Prawo- szczególny porządek społeczny. Zespól należycie ustanowionych w sankcje norm postępowania. Przepisy prawa.
Cele prawa- pewien postulowany stan rzeczy, który ma być osiągnięty poprzez podjęcie odpowiednich działań, ustanowieniu norm, wprowadzeniu określonych rozwiązań (zakaz palenia na za cel ochronę zdrowia); jest zamierzony i planowany przez kogoś, nie zawsze jednak jest osiągany.
Funkcja prawa- rzeczywisty, obiektywny skutek działania/istnienia jakiejś instytucji, normy, tworu dla otoczenia. Skutek może być zaplanowany i oczekiwany, wtedy pokrywa się z celem lub nie. Skutki: nie/-planowane i korzystne(eufunkjonalne)/niekorzystne(dysfunkcjonalne). Typologie funkcji: stabilizacyjna (skutek ma utrwalać istnienie ładu) i dynamizująca (promowanie zmian w sferach życia społecznego), ochronna (prawo wspiera rozmaite istotne wartości społeczne) i organizacyjna (tworzenie instytucjonalnych warunków życia- np. ustrój), represyjna i wychowawcza (uwzględnia czy prawo działa przez obawę o karę, czy wyrabia w adresatach odpowiednie skłonności i nawyki). Inny podział: kontrolna (poddawanie zachowań ludzkich kontroli, eliminowanie odchyłów), dystrybutywna (rozdział w społeczeństwie dóbr i ciężarów- podatki) i regulacyjna konfliktów (rezultatem działania prawa jest rozstrzyganie sporów miedzy ludźmi w przypadku niezgodności interesów)
Nauki idiograficzne- zjawisk społecznych i kulturowych; empiryczne- doświadczenie najważniejsze; formalne- aprioryczne, uzasadnienie twierdzeń polega na odniesieniu sie do przyjętych wcześniej założeń.
4 dyscypliny nauk prawnych: dogmatycznych, filozoficznych- formułowanie ogólnych twierdzeń o prawie, aksjologiczne; historycznych i empirycznych- badanie realnego funkcjonowania prawa jako systemu norm społecznych. Istnieje też podejście wielopłaszczyznowe.
Dogmatyka prawa zajmuje sie interpretacja przepisów, ustaleniu ich obowiązywania oraz systematyzacji.
2 modele nauki: pozytywistyczny- celem poznania jest obiektywny opis rzeczywistości poprzez zdania logiczne i humanistyczny- chodzi o rozumienie faktów, a nie tylko poznanie (log+zdania normatywne)
sposoby tworzenia prawa w historii:
-przekształcanie zwyczajów w prawo- prawo zwyczajowe, jeśli dotychczasowe zwyczaje wg.ludu są tak ważne ze powinny być sankcjonowane przez państwo
-na podstawie opinii jurystów- w rzymie opinie uznanych prawników + przywilej władzy tworzył prawo, obecnie autorytet intelektualny, bez decyzji.
- precedensowe orzecznictwo sądowe- precedens, po raz 1 dokonane rozstrzygniecie sprawy służące za przykład
-stanowienie prawa- jest aktem świadomym i celowym, to sformalizowany, prospektywny i konstytutywny akt władzy publicznej lub też recepcja prawa.
-zawieranie umów prawotwórczych- prawo konsensualne, jak prawo stanowione ale nie samodzielne, ale przez dogadanie się stron, międzynarodowe/traktatowe.
Wykłady 2-4
Pozytywizm prawniczy- unika założeń metafizycznych i opisuje prawo poprzez jego cechy, które można stwierdzić empirycznie, nie określa jakie prawo powinno być, tylko co jest prawem, jest non-kognitywistyczny (wartości nie są stałe), domagał sie ścisłych wnioskowań.
Pozytywizm anglosaski: za ojca uchodzi John Austin, uznawał, że przedmiotem nauki jest prawo pozytywne tzn. rozkaz suwerena oparty sankcją, ale wydany racjonalnie, a nie prawo naturalne. Dążył do wyeliminowania ocen z nauk prawniczych.
Niemcy: wąskie znaczenie pozytywizmu: prawo to twór ludzki, pochodzący od autorytetu społecznego (państwa) i wymuszające posłuch, dlatego różni się od moralności. Jedyne źródło prawa to ustawa, wszystko co poprawnie uchwalone jest prawem. Rudolf von Ihering- z wąskiej definicji przeszedł do pozytywistycznego pojmowania prawa; wskazywał na zbiorowy, umiejscowiony w konkretnych realiach i czasie i społeczny aspekt celu, celem prawa jest istnienie społeczeństwa; nadał kierunek socjologiczny i psychologiczny.
Normatywizm- Hansa Kelsen: teoria prawa powinna być uniwersalna, nie zajmować sie treścią, ani celami, nie interesować sie rzeczywistością społeczną; przedmiotem badań jest system norm prawnych, normy działają tylko w systemie, konstytucja nie jest podstawową normą.
Arystoteles: analiza musi poprzedzać wnioskowanie; kształt ustroju zależy od wielu czynników, dobre są: monarchia, arystokracja i politea, dobre są te gdzie rządy są w interesie ogółu; ludzie dzielą sie na znakomitych (z kasą), stan średni (najlepszy) i lud. Niewola wynika z praw natury. Prawo natury, to nie tylko prawidłowości przyrodnicze, ale też społeczne instytucje, natura występuje jako twórca harmonii.
Tomasz z akwinu (tomizm): duży realizm, mimo celów niebiańskich, sprawy cielesne są ważne, bóg partycypuje w naturze i społeczeństwie, nie niweczy ich, lecz doskonali. Religia pozwala rozwijać naukę, jednak teologia i prawdy objawione górują nad resztą. Idea władzy pochodzi od boga, a nie sama osoba władcy; państwo ma zapewnić możliwość zbawienia przez pokój i hierarchie (3 grupy:optimes -połączeni feudałowie duchowni i świeccy; ludzi z majątkiem; bez majątku). Własność jest najważniejsza, dopuszcza się odsetki i zysk z handlu, jeśli jest społecznie pożyteczny. Kościół prowadzi do wyższych celów więc musi czuwać nad innymi, tylko duchowni mogą nakazać wystąpienie przeciw władzy. Najwyższe jest prawo boskie>prawo natury>prawo ludzkie-konkretyzowanie prawa natury, przez kompetentną władzę> boskie prawo pozytywne (biblia i kościół)
Prawo natury: racjonalizm, oczyścił prawo z religii, mitologii i zasad objawionych (XVIIw); Grotius: twórca, promiesczański. prawo jest racjonalne i związane z człowiekiem, nakazy i nakazy wynikają z tego że coś jest dobre/złe z natury, a nie przez ogłoszenie boga. Człowiek ma popęd społeczny. Prawo natury to wartości samoistne, autonomiczne, ponadczasowe i uniwersalne. 4 zasady: nie naruszanie własności; wynagrodzenie szkód; dotrzymywanie umów; kara za przestępstwo. Wojna powinna być ostatecznością i być humanitarna. Pufendorf: zasady prawa natury to uniwersalne reguły, poznawalne przez rozum, bóg nie może ingerować w naturę człowieka; państwo ma zapewnić spokój i bezpieczeństwo. Obaj byli zwolennikami absolutyzmu, niewolnictwa i dobrowolności umów społecznych.
