I. ZAKRES MAKROEKONOMII
Makroekonomia zajmuje się badaniem gospodarki jako całości lub jej
głównych części (oczywiście z uwzględnieniem całej szerokości aktywności
gospodarczej).
Mikroekonomia bada konkretne rynki, makroekonomia natomiast zajmuje się
powiązaniami pomiędzy częściami gospodarki.
Model Simple Economy
Podstawowa tożsamość makroekonomiczna najogólniej opisująca zależności w
gospodarce jako całości, która charakteryzuje się otwartością (występuje
eksport i import) oraz w której działa państwo jako podmiot gospodarowania
(podatki i transfery), wygląda następująco:
gdzie:
Y - wartość produktu krajowego brutto;
Yd - dochody osobiste do dyspozycji (realne);
C - wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych;
S - oszczędności;
I - wydatki na dobra inwestycyjne;
G - wydatki rządowe na zakup dóbr inwestycyjnych i konsumpcyjnych;
NX - eksport netto (eksport minus import);
R - transfery rządowe do gospodarstw domowych i sektora prywatnego
(subwencje, dotacje);
T- podatki i inne płatności niepodatkowe.
II. MIERNIKI MAKROEKONOMICZNE
Produkt krajowy brutto (pol. PKB, ang. GDP) to miara produkcji wytworzonej
przez czynniki wytwórcze, zlokalizowane na terytorium danego kraju bez
względu na to, kto jest ich właścicielem.
PKB w cenach rynkowych to miara produkcji rynkowej łącznie z podatkami
pośrednimi na dobra i usługi.
PKB w cenach czynników wytwórczych to miara produkcji rynkowej z
pominięciem podatków pośrednich.
Dochody netto z tytułu własności lub pracy za granicą to różnica pomiędzy
dochodami obywateli danego kraju uzyskanymi za granicą a odpływem dochodów
z własności lub pracy należnych cudzoziemcom.
Produkt narodowy brutto (pol. PNB, ang. GNP) to pieniężny wskaźnik
bieżącej wartości rynkowej wszystkich dóbr i usług finalnych (nabywanych
przez ostatecznych użytkowników), wytworzonych w gospodarce w danym
okresie (równe sumie wartości dodanych i sumie dochodów czynników
produkcji); suma PKB i dochodów netto z pracy lub własności za granicą
(miara całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju - bez
względu na miejsce świadczenia usług).
PNB per capita to produkt narodowy brutto na jednego mieszkańca w USD
(przeliczany wg oficjalnego kursu lub wg porównania siły nabywczej obu
walut).
Produkt narodowy netto (pol. PNN, ang. NNP) to produkt narodowy brutto
pomniejszony o odpisy amortyzacyjne majątku trwałego przedsiębiorstw.
Dochód narodowy (pol. DN, ang. NI) to całość dochodów wypłacanych
właścicielom wykorzystywanych czynników produkcji (procenty - kapitał,
renty - ziemia i płace - praca) równa całkowitym kosztom produkcji dóbr i
usług zawartych w PNN.
Dochody osobiste (pol. DO, ang. PI) to ta część dochodu narodowego, która
jest wypłacana poszczególnym jednostkom (osobom fizycznym).
Dochody osobiste do dyspozycji (pol. DOD, ang. DPI) to dochody osobiste
pomniejszone o kwotę podatków osobistych i opłat niepodatkowych.
Metody obliczania PNB:
a) wydatkowa - sumowanie wydatków ponoszonych przez gospodarstwa domowe,
przedsiębiorstwa prywatne, przedsiębiorstwa publiczne, agendy rządu i
agendy władzy regionalnej oraz sektor międzynarodowy (eksport netto;
b) dochodowo-zasobowa - sumowanie płatności dochodowych wypłacanych
właścicielom wykorzystywanych czynników produkcji (wynagrodzenia
pracowników, dochody właścicieli przedsiębiorstw, dochody z rent, zyski
przedsiębiorstw) wraz z pośrednimi podatkami od przedsiębiorstw i
amortyzacją.
Rodzaje PNB:
a) nominalny - liczony w cenach bieżących;
b) realny - liczony w cenach stałych (uzyskany przez zastosowanie
deflatora, wyrażającego wpływ inflacji: PNB nominalny podzielony przez deflator).
Wady PNB:
• nie ujmuje produkcji nie przeznaczonej na rynek;
• nie ujmuje “szarej” i “czarnej” działalności gospodarczej;
• nie ujmuje czasu wolnego jako dobra;
• nie obejmuje renty konsumenta z posiadanych dóbr trwałych;
• obejmuje produkcję tzw. antydóbr: zanieczyszczeń środowiska, broni,
tytoniu itp.
III. ZRÓWNOWAŻONY POZIOM PRODUKCJI
Okrężny przepływ dochodów i wydatków (zasobów rzeczowych i pieniężnych) w
gospodarce polega na dostarczania przez gospodarstwa domowe
przedsiębiorstwom czynników produkcji, za które otrzymują wynagrodzenie
(Y) umożliwiające nabywanie dóbr i usług (C) dostarczanych przez
przedsiębiorstwa (wydatki gospodarstw stanowią więc wpływy przedsiębiorstw
i odwrotnie).
