej. Z innych źródeł finansowano potrzeby bieżące, natomiast z innych inwestycje, postęp techniczny i innowacje: w praktyce występowało wiele funduszy, co ograniczało swobodę wykorzystania zasobów pieniężnych pozostających do dyspozycji przedsiębiorstwa. Wprowadzone zmiany zmierzają stop­niowo w kierunku upodobnienia zasad gospodarki finansowej do obo­wiązujących w spółkach kapitałowych, umożliwiając przedsiębiorstwom państwowym przeznaczanie wygospodarowanych środków zgodnie z hierarchią potrzeb określanych przez samo przedsiębiorstwo. Oczywi­ście w dalszym ciągu istnieją określone mechanizmy ograniczające go­spodarkę finansową, regulowane w sposób scentralizowany, u podstaw których leżą dbałość o utrzymanie makroekonomicznej równowagi eko­nomicznej i fakt, iż formalnie przedsiębiorstwa stanowią własność Skar­bu Państwa.

Podstawowymi funduszami w przedsiębiorstwie państwowym są: fundusz założycielski oraz fundusz przedsiębiorstwa. Ich cechą charakterystyczną jest wyodrębnienie nie konkretnych środków, lecz określonych finansowo części majątku znajdującego się w gestii przed­siębiorstwa państwowego. Środki na utworzenie tych funduszów wyod­rębniono z istniejącego wcześniej funduszu statutowego. Ponadto w przedsiębiorstwie państwowym, podobnie jak w spółkach kapitałowych, funduszami własnymi są: fundusz z aktualizacji wyceny środków trwa­łych oraz nie podzielony wynik finansowy.

Fundusz założycielski jest wkładem majątkowym państwa i reprezentuje wartość wydzielonej przedsiębiorstwu części mienia ogól­nonarodowego. Jego wielkość podlega wpisowi do rejestru przedsię­biorstw państwowych, w ten sposób Skarb Państwa jest jakby udziałow­cem, który finansuje w określonej części działalność przedsiębiorstwa państwowego. Wartość funduszu założycielskiego przez szereg lat sta­nowiła podstawę naliczania dywidendy na rzecz budżetu państwa: wy­sokość stopy procentowej wyznaczającej poziom dywidendy corocznie określano w ustawie budżetowej, z uwzględnieniem przewidywanej sto­py zysku w gospodarce oraz podstawowej stopy oprocentowania kredytu refinansowego NBP (ostatnio stopa ta wynosiła 10%). Od 1.01.1996r. obowiązują nowe zasady rozliczania wyniku finansowego przedsię­biorstw państwowych: aktualnie obciążenie z tego tytułu na rzecz budże­tu państwa wynosi 15% zysku netto. Fundusz założycielski powstał z przekształcenia funduszu statutowego w środkach trwałych i częściowo (25 %) z przejęcia funduszu statutowego w środkach obrotowych oraz z wykorzystywanych w latach 1984-88 dotacji budżetowych na inwesty­cje. Zasilany jest przekazywanymi z budżetu państwa dotacjami na finansowanie rozwoju przedsiębiorstwa, a także innymi środkami przeka­zanymi przez organ założycielski lub Skarb Państwa. Jego zmiany (zarówno zwiększenie jak i zmniejszenie) mogą być także rezultatem nieodpłatnego otrzymywania lub przekazywania mienia w postaci środ­ków trwałych. Tworzenie i zasilanie funduszu założycielskiego przed­stawia schemat na Rysunku 2.6.

Fundusz przedsiębiorstwa stanowi wyraz dorobku przedsię­biorstwa wynikającego z całokształtu jego działalności i traktowany jest jako własność przedsiębiorstwa. W przedsiębiorstwach już funkcjonują­cych powstał w wyniku przejęcia stanów zasobów pieniężnych zgroma­dzonych na funduszach: rozwoju, rezerwowym, postępu technicznego, efektów wdrożeniowych oraz pozostałej części środków nie przejętych przez fundusz założycielski a nagromadzonych na funduszu statutowym w środkach trwałych i środkach obrotowych. Jego zwiększenia następują z zysku pozostającego do dyspozycji przedsiębiorstwa i odpisów amor­tyzacyjnych, a także przez nieodpłatne przejęcie składników majątko­wych na podstawie odrębnych ustaw i w drodze darowizn otrzymanych od innych przedsiębiorstw. Zmniejszenie funduszu przedsiębiorstwa może wynikać ze straty bilansowej oraz umorzenia majątku trwałego. Fundusz przedsiębiorstwa zmniejsza się także o kwoty majątku trwałego przekazane nieodpłatnie osobom prawnym lub fizycznym w wykonaniu prawomocnych decyzji i orzeczeń wydanych przez upoważnione organy oraz o kwoty darowizn mienia w postaci zakładowych domów miesz­kalnych, żłobków, przedszkoli, obiektów socjalnych na rzecz innych osób prawnych. Schemat tworzenia i zasilania funduszu przedsiębior­stwa przedstawia Rysunek 2.7.