Hobbes: 1651 Lewiatan, pochwała absolutyzmu; człowiek jest z natury egoistą w stanie wojny z innymi, w stanie natury nie było pokoju, bo nie było władze, któraby go pilnowała, rozum nie pokona namiętności. Umowa społeczna- zrzeczenie sie prawa rządzenia nad sobą, o ile inni też to zrobią, powstało państwo, prawo, własność, życie społeczne. Władza jest suwerenem absolutny i z nikim sie nie dzieli i wszyscy muszą być posłuszni (także kościół), gdyż sami oddali mu władze nad sobą. Państwo miało zapewnić bezpieczeństwo i pokój, aby gospodarka mogła sie rozwijać, władca nie może być tyranem; poddanie suwerenowi kończy sie gdy władca nie może zapewnić bezpieczeństwa poddanym.
Liberalizm polityczny (Locke): empiryzm, racjonalizm; przed państwem była wolność i równość, podporządkowanie prawom natury (przyrodzonym prawom człowieka). Konieczność karania przestępców spowodowała ustanowienie władzy, umowa społeczna dwuetapowa: najpierw miedzy jednostkami społeczeństwo, a potem społeczeństwo z władzą tworzy państwo. Celem umowy było wzmocnienie naturalnych praw, państwo jako jedyne mogło karać przestępców. Państwo ma chronić, a nie ingerować. Trójpodział władzy, nie łączyć ustawodawczej z wykonawczą, wybory do parlamentu na podstawie cezusu majątkowego, decyzje większością, 2izby parlamenty.
R.Stammler: (XXw): instytucja prawa jest pierwotna, jest forma istnienia stosunków społecznych. Jest wola nienaruszalną ograniczającą ludzkie zachowania. Prawo naturalne jest jedno, ale jego treść zmienia sie wraz ze zmianami kultury, prawo słuszne/sprawiedliwe.
Psychologizm (L.Petrażycki): prawo to takie przeżycia etyczne, których emocje są atrybutywne; norma jest jedyne projekcja emocji; państwo ma stymulować emocje prawne przez wydawanie aktów; idealne prawo stanowione jest zgodne z poczuciem sprawiedliwości.
USA: funkcjonalizm i pragmatyzm. Realizm prawniczy- empiryczne badanie prawa, prawo służy do realizacji celów społecznych przepisy i pojęcia nie odzwierciedlają tego co robią sądy (tworzą prawo), badanie możliwości przewidzenia decyzji i skutków decyzji sądu. Pound- katalogowanie celów którym ma służyć prawo(amerykańskie prawa natury).
Prawo natury po IIw.ś.: powody: okropieństwa nazistów były na podstawie prawo pozytywnego (ustaw), jako uzasadnienie praw każdego człowieka. G.Radbruch- prawo ma urzeczywistniać ideę prawa (sprawiedliwość, dobro powszechne, bezpieczeństwo prawne), prawo obowiązuje jeśli zapewni sobie posłuch, jeśli ustawa przeczy prawu naturalnemu nie ma mocy. Formalne prawo natury L.Fullera- prawo powstaje w społeczeństwie, a nie jest rozkazem suwerena; zasady moralności prawa: ogólne, ogłoszone, dotyczyć przyszłości, zrozumiałem, niesprzeczne, możliwe do spełnienia, stabilne, zgodność działań władzy z prawem. Moralność prawa jest neutralna wobec celów materialnych.
Absolutyzm aksjologiczny- wartości to byty obiektywne istniejące samoistnie lub z woli boga, są niezmienne i jako takie (obiektywne) mogą być przedmiotem poznania ludzkiego- kognitywizm.
Akognitywizm- wartości są czymś zmienny, cennym w danej chwili, stąd nie można ich poznać, jedno ze źródeł pozytywizmu prawniczego.
Normatywny charakter regulatorów zachowań ludzkich- określa, jakie zachowania powinno się podejmować, a jakich unikać (prawo, moralność) / nienormatywny - przesąd, gospodarka
Normy moralne- zachowania, intencje i postawy oceniane z punktu widzenia idei dobra.
Normy obyczajowe- odwołują sie do konwencji społeczne wypada/niewypada czynić w danych okolicznościach w danym środowisku.
Normy moralne vs. prawne: przedmiot regulacji (m tez do wewnętrznych zachowań, emocji i samego siebie); sposób regulacji (m. maksymalizm- do doskonałości i minimalizm- podstawowe obowiązki, w p jest min.); geneza norm (m są autonomiczne- wpajane podczas wychowania/ p. są heteronomiczne- narzucane z zewnątrz); sposób ogłoszenia i formalizowania norm; sposób obrony wzorów określonych w normach- sankcjonowanie (w m. sumienie, potępienie u grupy/ w p. podjęta w przypisanym trybie, sformalizowana przez instytucje). Związki treściowe- (.M.(..).P.) ; Związki funkcjonalne- oddziaływanie systemów, relacje, np. moralność motywuje tworzenie prawa, nieostre określenia+pozaprawne porządki normatywne= klauzule generalne, pozaprawna ocena sytuacji, uelastyczniająca prawo (dobra wiara, staranność).
Kultura prawna: węższa- wiedza ludu o obowiązującym prawie, stosunek do niego (gotowość przestrzegania), ocena i postulaty zmian. Szersza- stan prawa(treść+forma), doktryny, instytucje i pojęcie węższe. (rzymska, oświeceniowa, muzułmańska...)
Rygoryzm prawny- przyzwolenie na drastyczne kary, obecnie przekonanie o niezbędności kary śmierci.
Wypowiedź normatywna- wysłowiony nakaz, zakaz lub dozwolenie może stać sie normą w określonym kontekście społecznym.
Norma prawna jest najmniejszym, stanowiącym sensowną całość elementem prawa. Ma 2 cechy, jest: generalna- skierowana do pewnej kategorii adresatów, a nie indywidualnie; abstrakcyjna- wzór zachowania określony jest przez wskazanie cech rodzajowych, a nie konkretów; jednak wzór może być kazuistyczny- określony bardzo szczegółowo, ale póki jest możliwe wielokrotne powtórzenie, wciąż jest abstrakcyjny.