Odpływy z obiegu okrężnego:
a) oszczędności (S) - część kwoty zarobionej przez gospodarstwa domowe,
która nie została wydana;
b) podatki (T) - środki finansowe przeznaczone na funkcjonowanie państwa
c) import (Q) - wydatki gospodarstw domowych na dobra wytworzone poza
obiegiem.
Dopływy do obiegu okrężnego:
a) inwestycje zamierzone (I) - przewidziane i planowane zakupy dóbr
kapitałowych, używanych do produkcji innych dóbr i usług (nie zalicza się
do nich zapasów produkcyjnych, stanowiących inwestycje nie zamierzone);
b) wydatki rządowe (G) - zakupy dóbr i usług przez państwo;
c) transfery rządowe (R) - środki materialne przekazane w formie
subwencji, dotacji, zasiłków gospodarstwom domowym;
d) eksport (X) - sprzedaż dóbr poza obiegiem.
W modelu uwzględniającym wszystkie odpływy i dopływy do obiegu, globalny
zagregowany popyt wynosi:
gdzie:
A- zagregowany popyt;
C - popyt konsumpcyjny (gospodarstw domowych);
I - popyt inwestycyjny (przedsiębiorstw);
G - wydatki rządowe;
R - transfery rządowe;
NX - eksport netto (różnica pomiędzy eksportem a importem).
Wytworzony w takim modelu dochód narodowy jest dzielony wg formuły:
gdzie:
Y - dochód narodowy;
C - popyt konsumpcyjny;
S - oszczędności;
T - podatki.
Obieg (gospodarka) znajduje się w stanie równowagi, gdy globalny popyt
jest równy globalnej podaży, czyli gdy A = Y (produkcja przedsiębiorstw
jest tu rozumiana jako dochód właścicieli czynników produkcji), co
prowadzi do formuły:
.
Gospodarka znajduje się więc w równowadze, gdy suma odpływów z obiegu
okrężnego jest równa sumie dopływów do tego obiegu.
Podział dochodu na część przeznaczoną do konsumpcji (C) i na oszczędności
(S) zależy od krańcowej, psychologicznej skłonności do konsumpcji (c),
albo (rozumując odwrotnie) od krańcowej psychologicznej skłonności do
oszczędzania (s). Wyrażają to wzory:
gdzie oznacza konsumpcję autonomiczną, niezależną od rozmiarów dochodu.
Kolejne elementy zagregowanego popytu nie zależą od dochodu, można je więc
traktować jako wielkości autonomiczne:
, gdzie.
W związku z tym zmiany dochodu (np. podatki) będą powodowały zmiany wzdłuż
krzywej zagregowanego popytu określonej wzorem, a zmiany w obrębie innych
czynników będą powodowały przesunięcie krzywej zagregowanego popytu w górę
lub w dół.
Poziom produkcji (dochodu) nazywamy zrównoważonym jeśli rozmiar produkcji
jest równy występującemu zagregowanemu popytowi. Gospodarkę, która sama
zmierza do takiego stanu nazywamy stabilną.
IV. EFEKT MNOŻNIKOWY
Mnożnik - stosunek zmiany produkcji zapewniającej utrzymanie równowagi do
powodującej ją zmiany w wydatkach autonomicznych; określa jak mocny wpływ
wywołują zmiany w popycie autonomicznym na zmianę w dochodzie narodowym:
.
Efekt mnożnikowy polega na zwielokrotnieniu wzrostu dochodu narodowego pod
wpływem jednorazowego zwiększenia popytu autonomicznego. Zachodzi on
wówczas, gdy w gospodarce istnieją wolne zasoby czynników produkcji (nie
wykorzystane zdolności wytwórcze, umożliwiające wzrost produkcji).
Wartość mnożnika zależy od poziomu konsumpcji w ramach danej gospodarki, a
wiemy że wpływa na nią krańcowa, psychologiczna skłonność do konsumpcji: ,
wielkość podatków, czyli wysokość dochodów realnych: oraz krańcowa
skłonność do importu, wyrażona w formule:. Po uwzględnieniu tych
zależności mnożnik przyjmuje następującą postać:
Efekt działania mnożnika będzie więc tym większy:
- im większa część dochodu zostanie przeznaczona na konsumpcję (im większe c);
- im mniejsza część dochodu zostanie przeznaczona na podatki (im mniejsze t);
- im mniejsza część dochodu zostanie przeznaczona na zakup dóbr
importowanych (im mniejsze m).
V. ODROCZONE FUNKCJE KONSUMPCJI
Prosta funkcja konsumpcji dotyczy konsumowania bieżącego dochodu, w
praktyce mamy jednak do czynienia z tzw. odroczoną funkcją konsumpcji ,
która mówi o tym, że konsumpcja w okresie t odnosi się do dochodu z
poprzedniego okresu (konsumenci odkładają dochód, by wydać go w następnych
okresach).