Poza wymienionymi funduszami, które stanowią obecnie pod­stawową konstrukcję w finansowaniu działalności przedsiębiorstw pań­stwowych mogą istnieć także inne fundusze tworzone z zysku. Ustawa o gospodarce finansowej przedsiębiorstw dopuszcza także możliwość tworzenia funduszów obciążających koszty (np. w przemyśle wydobyw­czym fundusz szkód górniczych, w przedsiębiorstwach wydobywających minerały metodą odkrywkową fundusz rekultywacji). Funduszem obcią­żającym koszty jest również zakładowy fundusz świadczeń socjalnych, służący do finansowania szeroko rozumianej działalności socjalnej. Za­sady tworzenia tego funduszu reguluje odrębna ustawa (ustawa o zakła­dowym funduszu świadczeń socjalnych z dnia 4 marca 1994 r. (Dz.U. nr 43, poz. 163). Tworzenie tego funduszu ma charakter obligatoryjny w przedsiębiorstwach, które dotychczas zobowiązane były do naliczania zakładowych funduszy socjalnego i mieszkaniowego. Przedsiębiorstwa, które dotychczas nie tworzyły zakładowego funduszu socjalnego i za­kładowego funduszu mieszkalnego w latach 1994 i 1995 mogą tworzyć zakładowy fundusz świadczeń socjalnych, a od 1996 roku muszą go tworzyć. Odpisy, w granicach ustawowych normatywów, uznawane są za koszty uzyskania przychodów, wpływają więc na poziom zysku, a przez to na odprowadzany podatek dochodowy. Warto o tym pamiętać wówczas, gdy przedsiębiorstwo nie jest zobligowane do tworzenia za­kładowego funduszu świadczeń socjalnych. Zyskuje ono wprawdzie w postaci zmniejszenia kosztów, traci natomiast w podatku dochodowym i liczyć się musi z niezadowoleniem załogi. Z tych względów prawa do tego, aby nie tworzyć funduszu lub naliczać go w niższej wysokości nie należy wykorzystywać. Zapisy o tworzeniu zakładowego funduszu świadczeń socjalnych powinny być zawarte w zbiorowych układach pra­cy. Oprócz naliczeń w koszty fundusz ten zasilany może być z odpisów zysku do podziału a także z innych źródeł (np. opłaty, darowizny, od­setki ze środków funduszu - sprawy te reguluje wspomniana ustawa). Podobnie jak w innych przedsiębiorstwach obligatoryjne jest tworzenie funduszu rezerwowego z aktualizacji wyceny środków trwałych.

Podział zysku (po opodatkowaniu podatkiem dochodowym i po odliczeniu wpłat na rzecz budżetu państwa) na część zasilającą fundusz przedsiębiorstwa, dofinansowanie zakładowego funduszu świadczeń socjalnych oraz fundusz nagród dla załogi pozostawia się swobodnej decyzji przedsiębiorstwa. Podział ten powinien godzić potrzeby bieżące i rozwojowe.

Biorąc pod uwagę wzajemne relacje między funduszem założy­cielskim a funduszem przedsiębiorstwa należy przypuszczać, iż w dłuż­szej perspektywie czasowej w przedsiębiorstwach zwiększających pro­dukcję i znajdujących się w dobrej kondycji finansowej udział funduszu założycielskiego będzie malał. Fundusz ten jest bowiem wielkością względnie stałą. Przedsiębiorstwa te będą dysponowały coraz większą kwotą zysku na potrzeby własne, co umożliwi wzrost funduszu przed­siębiorstwa. W innych przedsiębiorstwach może dojść do sytuacji, że powstała strata spowoduje zmniejszenie funduszu przedsiębiorstwa. Możliwości rozwojowe przedsiębiorstwa będą w znacznym stopniu o-graniczone i w rezultacie może to doprowadzić do jego likwidacji lub upadłości.