Norma jako reguła zachowania, mówiąca kto i w jakich warunkach, jak powinienem postąpić ma 2 części: hipoteza- określa adresata i warunki/okoliczności; dyspozycja- określa treść zachowania albo treść decyzji, jaka należy podjąć w związku z jakimiś faktami.
Sankcja nie stanowi części normy- tylko odrębną normę sankcjonującą (koncepcja socjologiczna)- określa rodzaj dolegliwości, jaka powinna dotknąć adresata naruszającego dyspozycję w warunkach z hipotezy.
Hipoteza dotyczy elementów podmiotowych (gdy wskazuje adresata i/lub jego cechy, cel, sposób działania) i przedmiotowych (gdy odnosi sie do stanów, zjawisk w stosunku do adresata zewnętrznych), może tez określać miejsce działania albo czas.
Dyspozycja - treść powinnego zachowania
Przedmiotem dyspozycji mogę być 2 różne rodzaje zachowań wyodrębnione poprzez sposób uregulowania ich przez prawo: czyny- faktyczne zachowania psychofizyczne (pobicie, pomoc, budowa); czynności konwencjonalne- zachowania, którym normy nadają specyficzne znaczenie, inne niż psychofizyczne (podniesienie ręki=głosowanie), mogą być prawnie istotne lub nie.
Czynność prawna- czynności (konwencjonalne) wymagające oświadczenia woli i zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych.
Działanie prawne- czynności konwencjonalne, obejmujące zachowania regulowane przepisami prawa publicznego (konstytucja), wtedy czynności prawne są dla cywilnego i prywatnego.
Podział norm ze względu na określenie zachowania w dyspozycji:
nakaz: obejmujący tylko jedne typ zachowań, od którego nie można sie uchylić (bo sankcja); lub obejmujący jeden typ zachowania podstawowego oraz drugi, który w określonych okolicznościach może być wybrany zamiast 1. Powstrzymanie sie od zachowania nakazanego to zaniechanie i podlega sankcji.
Zakaz wskazuje typy zachowań uznane przez normę na niedopuszczalne, a zrealizowania takiego zachowania pociąga negatywne konsekwencje, zakazywane są czyny.
Dozwolenie- określana jako przestrzeń wolna powstała w wyniku ograniczenia zakazami możliwych zachowań, dozwolone jest wszystko to co nie jest ani zakazane, ani nakazane- prawnie indyferentne (prawo milczy). Dozwolenie słabe- brak zakazów, działania lub zaniechania podjęte w ich granicach nie powodują skutków prawnych. Dozwolenie mocne- zachowania są uregulowane przez prawo i rodzą skutki prawne, mimo że nie są adresatom, ani zakazane, ani nakazane, adresat, może ale nie musi z dozwolenia korzystać.
Obowiązek- polega na tym, że norma prawna ustanawia dla danych adresatów i warunków nakaz/zakaz określonego zachowania; formułowany w trybie oznajmującym (powinien, ma obowiązek)
Uprawnienie- norma przewiduje pewną możność zachowania się, ale nie jest to obowiązek adresata: uprawnienia podmiotów do zachowań własnych (wolności prawem chronione-możność podejmowania zachowań o charakterze czynów, jest w korelacji do zakazu ingerencji w sferę objętą wolnością, immunitety; `prawa-upoważnienia'- określone przez prawo uprawnienia do dokonywania istotnych prawnie czynności konwencjonalnych, przywileje- podmiot uprawniony jest do działań w sposób wyłączny lub traktowany szczególnie); uprawnienia do zachowań innych podmiotów- uprawnienia sensu stricte: uprawnieni os. A odpowiada obowiązek os. B działania według normy).
Prawo podmiotowe- zespół uprawnień służących podmiotowi prawa, dzięki którym ma możność swobodnego podejmowania decyzji co do swojego zachowania; mają charakter przyrodzony i niezbywalny/ wg. innych maja charakter praw pozytywnych, o silniejszej ochronie, gdyż dają adresatowi wybór miedzy zachowaniami i polegają na zdefiniowaniu przez prawo i konsekwentnej ochronie określonego interesu społecznego.
Podział: erga omnes/ inter partes i majątkowe/osobiste (własność/nietykalność)
Prawo podmiotowe proste- odpowiada pojedynczym uprawnieniom z reguły wonnościom
Prawo podmiotowe złożone- zespól uprawnień różnego rodzaju (własność)
Prawo wewnątrzkrajowe- zespól norm ustanowionych lub uznanych przez organy władzy państwa na jego terytorium.
Prawo przedmiotowe- prawo pozytywne, na podstawie niego są formułowane prawa podmiotowe.
Kompetencja- upoważnienie przyznane pewnemu podmiotowi do dokonania określonej czynności, odnoszące sie do tylko szczególnego rodzaju podmiotów (organy władzy), upoważnienie do dokonania określonej czynności konwencjonalnej bardzo często powiązane jest z obowiązkiem działania podmiotu wyposażonego w kompetencje: rzeczowa- zakres spraw co do których organ może podjąć decyzje; miejscowa- obszar co do którego organ może podjąć decyzje; hierarchiczna- zakres spraw, w których organ może podejmować decyzji za względu na swoje położenie w hierarchii.
Prerogatywy- uprawnienia głowy państwa do podejmowania decyzji, nie podlegające kontrasygnacie i wyłączone z kontroli parlamentu.
Niewysoki poziom znajomości prawa: duża liczba aktów normatywnych, prawo ulega bezustannym zmianom, jest niezwykle wyspecjalizowane- operuje trudnym językiem prawnym, urzędowe dzienniki są trudno dostępne i drogie.
Skuteczność finistyczna- prawo jest traktowane jako środek do jakiegoś celu, osiągnięcie tego celu dzięki przestrzeganiu prawa, oznacza, ze jest skuteczne.
Skuteczność behawioralna- skuteczność sprowadzona do faktu podporządkowania się adresatów postanowieniom norm
Skuteczność aksjologiczna- adresaci akceptują i internalizuja wartości, które legły u podstaw ustanowionych norm.
Prawo ma charakter normatywny, gdyż poprzez normy wskazuje powinność, a nie stwierdza fakt; ma charakter perswazyjny, uzyskuje posłuch przez swobodny wybór obywatela, wynikający z: szacunku (postawa legalistyczna), chęci uzyskania korzyści/uniknięcia kar (postawa oportunistyczna), z chęci naśladowania/dostosowania sie do innych (postawa konformistyczna)
Stosunki prawne- to rodzaj stosunków społecznych, czyli relacji międzyludzkich, gdzie zachowania 1 strony, wywołują reakcje innej i podlegają kontroli norm (prawnych); opisuje zależności pomiędzy podmiotami prawa. Powstają, ulęgają zmianie i wygasają w wyniku faktów prawnych.