Fazy obrotu ekonomicznego:
a) odroczenie Robertsona - przedział czasowy pomiędzy uzyskaniem dochodu Y
a jego zaplanowanym wydaniem na zakupy; odroczenie to związane jest z
przewidywaniami i oczekiwaniami gospodarstw domowych; gdy dochód się
zmienia odroczenie to może powodować nie zamierzone oszczędności dodatnie
lub ujemne;
b) odroczenie Lundberga - przedział czasowy pomiędzy zakupem dóbr
(wydaniem dochodu, popytem) a produkcją (a właściwie jej dostosowaniem);
odroczenie to wynika z przewidywań i oczekiwań przedsiębiorstw; przy
zmianach dochodu (wydatkowanego) może prowadzić do nie zamierzonych
inwestycji dodatnich lub ujemnych;
c) odroczenie produkcja-dochód - przedział czasowy pomiędzy przychodami
przedsiębiorstwa z produkcji a opłatą czynników tej produkcji w postaci
dochodu gospodarstw domowych.
VI. INWESTYCJE
Interpretacja równości I = S:
a) teoria klasyczna - oszczędności określają inwestycje, a równowagę
ustala się przez zmianę stopy procentowej, dostosowując popyt na
inwestycje do podaży kapitału, będącej wynikiem oszczędzania;
b) teoria keynesowska - inwestycje określają oszczędności, a równowagę
ustala się przez zmiany dochodu narodowego z uwzględnieniem danej
skłonności do oszczędzania
Wpływ zjawisk ekonomicznych na poziom inwestycji:
a) ilość pieniądza wpływa na poziom inwestycji przez stopę procentową (im
więcej pieniędzy, tym niższa stopa procentowa, tym większe inwestycje); w
takiej sytuacji poziom inwestycji zależy również od preferencji płynności
(jej utraty);
b) marginalna stopa produkcyjności kapitału pobudza inwestycje jeśli jest
wyższa od stopy procentowej;
c) psychologia zachowań przedsiębiorców (przewidywania) wpływa na
inwestycje, gdyż inwestycje wpływają na przyszłe zyski (przyszły zbyt
towarów i usług): d) paradoks oszczędzania: wzrost oszczędności w
stosunku do dochodu powoduje spadek mnożnika, przez co zmniejsza się
dochód, co z kolei powoduje realne zmniejszenie oszczędności (a przez to
również inwestycji).
Zasada akceleracji wyjaśnia wpływ wydatków konsumpcyjnych na wydatki
inwestycyjne, kiedy nie ma wolnych mocy produkcyjnych i trzeba je
stworzyć; polega na tym, że zmiana popytu konsumpcyjnego powoduje o wiele
szybsze zmiany popytu inwestycyjnego (wielokierunkowe i zróżnicowane).
Poziom inwestycji mieszkaniowych (traktowanych jako jedna z form aktywów
kapitałowych):
a) zależy głównie od popytu na istniejący zasób mieszkaniowy, na który
wpływają:
- zamożność społeczeństwa,
- poziom realnych dochodów z innych form aktywów,
- realne dochody netto właścicieli mieszkań;
b) podaż nowych mieszkań jest funkcją ich ceny, a ta z kolei kształtuje
się pod wpływem bieżącego zasobu mieszkaniowego i popytu; kształt krzywej
podaży mieszkaniowej determinowany jest przez koszty czynników produkcji i
inne czynniki technologiczne.
Poziom inwestycji w zapasy (gromadzone w celu zapewnienia ciągłości
produkcji) zależy od:
a) kosztów i szybkości realizacji zamówień;
b) niepewności popytu j jego wahań (potrzebne są większe zapasy do obsługi
nieoczekiwanych wzrostów zapotrzebowania na produkty);
c) poziomu sprzedaży (przy wysokim poziomie sprzedaży zmniejsza się
niepewność popytu i stosunek zapasy-sprzedaż; niska sprzedaż zwiększa
nieprzewidziane zapasy towarów);
d) stopy procentowej (zapasy to zamrożenie kapitału, czyli koszt - wzrost
stopy procentowej to spadek stosunku zapasy-sprzedaż).
VII. CYKLE KONIUNKTURALNE
Fazy cyklu koniunkturalnego:
a) kryzys;
b) depresja;
c) ożywienie;
d) rozkwit (prosperity).