Jednoosobowa spółka Skarbu Państwa

Jednoosobowa spółka Skarbu Państwa powstaje w rezultacie tzw. komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego. Przekształcenia przedsiębiorstwa w spółkę prawa handlowego dokonuje się aktualnie w celu jego prywatyzacji. Z prawnego punktu widzenia jednoosobowa spółka Skarbu Państwa, powstała w wyniku przekształcenia przedsię­biorstwa państwowego, jest zupełnie innym typem osoby prawnej. W sensie ekonomicznym przekształcony podmiot gospodarczy jest nadal państwowy, aczkolwiek jest to już własność Skarbu Państwa, a nie pań­stwowej osoby prawnej. Traci tą właściwość wówczas, gdy Skarb Pań­stwa wyzbywa się akcji lub udziałów: jednoosobowe spółki Skarbu Państwa mogą mieć bowiem spółkami akcyjnymi lub spółkami z ograni­czoną odpowiedzialnością. W sensie techniczno-prawnym zabieg prze­kształcenia jest o tyle istotny, że umożliwia udostępnienie akcji (udziałów) osobom trzecim, czyli właściwą prywatyzację.

Istniejący w przedsiębiorstwie państwowym podział kapitałów własnych na fundusz założycielski i fundusz przedsiębiorstwa nie wy­wiera bezpośredniego wpływu na kształtowanie kapitałów własnych spółki. Mechaniczne łączenie obu tych funduszy w jeden kapitał własny jednoosobowej spółki Skarbu Państwa jest w istocie wtórną nacjonali­zacją tego, co uznano za własne mienie przedsiębiorstwa, a przez to i jego załogi (chodzi o fundusz przedsiębiorstwa). Warto o tym pamiętać określając proporcje podziału kapitału własnego spółki na kapitał akcyj­ny (zakładowy) oraz kapitał zapasowy: ten pierwszy bowiem przedsta­wia się do wykupu pracownikom prywatyzowanego przedsiębiorstwa i osobom trzecim. Relatywnie wysoki udział kapitału zapasowego ułatwia proces prywatyzacji przedsiębiorstwa, korzystnie wpływając na poten­cjalne możliwości sprzedaży akcji (udziałów). Proporcje podziału kapi­tału własnego na kapitał akcyjny i kapitał zapasowy (ewentualnie rów­nież fundusz rezerwowy) określa statut spółki. Tworzenie kapitału zapa­sowego jest obligatoryjne (8 % zysku po opodatkowaniu do chwili, gdy osiągnie poziom 1/3 kapitału akcyjnego). Wynika z powyższego, że z odpisów na kapitał zapasowy można całkowicie zrezygnować, gdy spół­ka od początku swego istnienia wyposaży się w kapitał zapasowy w o-kreślonej wysokości (wystarczy 1/4 sumy funduszy własnych w relacji do 3/4 przeznaczonych na kapitał akcyjny lub zakładowy).

W jednoosobowych spółkach Skarbu Państwa tworzony jest fun­dusz świadczeń socjalnych (stosownie do ustawy o zakładowym fundu­szu świadczeń socjalnych odpisy w określonych granicach obciążają koszty działalności, a zysk netto może stanowić dodatkowe źródło jego zasilania), jak również inne fundusze specjalne z. zysku do podziału, o ile przewiduje to statut. Spółka zobowiązana jest do odprowadzania na rzecz budżetu państwa 15% zysku netto. Część ta może być przeznaczo­na na powiększenie .kapitału rezerwowego, gdy spółka wykonuje inwe­stycje, mające na celu restrukturyzację działalności gospodarczej. De­cyzje w tej sprawie podejmują organy reprezentujące w spółce interes Skarbu Państwa za zgodą Ministra Finansów.

Spółdzielnia

W spółdzielniach podstawowymi funduszami własnymi są: fun­dusz udziałowy (w niektórych spółdzielniach fundusz wkładów) oraz fundusz zasobowy. Fundusz udziałowy tworzony jest z wpłat udziałów członkowskich. Zasilany może być także odpisami z nadwyżki bilanso­wej i środkami z funduszu zasobowego. Z kolei źródłem tworzenia fun­duszu zasobowego są: wpłaty wpisowego, odpisy z nadwyżki bilansowej (zgodnie z art. 76 przepisów prawa spółdzielczego co najmniej 5 % nadwyżki przeznacza się na zwiększenie funduszu zasobowego, jeżeli fundusz ten nie osiąga wysokości wniesionych udziałów obowiązko­wych) a także wartości majątkowe otrzymywane nieodpłatnie. Fundusz zasobowy zwiększa się o wartości majątku trwałego i innych składników

---