Fakty prawne: zdarzenia- wydarzenia niezależne od woli ludzkiej i zachowania- zależne od woli: czyny (zgodne z prawem, niedozwolone) i czynności konwencjonalne (czynności władcze organów władzy publicznej związane ze stosowaniem prawa i … ze stanowieniem prawa i czynności prawne).
Podmiotem stosunku pranego są osoby, które w nim występują jako uprawnione lub zobowiązane do określonego zachowania względem innych osób. Typy podmiotów prawa: w prawie konstytucyjnym (państwo, jego organy, samorząd, naród), w prawie administracyjnym (organy, samorząd, obywatele, cudzoziemcy, instytucje), w prawie karnym (państwo= organy ścigania i wymiar sprawiedliwości, sprawcy czynów), w prawie cywilnym (osoby fizyczne- każdy człowiek, ma zdolność prawną, tzn. możność uczestnictwa jako podmiot w stosunkach prawych; zdolność do czynności prawych- składanie oświadczeń woli ze skutkiem prawym w postaci stosunku prawnego, od 18 lat i może być odebrana; do 13 lat ma sie ograniczoną i prawne-twór organizacyjny powstały na podstawie przepisów i zwykle dysponująca jakimś majątkiem: zrzeszenia- zbiór ludu i zakłady- zbiór hajsu).
Tryby powstawania osób prawnych: tryb rejestrowy- jest powoływana z inicjatywy założycieli, a osobowość prawną uzyskuje z chwilą wpisu do rejestru na podstawie decyzji sądu; tryb ustawowy (erekcyjny)- na podstawie ustawy, a przepisy tej ustawy nadają jej jednocześnie osobowość- uniwerki, agencje rządowe; tryb notyfikacyjny- powiadomienie odpowiednich władz państwowych (kiedyś partie). Państwo jest osobą prawną i występuje pod postacią skarbu państwa, organy państwa osobowości nie mają.
Ułomne osoby prawne- w sensie prawa cywilnego nie maja osobowości, ale przez szczególne unormowania prawne mogą jednak podejmować czynności prawne i uczestniczyć jako strona przed sądem cywilnym (zdolność sądowa), majątek należy do ich właścicieli, ale dysponują dość szeroko pojęta zdolnością prawną (spółka jawna, akcyjna...).
Przedmiotem stosunku prawnego może być zachowanie, rzecz, prawa.
Treść stosunku składa sie z uprawnienia i obowiązków jego stron.
Rodzaje stosunków prawnych:
podział ze względu na metodę regulacji prawnej: cywilnoprawne (strony równe, dobrowolne, swoboda umów, sankcja nieważności/ egzekucyjna); prawno-administracyjne (nie są równe, może nie być dobrowolne, określane za pomocą norm, sankcja egzekucyjna/nieważności i karna); prawno-karne (nawiązane przez przestępstwo, strony: przestępca, ofiara i państwo -władcze, położenie stron określają normy, sankcje karne/egzekucyjne).
Ze względu na liczbę podmiotów: dwustronne i wielostronne
Ze względu na stopień aktualizacji: dwu/wielostronnie zindywidualizowane (umowa- powstają tylko w wyniku działań wzajemnych i czasem jednostronnych); jednostronnie zindywidualizowanych (własność, oferta- 1 strona określona inne anonimowe, w przypadku reakcji zmieniają sie w 2stronne); obustronnie niezindywidualizowane (abstrakcyjne, wszyscy anonimowi). Aktualizacja treściowa- niektóre wzajemne prawa są w uśpieniu, aż do jakiegoś wydarzenia.
Podział systemów ze względu na genezę:
- systemy naturalne- powstają bez ingerencji człowieka, siłami natury (układ planetarny, ekosystem)
- systemy sztuczne- są dziełem człowieka, powstają wedle planu (urządzenia techniczne)
Podział ze względu na cechy elementów składających sie na system i ich więzi:
- systemy realne- składają sie z realnie (materialnie) istniejących obiektów (las, zegarek)
- systemy pojęciowe/nominalne- elementami są twory kulturowe: wartości, normy...
W związku z tym istnieją: naturalne i realne; sztuczne i realne; sztuczne i nominalne
System prawny: zbiór powiązanych i uporządkowanych generalnych i abstrakcyjnych norm wysłowionych w aktach i obowiązujących.
Elementem systemu są tylko normy: wprowadzane z przepisów, interpretacji prawa i reguł inferencyjnych (norma z normy).
Związki łączące normy jako elementy systemu: treściowe, hierarchiczne i formalne.
Związki treściowe polegają na: istnieniu powiązań logicznych miedzy normami; istnienia wspólnej podstawy aksjologicznej norm w systemie (podstawowe wartości); jednolitość pojęć języka prawnego, nadawanie terminom tych samych znaczeń (słowo=1znaczenie); wprowadzanie do tekstów aktów przepisów odsyłających.
Związki wynikające z hierarchii norm: normy ustanowione przez organy niższe nie mogą być sprzeczne z normami o wyższej mocy.
Związki wynikające z relacji formalnych- tworzenie norm jest aktem, który będzie skuteczny tylko w ramach prawnie obowiązujących procedur
Piramida aktów: konstytucja>ustawy i akty równe ustawie> akty wykonawcze (rozporządzenia)>akty niższego rzędu (zarządzenia)
System prawa kontynentalnego z prawa rzymskiego i doktryn pozytywizmu prawniczego: kult ustawy jako dzieła politycznego przedstawiciela; sądy zajmują się tylko stosowaniem prawa; kodeks- ustawa, która w sposób całościowy i wyczerpujący reguluje określona dziedzinę życia społecznego.
System common law: to mozaika różnych typów prawa: stanowionego, precedensowego, zwyczajowego; sady w orzeczeniach formułują reguły postępowania mogące być podstawa dalszych orzeczeń; prawo stanowione nie ma wyłączności; podstawa są kontrakty, a nie kodeks, bo liczy jak się prawa sprawdza, a nie jak jest zapisane.
Podstawy podziału prawa na gałęzie: charakter stosunków społecznych, które prawo reguluje; podmiot regulacji- kogo prawo dotyczy; zakres terytorialny regulacji- ogólnopaństwowe i miejscowe.
3 podstawowe metody regulacji stosunków społecznych: prawnocywilną, prawnoadministracyjną i penalną.