Wg Keynesa
Kryzysy gospodarcze są wynikiem psychologicznych zachowań konsumentów,
którzy nie wydają całego dochodu, tylko go oszczędzają. Cykl
koniunkturalny wyjaśnia zatem model “mnożnik - akcelerator”: inwestycje >
oszczędności ---» dobra koniunktura ---» zagregowany popyt > zagregowana
podaż ---» produkcja i dochód rosną ---» tendencja do wzrostu inwestycji
---» efekt mnożnikowy zwielokrotnia wzrost dochodu ---» wzrost dochodu to
wzrost oszczędności, które rosną szybciej niż inwestycje ---» krótkotrwała
równowaga oszczędności i inwestycji przechodząca w: oszczędności >
inwestycje ---» nadprodukcja ---» spadek inwestycji ---» efekty mnożnikowy
powoduje wielokrotnie zmniejszenie dochodu ---» zmniejszenie oszczędności
---» równowaga pomiędzy oszczędnościami i inwestycjami na niskim poziomie
---» dochód przestaje maleć i wzrastają inwestycje. Oszczędności i
inwestycje równoważone są tu przez poziom dochodu narodowego.
Wg Friedmana
Kryzys jest spowodowany brakiem kontroli podaży pieniądza wypuszczonego na
rynek. Powoduje to inflację, bezrobocie i dekoniunkturę.
VIII. ZASÓB PIENIˇDZA
Płynność to łatwość, z jaką można zamienić jedno aktywo na drugie.
Miary zasobu pieniądza (ze względu na płynność):
a) M1:
- gotówka,
- czeki podróżne,
- depozyty na żądanie i rachunki oszczędnościowe z możliwością wystawiania
czeków;
b) M2 = M1 plus:
- depozyty oszczędnościowe,
- drobne depozyty terminowe,
- jednodniowe umowy odkupu,
- udziały w spółkach lokacyjnych (z możliwością wystawiania czeków),
- krótkoterminowe depozyty w walutach obcych;
c) M3 = M2 plus:
- duże depozyty terminowe,
- terminowe umowy odkupu,
- długoterminowe depozyty w walutach obcych;
d) aktywa finansowe o dużym stopniu płynności:
- obligacje rządowe,
- akcepty bankowe,
- weksle handlowe (zobowiązania krótkoterminowe),
- krótkoterminowe papiery wartościowe Skarbu Państwa.
Funkcje pieniądza:
a) środek wymiany (miara M1) - usprawnia transakcje (przyjmujemy pieniądz
za dobra i usługi wierząc, że będziemy mogli go wydać na inne dobra i
usługi);
b) magazyn wartości (miara M2) - środek przechowywania siły nabywczej w
czasie (pozwala dokonać zakupów w przyszłości);
c) jednostka rozrachunkowa - służy do wyrażania wartości i prowadzenia
rozrachunków;
d) środek (miara) odroczonych płatności.
Rodzaje pieniądza:
a) towarowy - stanowi wartość sam w sobie; najczęściej jest dobrem
szczególnie cenionym;
b) symboliczny (papierowy) - środek płatniczy o wartości nadanej przez
prawo; siła nabywcza przekracza koszt jego wytworzenia lub wartość jako
towaru;
c) bezgotówkowy - środek wymiany, którego podstawą jest wierzytelność
przedsiębiorstwa prywatnego lub osoby fizycznej (np. wkład bankowy);
d) międzynarodowy, np. specjalne prawa ciągnienia (SDRs) - sztuczny
międzynarodowy pieniądz kredytowy, służący do rozrachunków pomiędzy
państwami a Międzynarodowym Funduszem Walutowym; jego wartość to średnia
ważona wartości głównych walut MFW; SDRs rozdzielane są pomiędzy państwa
członkowskie w celu zachowania płynności międzynarodowej (równowagi
płatniczej) i zwiększenia rezerw banków centralnych; kraje, mające deficyt
w bilansie płatniczym, mogą sprzedawać SDRs krajom o nadwyżce w bilansie
płatniczym, krajowi wyznaczonemu przez MFW do skupu SDRs, bądź samemu MFW;
kraje mogą korzystać z SDRs bezwarunkowo, w zamian muszą jednak płacić
odsetki od SDRs i skupować SDRs, gdy zostaną do tego wyznaczone.
IX. POLITYKA FISKALNA
Polityka fiskalna (budżetowa) zajmuje się sposobami wykorzystania dochodów
i wydatków publicznych w celu realizacji zadań stojących przed państwem.
Budżet:
1) zespół rachunków, zestawiających na okres jednego roku kalendarzowego
wszystkie wpływy i obciążenia państwa;
2) prezentacja programu działania rządu, w którym ogólne cele polityczne i
społeczno-gospodarcze cele zostały przedstawione jako finansowe
zamierzenia;
3) zespół narzędzi i środków służących realizacji określonych zadań
społeczno-gospodarczych państwa.
