|
Bibliotekarze polscy tworząc informację o dokumencie elektronicznym (w szczególności dla wydawnictw informacyjnych typu encyklopedie, słowniki, bibliograficzne bazy danych, czasopisma elektroniczne i wydawnictwa multimedialne) stosują normę opisu bibliograficznego dla książki lub wydawnictwa ciągłego, wykazując odmienność dokumentu elektronicznego w opisie fizycznym, tak jak przy opisywaniu dokumentów dźwiękowych. Czasem przy opisie wydawnictw drukowanych, które mają swoje odpowiedniki elektroniczne, podają w uwagach informacje o istnieniu wersji elektronicznej danego dokumentu i tworzą link do niej. Większość bibliotek po prostu czeka na rozwiązania PN-N-01152-131. Są też biblioteki, jak Biblioteka Jagiellońska, w których już stosują zasady, zawarte w projekcie arkusza 13 ww normy.
Polskiej literatury na temat postępowania z dokumentami elektronicznymi w zasadzie brak. Jedyny artykuł pt. "Dokumenty elektroniczne w systemie APIN" na temat opracowania dokumentów elektronicznych zamieściły Irena Rzońca i Krystyna Szylhabel w nr 3 z b. r. Bibliotekarza2.
Cennym źródłem jest opracowany przez Krystynę Sanetrę, dostępny w Internecie (pod adresem http://hpmm.bj.uj.edu.pl/~krystyna/kel.htm), dokument "Katalogowanie dokumentów elektronicznych", który jest wersją roboczą instrukcji sporządzania rekordów bibliograficznych w formacie USMARC dla dokumentów elektronicznych. Wydanie przez Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich w ramach serii FOKA "Formatu USMARC rekordu bibliograficznego dla dokumentu elektronicznego" jest planowane na ten rok.
PrPN-N-01152-13 powstał pod nadzorem merytorycznym Ośrodka Normalizacji Biblioteki Narodowej i dotyczy opisu dokumentów elektronicznych. Podstawą opracowania normy jest zalecenie Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń i Instytucji Bibliotekarskich ISBD(ER): International Standard Bibliographic Description for Electronic Resources.
Dotychczas ukazały się następujące arkusze PN-N-01152, z których należy korzystać przystępując do opisywania dokumentów elektronicznych:
PN-N-01152-0:1982 (PN-82/N-01152/00) Opis bibliograficzny - Postanowienia ogólne
PN-N-01152-1:1982 (PN-82/N-01152/01) Opis bibliograficzny - Książki
PN-N-01152-2:1997 Opis bibliograficzny - Wydawnictwa ciągłe
PN-N-01152-3:1987 (PN-87/N-01152/03) Opis bibliograficzny - Dokumenty normalizacyjne
PN-N-01152-6:1983 (PN-83/N-01152/06) Opis bibliograficzny - Druki muzyczne
PN-N-01152-7:1985 (PN-85/N-01152/07) Opis bibliograficzny - Dokumenty dźwiękowe
PN-N-01152-8:1994 Opis bibliograficzny - Stare druki
PN-N-01152-10:1991 (PN-91/N-01152/10) Opis bibliograficzny - Dokumenty techniczno-handlowe
PN-N-01152-12:1994 Opis bibliograficzny - Filmy
Z wymienionych arkuszy normy należy korzystać w zależności od tego, czy opisujemy dokument elektroniczny będący książką, czasopismem czy np. zdygitalizowanym starym drukiem, gdyż arkusz 13 dotyczy wyłącznie cech wspólnych dla wszystkich dokumentów elektronicznych. Jest to nowa sytuacja dla bibliotekarzy tworzących opis bibliograficzny dokumentów elektronicznych, w której trzeba w opisach podać cechy typowe dla dokumentu elektronicznego z jednoczesnym uwzględnieniem cech innego typu dokumentu, np. książki czy wydawnictwa ciągłego, którymi może być opisywany dokument elektroniczny. Książka przecież pozostaje książką, a czasopismo czasopismem niezależnie od tego, czy są na nośniku papierowym czy elektronicznym. Warto tu wspomnieć o tym, że Biblioteka Kongresu zaleca klasyfikowanie dokumentu elektronicznego ze względu na jego znaczący aspekt np. grafika, film, książka, mapa a nie ze względu na to, że jest zapisany na nośniku elektronicznym.
Zasadniczym problemem dla bibliotekarzy, jest podjęcie decyzji, czy tworzymy dla dokumentów elektronicznych wspólny czy odrębny zbiór katalogowy. Biblioteka Politechniki Wrocławskiej zdecydowała się na zaprojektowanie w systemie APIN odrębnej bazy. Ma ona obejmować następujące klasy zasobów elektronicznych:
oprogramowanie komputerowe (aplikacyjne, systemowe), gry, czcionki (fonty);
systemy i usługi online.3
Biblioteka Kongresu daje dostęp do wspólnego katalogu wszystkich dokumentów bibliotecznych, w tym elektronicznych (zarówno z dostępem lokalnym, jak też zdalnym), przy czym za obowiązkowe uznaje podanie przy dokumentach elektronicznych typu dokumentu (=Computer files). Grupa bibliotek naukowych pracujących w systemie VTLS4 również tworzy wspólny zbiór katalogowy wszystkich typów dokumentów.