Prawo prywatne: pracy i cywilne: handlowe, rodzinne, procesowe, bankowe. Prawo publiczne: pracy, konstytucyjne, karne, administracyjne, procesowe, bankowe i papierów wartościowych.
Zasady prawa cywilnego materialnego: równość stron, swoboda umów, ochrona własności, ochrona praw nabytych i dóbr osobistych
Zasady prawa karnego materialnego: praworządność, humanizm, sądowy wymiar kary, interpretowanie wątpliwości na korzyść oskarżonego.
Zasady prawa międzynarodowego publicznego: powstaje jako produkt stosunków miedzy suwerennymi państwami lub organizacjami, forma regulacji sa normy dyspozytywne, a nie imperatywne, nie ma sankcji w znaczeniu prawo wewnatrzkrajowego, musi być ratyfikowane, aby działać.
prawo międzynarodowe prywatne- dopuszcza stosowanie obcego prawa w państwie.
Rodzaje sprzeczności norm: sprzeczności logiczne(n1 nakazuje/nakazuje/zakazuje, a n2 zakazuje/dozwala/dozwala), przeciwieństwa logiczne (różne normy, różne zachowania) i sprzeczności prakseologiczne (praktyczne, zachowanie z 1 norma, unicestwia skutek działanie 2 normy-drzwi).
Reguły kolizyjne- mają usuwać sprzeczności norm, rodzaje: porządku hierarchicznego (wyższa uchyla niższą); porządku czasowego (późniejsza uchyla wcześniejsza); porządku treściowego (szczególna uchyla ogólną, wprowadza wyjątek).
Luka w prawie jest brak regulacji nie zamierzony przez ustawodawcę: luka konstrukcyjna swoista- ustawodawca nie zakończył procesu prawodawczego mimo zapowiedzi i techniczna- mimo zakończenia procesu nadal nie można ustalić norm regulujących kwestię; luka aksjologiczna- ustawodawca powinien uregulować stan rzeczy, jeśli kierować się ma pewnymi wartościami (luki pozorne, istnieją tylko w wyobraźni oceniających); luki logiczne- wynikają ze sprzeczności norm
Książka VII
4 główne składniki kultury europejskiej: filozofia grecka (treść pojęcia sprawiedliwość), prawo rzymskie (recepcja, szkoła glosatorów), etyka judeochrześcijańska (moralność oceniająca prawo, legitymizacja prawa boskiego, oddzielne prawo kanoniczne), prawo zwyczajowe (zwyczaje ludu przekształcane w normy).
Ius commune- prawo pospolite, przysługujące wielu (rzymskie+germańskie+kanoniczne, XVw, pomocnicze źródło prawa ogólnoeuropejskiego)
Prawo krajowe- (18/19w), po upadku koncepcji uniwersalistycznych, rośnie rola kodyfikacji krajowych, wyodrębnienie się common law w Anglii (początki za Henryka 8, chęć uniezależnienia od prawa kanonicznego na kontynencie, bazą było rzymskie-bo wspierało silną monarchię)
Prawo UE: połączenie prawa krajowych, z cechami ponadnarodowymi (wpływ francuski w administracji, niemiecki- cywilne, gosp. i handl), cechy stanowionego i common law (zasada spornego procesu sądowego, preferowanie rozwiązań pozasądowych); jest prawem hybrydowym (normy krajowe+miedzynarodowe), autonomicznym, zachowującym supremację wobec narodowych. Główne zasady: równość członków, solidarność przeciw złym członkom, jednolitość zachowań, proporcjonalność, zakaz arbitralnych działań, tajność korespondencji prawników, poszanowania praw człowieka, unikanie pozycji dominującej. Źródła sa 1(traktaty wspólnot) i 2rzędne (normy tworzone przez organy).. jest 8 języków wyrażających treść norm.
Cechy prawa europejskiego (kultury pranej): kulturalizm (uwzględnianie różnych czynników kultury:filozofia, religia...), pluralizm, racjonalizm (prawo obowiązuje mocą rozumu, a nie narzucenia władzy, służy realizacji wartości), dynamizm (rozwój na przyszłość), integralizm (integralny system prawny z wielu nauk), profesjonalizm (prawo tworzą fachowcy-prawnicy), instrumentalizm (prawo to narzędzie do realizacji celów społecznych, a nie wartość), legalizm (zobowiązanie podmiotów do przestrzegania), krytycyzm, europeizm (wspólnota źródeł i cech, usuwanie odrębności krajowej, unifikacja).
Kultura prawna zachodu(europa+ameryka płn.)- cechy: szybkie zmiany, eksplozja potrzeb ludzkich, instrumentalna legitymizacja (prawo ma legitymizacje, jeśli skutecznie zaspokaja potrzeby), silny indywidualizm (silne jednostki w społeczeństwie, liberalizm walczy z komunitaryzmem- mniejszości walczące o wspólne dobro i sprawiedliwość), mnogość tytułów, rozległa kazuistyka (tworzenie nowych gałęzi dla nowych zjawisk społecznych), deprecjacja procesu sądowego (zbyt duża ilość procesów, stąd poszukiwanie innych form rozstrzygania, unikanie procesów, popularne w Japonii i common law), procesy unifikacji, konwergencja kultur prawnych.
Islam-poddanie się (bogu).zawiera nakazy religijne, normy moralne i prawne do wszystkich stron życia muzułmanów. Rozwinął się wcześniej i szybciej, niż średniowieczna Europa. Bóg jest jeden, stwórca i władca wszystkiego (woluntaryzm), ale ma też dobre cechy. Społeczeństwo: muzułmanie to jedność, a kraje to gminy naokoło meczetu, o charakterze patriarchalnym; panarabizm- każdy muzułmanin, mówiący po arabsku, należy do jednego narodu. Świadectwo 2 kobiet= świadectwu 1 mężczyzny, do tej pory w procesach. Popiera własność prywatną i handel, ale przestrzega przed koncentracja poprzez 2 jałmużny. Państwo jest teokratyczne, polityka podporządkowana religii. Filozofia pesymizmu i bierności, brak odpowiedzialności obywatelskiej i akceptacja nierówności, wszelka władza od boga.
Prawo islamu (szariat)- ma sankcje i źródła w religii (bogu), jest wieczne, doskonałe, sprawiedliwe i niezmienne, jego poszanowanie to obowiązek religijny, ma cele pozaziemskie. Źródła: Koran (jest normatywnie ubogi), tradycja (słowa i czyny mahometa, spotkania w meczecie), doktryna (prawnicy ze szkół: hanifickiej-liberalna, koran +opinie społeczne, malikickiej-zapisy prawa islamu, minimum spekulacji, szafickiej- pośrednia, opinie towarzyszy mahometa>opinia społeczności medyny>opinie teologów i prawników i hanbalickiej-wielki rygoryzm, koran i tradycja) i prawo stanowione, poprzedzone zwyczajowym (pomoc współbraciom i zemsta zbiorowa i talion).