Funkcje polityki budżetowej:
a) alokacyjna - kształtowanie podziału czynników wytwórczych między sektor
prywatny (pośrednio przez korygowanie cen, dotacji i podatków) i publiczny
(bezpośrednio przez przekazanie funduszy na konkretne zadania) i ich
dalsza alokacja wewnątrz tych sektorów;
b) redystrybucyjna - oddziaływanie państwa na ostateczny podział dochodów
indywidualnych poprzez:
bezpośrednią redystrybucję dochodów pieniężnych (podatki i transfery
socjalne);
bezpłatne (lub płatne częściowo) zaspokajanie określonych potrzeb w
ramach usług społecznych (oświata, służba zdrowia);
oddziaływanie na warunki, w jakich kształtuje się pierwotna dystrybucja
dochodów (np. szkolenia zawodowe);
c) stabilizacyjna - wykorzystanie budżetu do osiągnięcia
makroekonomicznych celów gospodarczych (wysokiego zatrudnienia, niskiej
inflacji, zrównoważonego tempa wzrostu gospodarczego, stabilności bilansu
płatniczego) poprzez:
deficyt lub nadwyżkę budżetową
podatki
dług publiczny
Oddziaływanie państwa na gospodarkę za pomocą budżetu:
a) dochody publiczne:
oddziaływanie na koniunkturę:
podatki dochodowe i obrotowe,
wpływy z eksploatacji zasobów państwowych (wpływ na ceny niektórych
dóbr),
operacje pożyczkowe;
oddziaływanie na struktury ekonomiczne:
polityka podatkowa (specjalne strefy ekonomiczne, cła protekcyjne),
wpływy z majątku publicznego,
wypuszczenie pożyczek;
b) wydatki publiczne
oddziaływanie na koniunkturę:
wydatki na wynagrodzenia w sektorze publicznym,
świadczenia społeczne,
wydatki na roboty publiczne,
wydatki zbrojeniowe;
oddziaływanie na struktury ekonomiczne:
wydatki na inwestycje cywilne.
System podatkowy (najważniejszy instrument polityki budżetowej); spełnia
następujące cele:
zapewnia środki finansowe na pokrycie wydatków publicznych;
umożliwia makroekonomiczne kształtowanie popytu;
umożliwia realizację celów społecznych.
Krzywa Laffera:
Dopóki wzrost stopy podatkowej wiąże się ze wzrostem produktu społecznego
(państwo ma więcej pieniędzy na zapewnienie odpowiednich warunków do
gospodarowania), przychody budżetowe rosną proporcjonalnie do obciążeń
podatkowych. Po przekroczeniu przez stopę podatkową pewnego poziomu,
(odpowiadającego maksymalnej wielkości wydatków państwa na poprawę
warunków gospodarowania), przychody budżetowe będą maleć.
Rodzaje polityki budżetowej:
a) pasywna - opiera się na założeniu, że określone elementy dochodów i
wydatków budżetowych cechuje tendencja do automatycznego reagowania na
zmiany sytuacji gospodarczej (tzw. automatyczne stabilizatory); po stronie
dochodów dotyczy to podatków uzależnionych od poziomu aktywności
gospodarczej (podatki progresywne od dochodu, podatki pośrednie od
sprzedaży), a po stronie wydatków - transferów uzależnionych od sytuacji
materialnej jednostek (zasiłki z tytułu bezrobocia, pomoc społeczna,
subsydia dla rolnictwa); automatyczne stabilizatory powodują tendencje do
powstawania nadwyżki budżetowej w okresach ożywienia gospodarczego i
deficytu w okresie recesji; automatyczne stabilizatory nie są jednak w
stanie oddziaływać na strukturę gospodarki i dostarczać bodźców do zmiany
sytuacji w gospodarce;
b) aktywna (dyskrecjonalna) - wymaga od państwa dostosowywania
wyznaczników polityki fiskalnej do zmian w cyklu gospodarczym poprzez:
zmiany stawek i struktury podatków,
zmiany wypłat przelewów (np. dla samorządów),
zmiany wydatków na roboty i inwestycje publiczne;
Skutki deficytu budżetowego:
nasilenie presji inflacyjnych w gospodarce;
ograniczenie dostępnego w przyszłości potencjału produkcyjnego
(ograniczenie możliwości wzrostu gospodarczego).
Efekt wypychania:
Wydatki budżetowe (deficyt) powodują wzrost zapotrzebowania państwa na
kredyty. Wzrost popytu na rynku kapitałowym prowadzi do wzrostu stopy
procentowej. Wysoka stopa procentowa zmniejsza zainteresowanie sektora
prywatnego inwestycjami.
OECONOMICUS: makroekonomia
X. POLITYKA MONETARNA
Polityka monetarna (pieniężna) polega na regulowaniu stopy wzrostu podaży
pieniądza w celu wspierania rozwoju gospodarczego oraz stabilizacji
poziomu produkcji (cen) i zatrudnienia; podmiotem polityki monetarnej jest
bank centralny.
Funkcje banku centralnego;
instytucja emitująca pieniądz gotówkowy;
bank banków (zapewnia sprawne funkcjonowanie systemu bankowego);
bank państwa (finansowanie deficytu, rozliczenia budżetu, kontrola
podaży pieniądza).
Obszary polityki monetarnej:
a) regulowanie podaży pieniądza - dostosowywanie jej do poziomu
przewidywanej aktywności gospodarczej oraz nieuniknionego wzrostu cen za
pomocą:
bazy monetarnej (pieniądza wielkiej mocy), która obejmuje gotówkę
znajdującą się w obiegu oraz rezerwy gotówkowe banków komercyjnych;
jej wielkość wpływa na podaż pieniądza poprzez mnożnik kreacji
pieniądza, którego wielkość zależy od współczynnika rezerw banków
komercyjnych oraz od stosunku ilości gotówki do ilości depozytów;
podaż pieniądza = wskaźnik kreacji pieniądza * baza monetarna;
stopy procentowej polegającej na ustalaniu stopy procentowej i
dostarczaniu odpowiedniej ilości pieniądza w formie kredytów dla
banków komercyjnych;
b) operowanie zmianami stopy procentowej - określanie "ceny" kapitału;
stopa procentowa pełni funkcję wskaźnika-informatora o polityce pieniężnej
państwa oraz funkcję bodźca (wpływa na zachowania przedsiębiorstw i
gospodarstw domowych);
c) oddziaływanie na kurs walutowy (stabilizacja).
Instrumenty polityki pieniężnej:
a) oddziaływanie na płynność bankową:
stopa dyskontowa - określanie stopy procentowej stosowanej przez bank
centralny przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym;
operacje otwartego rynku - działania polegające na kupowaniu i
sprzedawaniu przez bank centralny publicznych papierów wartościowych i
wywieraniu w ten sposób wpływu na rezerwy gotówkowe banków komercyjnych;
rezerwy obowiązkowe - część rezerw, która nie może być wykorzystywana
przez banki komercyjne do udzielania pożyczek (wyraża się ją w
procentach wartości depozytów złożonych w danym banku);
b) bezpośrednia kontrola kredytów bankowych - ograniczanie drogą
administracyjną wzrostu kredytów bankowych (racjonowanie kredytów);
Ekspansywna (miękka) polityka pieniężna - zwiększanie podaży pieniądza
(obniżanie stopy dyskontowej, zakupy na otwartym rynku, obniżanie poziomu
rezerw obowiązkowych).
Restrykcyjna (twarda) polityka pieniężna - zmniejszanie podaży pieniądza
(podwyższanie stopy dyskontowej, sprzedaż na otwartym rynku, podwyższanie
poziomu rezerw obowiązkowych).
Selektywna polityka kredytowa polega na modyfikowaniu zachowania
instytucji kredytowych celem ułatwienia pewnym obszarom gospodarki dostęp
do kredytów (kredyty preferencyjne, gwarancje kredytowe, racjonowanie
kredytów).
Ograniczenia skuteczności polityki pieniężnej:
konflikty celów:
zewnętrznych z wewnętrznymi (np. bilans płatniczy stopa procentowa);
wewnętrznych (np. inflacja bezrobocie);
problemy z realizacją polityki pieniężnej;
niedostateczna elastyczność struktur ekonomicznych i społecznych;
ograniczenia swobody kształtowania polityki pieniężnej przez organizacje
międzynarodowe.
XI. POPYT NA PIENIĄDZ
Czynniki wpływające na popyt na pieniądz:
dochód (bogactwo);
stopy procentowe od różnych aktywów;
oczekiwania co do zmiany stóp procentowych w przyszłości;
stopień ryzyka różnej liczby aktywów;
ceny;
oczekiwania co do zmiany cen w przyszłości (inflacja).
Ilościowa teoria pieniądza (Fisher)
Pieniądz uważa się tylko za środek wymiany, używany do doskonalenia
transakcji rynkowych (wysoka płynność), wobec czego globalne wydatki muszą
się równać zagregowanej wartości transakcji (równanie wymiany Fishera):
gdzie:
M - ilość pieniądza;
VT - prędkość, z jaką pieniądz jest wydawany na wszystkie transakcje
pieniężne (transakcyjna szybkość pieniądza);
PT - cena transakcji;
T - ogólna liczba transakcji (realnych i finansowych).
Jeżeli założy się, że podaż pieniądza jest stała (ustala ją bank
centralny) oraz że VT i T są od niej niezależne, to równanie wymiany można
przekształcić w funkcję popytu na pieniądz:
Z powyższego wynika, że popyt na wydawanie pieniądza zależy od trzech
czynników:
a) transakcyjnej szybkości pieniądza, którą określają: stopień rozwoju
systemu bankowego, częstotliwość wpłat i wypłat, długość okresu płatności,
szybkość komunikacji (transakcyjna szybkość pieniądza zmienia się wolno,
więc można przyjąć, że jest stała);
b) liczby transakcji, którą określa stopień wykorzystania zasobów (to
również zmienia się powoli, więc jest w przybliżeniu stałe);
c) cen (jedyna zmienna wpływająca na popyt na pieniądz: procentowy wzrost
cen powoduje taki sam procentowy wzrost popytu na pieniądz).