Stanowienie prawa: prawo objawione jest nienaruszalnym prawem ścisłym. Podział na obowiązki religijne i doczesne, gałęzie prawa: publiczne (kalif doskonały, odpowiada przed bogiem), cywilne (najbardziej rozwinięte, poligamia, podział na wolnych, podopiecznych i niewolników, różne własnosci-państwa, sułtana, fundacji, prywatna i podopiecznych), karne (3rodzaje przestępstw: zbrodnie krwawe bez rozboju-karane talionem-odwet; przestępstwa wobec boga-najcieższe, śmierć; inne wykroczenia szkodliwe społecznie- wiezienie, zerwanie turbana i chłosta; duża recepcja wzorów europejskich) i narodów (zasady podbijania siata, obecnie niemal wygasło). Jednoosobowy sąd- kadi (sędzia), był 1 i ostatnią instancją, oprócz sędziego był też opiekunem, notariuszem i oskarżycielem. Mufti (radca)- wydawali opinie na których wzorowali się sędziowie, wybitne opinie należały do źródeł prawa. Sprawy cywilne rozstrzygał sad, a karne osobiście suweren, każdy pokrzywdzony mógł wnieść skargę, orzeczenie były represyjne i ostateczne. Kara śmierci przez kamienowanie lub ciecie mieczem, dziewice trzeba wcześniej zgwałcić, złodziejom ucina sie ręce.
Cechy kultury islamu: jest objawiona; woluntaryzm (podporządkowanie woli allaha), racjonalizm (interpretacja przez 4 szkoły, źródła prawa to: koran, tradycja, zgodność opinii i analogia), rytualizm (treść wiary w rytuałach: post, pielgrzymka, modlitwa), niezmienność (objawione wiec doskonałe), teokratyzm (łączenie władzy religijnej ze świecką, zwłaszcza w prawie publicznym), totalizm (ogarniecie regulacja normatywną wszystkich stron życia). Arabia saudyjska i Iran sa najbardziej zachowawcze, a Egipt liberalny. Kultura prawna islamu jest podobna do prawa rzymskiego i common law, bo: wspólny język prawny i prawniczy, przezwyciężający lokalne; przez stulecia skuteczne narzędzie sprawiedliwości; konserwatywne i niezmienne.
Hinduizm: normy zachowania człowieka powstają od 1500pne, przechodząc przez 5 okresów, wpływy islamu i anglików w prawie publicznym, w prywatnym zwyczajowe. Braminizm wprowadził do kultury prawnej rygorystyczny podział kastowy (ponad 1800 kast i podkast); nurt buddyjski wniósł system norm moralnych i religijnych (głownie w sensie sprawiedliwości). Anglicy sporządzili zbiór prawa miejscowego i wraz z Mongołami wprowadzili łapówki (wcześniej system był czysty moralnie).
Źródła prawa: źródłem poznania prawa są sastras, natomiast tworzenia są to: etyka, prawo zwyczajowe (sankcje nadawali mu kapłani), dharma, prawo anglo-hindu i prawo stanowione. Etyka zawiera normy rygorystycznej moralności jako warunek postępu duchowego i ułożenia stosunków społecznych (prawdomówność, ochrona życia, zakaz kradzieży, ubóstwo), ich złamanie prowadzi do samobójstwa przez post. Dharma (zbliżone do prawa natury)- zawiera stronę religijna, moralna i prawną; człowiek ma pozostać w zgodzie z porządkiem natury, opisuje relacje do bogów, roślin, zwierząt, sąsiadów i rodziny. Anglo-hindu, w sprawach prywatnych nie udało sie wprowadzić common law, wiec stosowano zwyczajowe, ale z angielska interpretacja sprawiedliwości. Prawo stanowione od 1833- skodyfikowało i zunifikowało prawo zwyczajowe, stanowione i common law. Obecnie dualistyczny system- hinduski i indyjski (duży wpływ common law, uwspółcześniony, próba zniesienia kast).
Istota prawa: prawo hinduskie rozumiane jako: dharma (nie ma sankcji, ale nakazuje dbanie o wszechświat), normy opisywane w literaturze (sruti, głównie religijne w Wedy, pośrednie prawne zakazy i nakazy), prawo zwyczajowe aprobowane przez Anglików, prawo hindusów, z orzecznictwa sadowego. Dharmasastras- instytucje prawne, zbiory zasad z Wedy, uwzględniają tworzenia prawa, zawierają konstytucje, hierarchie sądów, normy proceduralne dotyczące 18 rodzajów spraw; od czasów anglików działało w prawie prywatnym, natomiast kodex karny i procedury cywilnej na zwór angielski.
Życie: negacja wartości życia, rezygnacja z doczesności, aby osiągnąć oświecenie, należy osiągnąć czystość, wpływ karma (bilans + i - uczynków), reinkarnacja- może prowadzić do nirwany; ochrona wszelkich istot żywych (bo duch w reinkarnacji wędruje miedzy ludźmi i zwierzętami)
Cechy kultury prawnej hinduizmu: moralizm (normy moralne ponad prawnymi), sakralizm (boskie usankcjonowanie norm), wielowyznaniowosć (zaczyn walk społecznych), kastowość (odzwierciedla karmę, obecnie zniesiona do 4 głównych), hierarchiczność (kastowa struktura społeczna, zmiana przez reinkarnacje), synkretyzm (łączenie odrębnych kultur, zwłaszcza common law).
Delegacja ustawodawcza- przekazanie przez parlament swych uprawnień ustawodawczych organom wykonawczym (rządowi)
Procedura legislacyjna (po otrzymaniu projektu od inicjatywy ustawodawczej):
- tzw. czytania projektu debaty- nad treścią, 3, z czego 1 w komisjach, chyba ze bardzo ważna
- prace nad projektem- w komisjach, sugerują poprawki, odrzucenie, przyjęcie, naprzemian z czytaniami.
-głosowanie- decyzja w sprawie projektu, większością przy quorum.
- druga izba parlamentu- aprobuje, odrzuca lub poprawki, wtedy wraca do sejmu i tam znowu głosowanie
- podpis głowy państwa- weto zawieszające, przełamane 3/5 głosów w sejmie
-ogłoszenie w urzędowym dzienniku. Podpisanie + ogłoszenie= promulgacja.
- kontrola pod względem konstytucyjności
akt normatywny (prawodawczy) to dokument władzy zawierający (ujęte w przepisy) normy prawne regulujące stosunki społeczne.