Ilościowa teoria pieniądza (szkoła Cambridge)
Pieniądz traktuje się jako środek wymiany oraz magazyn bogactwa (służy
przechowywaniu siły nabywczej w czasie). Związek pomiędzy pieniądzem a
cenami i produkcją finalną (dochodem) określa równanie, mówiące o tym, że
globalne wydatki na produkcję są równe nominalnymi dochodowi:
gdzie:
M - ilość pieniądza;
VY - prędkość, z jaką pieniądz jest wydawany na bieżącą produkcję
(dochodowa prędkość pieniądza);
P - cena za jednostkę produkcji;
y - realny dochód (produkcja);
Y - nominalny dochód.
W tym przypadku popyt na pieniądz jest kształtowany przez stosunek zasobu
pieniądza do dochodu (proporcja dochodu, którą jednostki chcą trzymać w
postaci pieniądza, ponieważ jest ono aktywem służącym do magazynowania
bogactwa):
gdzie:
MD - ilość pieniądza, na jaką zgłaszany jest popyt;
k = 1/VY (odwrotność prędkości z jaką pieniądz jest wydawany na bieżącą
produkcję).
Ponieważ zarówno k, jak i y można uznać za stałe, popyt na pieniądz zależy
od poziomu cen i jest kształtowany indywidualnie.
Teoria preferencji płynności (Keynes)
Wyróżnia się trzy motywy trzymania pieniądza: transakcyjny, ostrożnościowy
i spekulacyjny.
Transakcyjny zasób pieniądza jest trzymany jako środek przechowywania siły
nabywczej w celu usprawnienia dokonywania wydatków. Transakcyjny popyt
jest więc wyznaczany przez poziom cen i ilość produkcji, czyli dochód
(jeśli rośnie dochód, to rośnie liczba dokonywanych transakcji).
Transakcyjna dochodowa szybkość pieniądza jest w tym przypadku stała
(zależy od czynników technologicznych i instytucjonalnych).
Ostrożnościowy zasób pieniądza jest przeznaczany na nie przewidziane
wydatki oraz dokonywanie korzystnych zakupów. Jego wielkość również zależy
od poziomu dochodu, którego wzrost zwiększa możliwości i potrzebę
trzymania pieniądza w celach ostrożnościowych. Tu również dochodowa
prędkość pieniądza jest stała.
Popyt na pieniądz wydawany na planowane i nie planowane transakcje
przedstawia zatem formuła:
gdzie:
MT - suma transakcyjnego i ostrożnościowego popytu na pieniądz;
Y - dochód nominalny;
k - czynnik proporcjonalności.
Spekulacyjny popyt na pieniądz wynika z faktu, że pieniądz jest także
magazynem bogactwa. Popyt ten jest uzależniony od indywidualnych
preferencji płynności (preferencji trzymania pieniądza, mimo że istnieją
inne magazyny bogactwa). Podstawowym czynnikiem wpływającym na
spekulacyjny popyt na pieniądz jest stopa procentowa, która decyduje o
aktualnej wartości np. obligacji:
stopa procentowa rośnie -> wartość obligacji maleje -> strata kapitału
stopa procentowa maleje -> wartość obligacji rośnie -> zysk kapitału.
Gdyby stopa procentowa nie ulegała zmianie, całe bogactwo mogłoby być
trzymane w obligacjach (nie ma ryzyka straty). Posiadacze aktywów
formułują oczekiwania co do zmian przyszłej stopy procentowej na podstawie
porównania bieżącej stopy procentowej z "normalną" stopą procentową:
jeżeli bieżąca stopa procentowa jest wyższa od "normalnej" to
spodziewają się jej spadku, wobec czego kupują obligacje, czyli spada
spekulacyjny popyt na pieniądz;
jeżeli bieżąca stopa procentowa jest niższa od "normalnej" to
spodziewają się jej wzrostu, wobec czego sprzedają obligacje, czyli
rośnie spekulacyjny popyt na pieniądz.
Ponieważ oczekiwania kształtowane są indywidualnie, w skali gospodarki
trzyma się jednocześnie i pieniądze, i obligacje.
Istnieje jednak tak niska, krytyczna stopa procentowa, przy której nie
oczekuje się, że może się ona jeszcze obniżyć. Wytworzyłby się wtedy
nieskończony popyt na pieniądz (pułapka płynności).
Spekulacyjny popyt na pieniądz przedstawia zatem formuła:
Całkowity popyt na pieniądz jest więc sumą popytu transakcyjnego,
ostrożnościowego i spekulacyjnego:
XII. PODAŻ PIENIˇDZA
Podaż pieniądza można zdefiniować jako sumę gotówki oraz depozytów:
gdzie:
M - podaż pieniądza;
CU - zasób gotówki;
D - zasób depozytów.