Tekst autentyczny- akt normatywny w dzienniku ustaw; tekst jednolity- pierwotny tekst aktu+ naniesione na niego poprawki w postaci obwieszczenia w dzienniku.
Budowa aktu normatywnego: nazwa (ustawa, rozporządzenie); data uchwalenia; tytuł określający zakres przedmiotowy; preambuła (arenga; uroczysty wstęp, motywy i cele wydania aktu, nie jest konieczna); część ogólna (obejmuje przepisy, elementy wspólne dla norm szczegółowych, hipotezy i sankcje oraz definicja legalne); cześć szczególna; przepisy końcowe i przejściowe (derogacyjne i określające czas wejścia w życie); podpis.
Systematyka aktu prawnego: części, księgi, tytuły, działy, rozdziały, artykuły, paragraf, ustępy, punkty.
2 grupy aktów normatywnych:
-prawo powszechnie obowiązujące (normy nakładające na podmioty ciężary i obowiązki, formalne źródła to: konstytucja, ustawa, ratyfikowana umowa międzynarodowa, rozporządzenia + prawo miejscowe dla samorządów i gmin), jest zamkniętym katalogiem.
-prawo o charakterze wewnętrznym (normy obowiązujące jedynie wewnątrz organów władzy: uchwały, zarządzenia, wydawane na mocy ustaw), nie jest zamknięty.
Inkorporacja prawa- kompilacyjne zestawienie tekstów aktów normatywnych dotyczących danego zagadnienia (np. tekst jednolity)
Ratio legis- racja przemawiająca za uchwaleniem aktu normatywnego, woal ustawodawcy.
Polityka prawa- prowadzi do znalezienia empirycznie sprawdzonych i skutecznych środków osiągania celów etycznych i politycznych- inżynieria społeczna i Petrażycki o miłości powszechnej.
Idea racjonalności ustawodawcy: wiedza dostarcza info, co do skutków działania; wyznaczenie celów możliwych do osiągnięcia; kierowanie sie spójnym systemem wartości; wyznaczanie adekwatnych środków prowadzących do osiągnięcia celów.
Na podstawie tego powstało racjonalne prawotwórstwo w pozytywizmie, najlepsze urzeczywistnienie to kodex jako forma całościowego i spójnego uregulowanie życia społecznego.
Nieracjonalność- niemożliwe cele lub nieadekwatne środki do ich osiągnięcia.
Wykładnia prawa- interpretacja przepisów prawnych, a nie norm.
Klasyfikacyjna koncepcja (wykładnia przy niejasnościach tekstu); derywacyjna koncepcja (wykładania zawsze przy ustalaniu norm).
Normatywne teorie wykładni:
- teoria wykładni statycznej (subiektywnej)- póki obowiązuje przepis, obowiązuje jego (historyczne) znaczenie, nie powinno sie go modyfikować.
- teoria wykładni dynamicznej (obiektywna): należy starym przepisom nadawać treść dostosowaną do współczesności
- teoria wykładni `aktualnego ustawodawcy': ma ograniczać dynamiczną, brane jest pod uwagę to co powinien zrobić obecny ustawodawca, w momencie interpretacji, to co jest faktyczne.
Racjonalność ustawodawcy to podstawa humanistycznej interpretacji: dzieło kulturowe jest tworem człowieka, więc powinienem móc je zrozumieć; jest tworzone przez osobę racjonalną; rekonstrukcja przez interpretatora wiedzy pozwala zrozumieć sens dzieła.
Rodzaje wykładni prawa:
1.ze względu na podmiot ją dokonujący:
- autentyczna: dokonywana przez podmiot, który przepis ustanowił
- legalna: przez upoważniony do tego organ państwa lub jeśli wykładnia legalna delegowana to określony konkretnie organ (np.minister)
- operatywna: wykładnia organów stosujących prawa (w tym sądowa), na użytek aktów objętych kompetencją może dokonać każdy organ władzy publicznej. Kasacja SN zobowiązuje tylko sąd wskazany do ponownego rozpatrzenia, a innych już nie. (pytania i zagadnienia prawne, jak połączone izby to zasady prawne)
- doktrynalna: każdy może dokonać na swój użytek, nie ma jednak mocy wiążącej
2.ze względu na sposób dokonywania wykładni:
- językowa: przez wykorzystanie reguł znaczeniowych, konstrukcyjnych i logicznych.
- systemowa: ustalenie rzeczywistego znaczenia przepisów ze względu na ich usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu, czy też gałęzi prawa. (przepis działa przez kontekst w jakim sie znalazł)
- funkcjonalna: celowościowa; ustalenie znaczenia przepisu zgodnie z celem jaki chciał stanowiący osiągnąć
- porównawcza: znaczenie przez porównanie z innymi, podobnymi przepisami i wyciągnięciu wniosków ( w różnych systemach prawa lub z przepisami kiedyś obowiązującymi- historyczna)
3.ze względu na wyniki (zakres) wykładni:
- literalna (dosłowna): wybiera sie wykładnie ustaloną, dzięki regułom językowym, wg. zasady że wyjątków nie należy rozszerzać.
- rozszerzająca: porównanie językowej z innymi i przyjęciu szerszego znaczenia przepisu niż z językowej
- zwężająca: węższe rozumienie przepisu niż z wynikałoby z literalnej.
Wg. pozytywizmu językowa ma pierwszeństwo przed systemową, funkcjonalna i porównawczą, dlatego najczęściej jest literalna.
Reguły interpretacyjne nalezą do zespołu zasad przekładu przepisów na normy.
Reguły inferencyjne + topiki prawnicze służą wyprowadzani norm z innych norm niebudzących wątpliwości, pełnią tez rolę argumentów za określona wykładnią prawa.
Reguły inferencyjne są to logiczne reguły wnioskowań akceptowane i szeroko wykorzystywane: jeśli ktoś jest uprawniony do `więcej', może też czynić `mniej'; jeśli komuś zakazane jest `mniej' to tym bardziej `więcej'; jeśli adresatom nakazane jest 1 zachowanie, to inne są zabronione (stosowana w publicznym, i przy zwrotach, tylko, wyłącznie, jedynie); wnioskowanie przez analogię (z prawa i ustawy; stosowana w prywatnym); wnioskowanie `z celu na środki'- cel uświęca środki, jeśli nakazane jest osiągniecie celu, to nie można zakazać podjęcia zachowań do jego realizacji, obrona koniecz, stan wyższej konieczności.
Topiki prawnicze- maksymy, paremie, reguły rozumowania i postępowania wypracowane przez kulturę prawniczą, korzeniami sięgające rzymskiego; są to kwestie, co do których panuje zgoda, są źródłem argumentacji.
Przestrzeganie prawa- to zachowanie adresata normy zgodne z treścią dyspozycji w warunkach hipotezy.
Nieprzestrzeganie prawa polega na: zachowaniu contra legem (naruszenie lub złamanie prawa) lub praeter legem (nadużycie prawo podmiotowego- działanie zgodnie literalnie, lecz sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, obejście prawa- osiągniecie celu zabronionego przez 1 normę, podejmując zachowanie pozornie zgodne z inna norma).
Stosowanie prawa- sformalizowane działanie kompetentnych organów władzy polegające na podejmowaniu i realizacji decyzji władczych.
Ideologie stosowania prawa:
- ideologia decyzji związanej: decyzje zapadające w procesie stosowania powinny być całkowicie zdeterminowane treścią normy, normy nie podlegają ocenie.
- decyzji swobodnej: wartościami naczelnymi w procesie stosowania prawa powinno być: celowość, skuteczność i sprawiedliwość, prawo można tak zmieniać, by było z tym zgodne.
-ideologia praworządnej i racjonalnej decyzji (wróblewskiego):pośrednia; ścisłe przestrzeganie, prawa, źródłem jest stanowione, ale podlega ocenie.
Proces stosowania prawa: wstępne ustalenie prawdopodobieństwa wystąpienia faktu mającego znaczenie prawne (brak pieniędzy w kasie-możliwa kradzież); udowodnienie zaistnienia faktu; ustalenie norm obowiązujących określających skutki prawne faktu; subsumpcja i podjecie decyzji; wykonanie decyzji.
Ustalenie zaistnienia faktu- może sie dokonać w drodze udowodnienia faktu lub poprzez przyjęcie domniemań.
- udowodnienie faktu: dokonuje sie w trakcie postępowania dowodowego, elementy: rozstrzygniecie ciężaru dowodu, rodzaje dowodów dopuszczonych, sposób ich oceny, cele postępowania dowodowego. Ciężar przedstawienia dowodów spada na oskarżyciela, powoda, ze względu na domniemanie niewinności. Dowodem mogą być dokumenty publiczne/prywatne, zeznania świadków i opinia biegłych, nie może być dowodem cos uzyskane sprzecznie z prawem. Do oceny dowodów służą 2 teorie dowodowe (teorie normatywne, wskazujące jak dowody powinny być traktowane): swobodnej oceny dowodów (obecnie używana) i związanej oceny dowodów (lepsze i gorsze, w średniowieczu). Celem jest w przypadku stosowania prawa przez organy władzy ustalenie prawdy materialnej (obraz faktów z ich rzeczywistym kształtem/przebiegiem, w sprawach administracyjnych i karnych). W sprawach cywilnych jest też możliwa prawda formalna (sądowa)- obraz faktów, na jaki godzą sie strony(ugoda) albo jaki wynika z domniemań prawnych.
- domniemanie jest wnioskowaniem, ze jeśli A jest podobne do B, to a też będzie podobne do b. są 2 rodzaje: domniemanie faktyczne- organ stosujący prawo może, ale nie musi wyciągnąć wnioski co do zaistnienia faktu, na podstawie innych faktów i domniemywanie prawne- nie odwołujemy sie do intuicji/wiedzy, tylko do norm prawnych, zależność A do B, musi wynikać wprost z przepisów, jest prawnie wiążące, mimo, ze nie daje pewności, iż fakt domniemywany istniał. Jeśli domniemanie prawne można obalić przez przeciwdowód, to jest ona prawnie wzruszalne; są też niewzruszalne (nie można kontrdowodu, może być konsekwencją upływu terminu)
subsumpcja- konfrontacja udowodnionego faktu z ustalona treścią normy, konsekwencja jest ustalenie skutków prawnych danego faktu.
Stanowienie prawa- w jego wyniku powstaje normy generalne i abstrakcyjne; a w ramach stosowania prawa sa podejmowane decyzja władcze o charakterze indywidualnym i konkretnym; w prawie precedensowym często nie można oddzielić tych pojęć.
Niewysoki poziom znajomości prawa: duża liczba aktów normatywnych, prawo ulega bezustannym zmianom, jest niezwykle wyspecjalizowane- operuje trudnym językiem prawnym, urzędowe dzienniki sa trudno dostępne i drogie.
Skuteczność finistyczna- prawo jest traktowane jako środek do jakiegoś celu, osiągniecie tego celu dzięki przestrzeganiu prawa, oznacza, ze jest skuteczne.
Skuteczność behawioralna- skuteczność sprowadzona do faktu podporządkowania się adresatów postanowieniom norm
Skuteczność aksjologiczna- adresaci akceptują i internalizuja wartości, które legły u podstaw ustanowionych norm.
Odpowiedzialność prawna polega na ponoszeniu przewidzianych przez normę sankcjonującą negatywnych skutków zachowań sprzecznych z dyspozycją normy, można ja ponosić za zachowania własne lub cudze (dotyczy tych na których ciążą pewne obowiązki wobec innych podmiotów (rodzice>dzieci). Istnieją różne rodzaje odpowiedzialności:
- karna: dotyczy osób fizycznych i prawnych, można odpowiadać tylko za czyny własne.
- cywilna: dotyczy fizycznych, prawnych i jednostce organizacyjnych, za zachowanie swoje, cudze, zwierząt i na zasadzie ryzyka, sa jej 2 typy: z deliktu- za szkodę powstała w następstwie naruszenia zakazu/nakazu (polega na zawinionym wyrządzeniu szkody innemu) i z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku powstałego na podstawie czynności prawnej.
- służbowa: przez pracowników wobec pracodawcy, przez naruszenie obowiązków pracy
- parlamentarna(polityczna): przez rząd wobec Sejmu, z powodu niezgodności działania z wola parlamentu przez wotum nieufności
- konstytucyjna: najwyższych funkcjonariuszy państwa za czyny zawinione niezgodne z konstytucją, indywidualna orzekana przez Trybunał Stanu.
Odpowiedzialności można łączyć.
Przesłanki odpowiedzialności karnej:
- popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną, szkodliwe społecznie
- posiadanie swobody wyboru w momencie dokonania
- osiągniecie minimalnego wieku (17lat)
- odpowiedni stan zdrowia psychicznego
- musi istnieć adekwatny związek przyczynowy, miedzy działaniem, a skutkiem
- czyn dokonany w stanie winy (stan psychiczny towarzyszący przestępcy dokonującemu czyn): umyślna- ma zamiar albo przewiduje popełnienie i nieumyślna- nie ma zamiaru, ale popełnia przez nieostrożność.