Na podaż pieniądza wpływają:
a) ludność, która decyduje o podziale posiadanych pieniędzy na gotówkę i
depozyty: - stosunek ten rośnie, gdy zwiększa się udział konsumpcji w PNB
(gotówka zależy od konsumpcji, a depozyty od dochodu);
b) banki, które określają stosunek swoich rezerw do posiadanych pieniędzy:
; stosunek ten zależy od: poziomu rezerw obowiązkowych, rynkowej stopy
procentowej (im jest wyższa, tym większe straty ponosi bank trzymając
niedochodowe rezerwy), stopy dyskontowej (wysoka stopa dyskontowa zmusza
banki do utrzymywania wysokich rezerw nadwyżkowych, aby nie narażać się na
konieczność pożyczki w banku centralnym), stopnia niepewności banku co do
dopływów i odpływów depozytów (im wyższa niepewność, tym wyższe rezerwy),
a także od popytu na pożyczki;
c) bank centralny, który decyduje o wielkości bazy monetarnej, składającej
się z gotówki oraz rezerw banków komercyjnych trzymanych w banku
centralnym: .
Baza monetarna jest nazywana pieniądzem wielkiej mocy, gdyż jej
zwiększenie przynosi wielokrotnie większy wzrost podaży pieniądza w
gospodarce:
gdzie:
M - podaż pieniądza;
H - baza monetarna;
mnożnik .
Czynniki wpływające na mnożnik:
a) wypłaty gotówkowe - zmniejszają sumę depozytów, czyli możliwości
kredytowe banków, co obniża wartość mnożnika;
b) rezerwy nadwyżkowe - zmniejszają możliwości kredytowe banków, co obniża
wartość mnożnika;
c) zróżnicowanie depozytów - jeżeli rośnie ilość depozytów terminowych w
stosunku do depozytów na żądanie, to obniża się wartość rezerw
obowiązkowych (ich wskaźnik jest niższy dla depozytów terminowych), co
zwiększa możliwości kredytowe banków i wartość mnożnika.
Niestabilność mnożnika nie pozwala bankowi centralnemu w pełni kontrolować
wielkości podaży pieniądza. Może on jedynie w miarę dokładnie ustalić
poziom bazy monetarnej.
Równowaga na rynku pieniądza
Jeżeli stopę dyskontową, wskaźnik rezerw obowiązkowych, niepewność banków
co do przyszłego kształtowania się depozytów, zasób gotówki trzymany przez
ludność oraz ceny uznamy za stałe to realna podaż pieniądza M/P będzie
funkcją rynkowej stopy procentowej. Będzie ona miała nachylenie dodatnie
(dla danej wielkości bazy monetarnej banki redukują rezerwy nadwyżkowe, co
zwiększa wartość mnożnika, a przez to realną podaż pieniądza).
Popyt na pieniądz przy stałym dochodzie również zależy od stopy
procentowej. Funkcja ta będzie miała nachylenie ujemne, gdyż wzrost stopy
procentowej powoduje spadek realnego popytu na pieniądz.
Równowaga na rynku pieniądza możliwa jest tylko wtedy, gdy realna podaż
pieniądza jest równa realnemu popytowi na pieniądz.
Zwiększanie bazy monetarnej przez bank centralny (np. przez zakupy na
otwartym rynku) powoduje przesunięcie krzywej podaży pieniądza w prawo z
jednoczesnym jej złagodzeniem (na skutek obniżki stopy procentowej maleje
wartość mnożnika). Zmniejszanie bazy monetarnej przez wskaźnik rezerw
obowiązkowych lub stopę dyskontową powoduje zjawisko odwrotne.
Sposoby kontroli podaży pieniądza przez bank centralny:
a) operacje otwartego rynku (kupowanie i sprzedawanie rządowych papierów
wartościowych, które powodują zmianę rezerw bankowych, zmianę ceny
papierów i zmianę oczekiwań (tzw. efekt demonstracji):
z warunkiem odkupu (chwilowa zmiana rezerw bankowych);
bez warunku odkupu;
dynamiczne (ich celem jest trwała zmiana poziomu rezerw);
defensywne (ich celem jest utrzymanie bieżącego poziomu rezerw);
neutralizacja (sterylizacja) interwencji na rynku walutowym (pozwala
utrzymać poziom bazy monetarnej przez zminimalizowanie wpływu
interwencji na rynku walutowym odpowiednimi operacjami papierami
wartościowymi, np. kupując złoto, sprzedaje się obligacje);
b) polityka dyskontowa - zwiększona stopa dyskontowa zniechęca banki do
zaciągania kredytów w banku centralnym, przez co zmusza je do utrzymywania
wysokich rezerw nadwyżkowych;
c) wskaźnik rezerw obowiązkowych - zwiększanie poziomu rezerw
obowiązkowych obniża zdolność kredytową banków, przez co mnożnik i podaż
pieniądza maleje (bank centralny stara się utrzymywać stały poziom
wskaźnika rezerw obowiązkowych, gdyż stabilizuje to mnożnik).
Ekspansywna polityka monetarna:
kupowanie rządowych papierów wartościowych;
obniżanie stopy dyskontowej;
zwiększanie sumy udzielanych bankom pożyczek;
obniżanie wskaźnika rezerw obowiązkowych.
1
12