Projekt arkusza 13 PN-N-01152 definiuje dokument elektroniczny, jako "dokument, w którym informacja jest zapisana w sposób czytelny dla komputera", a więc dostępny jest za pomocą techniki komputerowej. Rozróżnia dostęp lokalny (ang. local access) z użyciem nośnika fizycznego oraz dostęp zdalny (ang. remote access), gdy do obsługi nie używamy nośnika fizycznego. Dostęp zdalny jest zwykle zapewniony przez użycie urządzenia do wprowadzania i otrzymywania danych albo podłączonego do systemu komputerowego (np. zasoby w sieci lokalnej lub w Internecie) albo przez użycie zasobów przechowywanych na twardym dysku lub innych urządzeniach przechowujących. Wiesław Dobrowolski i Andrzej Groszek podają, że dokumenty elektroniczne to dokumenty "stworzone przy użyciu urządzeń komputerowych i zapisane na komputerowym nośniku"5.
Trudno jest odnaleźć jednoznaczną definicję pojęcia "dokument elektroniczny". Można powiedzieć, że to, co jest specyficzne dla wszystkich dokumentów elektronicznych to fakt, że są one tworzone za pomocą programów komputerowych i sprzętu komputerowego i to, że nie da się ich odczytać bez ich użycia. Wg "Słownika encyklopedycznego terminologii języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych" "dokument" to utrwalona informacja (wraz z materiałem, w którym została utrwalona, nośnikiem informacji)"6. Nawiązując do tej definicji o tym, że dany dokument uznajemy za elektroniczny decyduje nośnik informacji. Nową też cechą tego źródła jest to, że możemy mówić o dokumentach lokalnych (tych które możemy dotknąć) i tych zdalnych, do których mamy dostęp np. za pomocą sieci Internet.
Termin "dostęp" w PrPN-N-01152-13 określany jest jako metoda osiągania dokumentu elektronicznego. Wyróżnia się:
dostęp lokalny - dostęp przez zastosowanie nośnika fizycznego, np. dysku twardego, dyskietki, dysku optycznego;
dostęp zdalny - metoda wykorzystywania dokumentu elektronicznego, gdy nie istnieje nośnik fizyczny do obsługi przez użytkownika; czyli dostęp bez posługiwania się nośnikiem fizycznym.
O ile do niedawna mogliśmy w bibliotekach polskich mówić tylko o zbiorach bibliotecznych utrwalonych na nośniku fizycznym, które mogliśmy wziąć do ręki, to teraz oprócz dokumentów dostępnych lokalnie, bibliotekarz7 powinien umieć opracować (i/lub doprowadzić do nich czytelnika) dokumenty dostępne zdalnie bez kontaktu z nośnikiem fizycznym, np. bazy licencjonowane dostępne w sieciach uczelnianych. Dokumentem elektronicznym o zdalnym dostępne jest np. EBIB. Warto nadmienić, że w katalogu Biblioteki Jagiellońskiej znajdziemy jego opis, jak szeregu innych czasopism elektronicznych.
Jednostką opisu wg omawianego projektu normy może być (tak, jak w sytuacjach opisywanych w innych arkuszach normy):
jednoczęściowy dokument elektroniczny,
wieloczęściowy dokument elektroniczny: w całości, określona liczba części lub pojedyncza część,
niesamoistny wydawniczo dokument elektroniczny (czyli część dokumentu elektronicznego niesamoistna wydawniczo).
W oglądanych przeze mnie katalogach polskich8 i katalogu Biblioteki Kongresu zamieszcza się opisy bibliograficzne całości publikacji elektronicznej bez względu na liczba jednostek fizycznych. Czasopismo elektroniczne otrzymuje opis bibliograficzny z opisem zasobu bibliotecznego czasopisma.
Źródłami opisu dokumentu elektronicznego są:
źródła wewnętrzne, takie jak: ekran tytułowy czyli pierwszy lub początkowy ekran dokumentu elektronicznego, główne menu, przedstawienie programu, pierwsza wyświetlona informacja, tekst, który pojawia się u góry każdego wielostronicowego dokumentu, strona domowa, inna wyświetlona informacja, identyfikująca dokument;
etykiety na stałe naklejone na nośnik fizyczny lub odbite na nim;
inne dokumenty towarzyszące (np. list wydawcy);
publikowane opisy dokumentów, np. w bibliograficznych bazach danych;
Zawsze należy wybierać źródło, które dostarcza informacji najbardziej kompletnej.
W przypadku dokumentów skompresowanych lub innych, które są nieczytelne bez przetworzenia należy je najpierw przetworzyć do użycia i wtedy pobrać z niego informację.
Opis bibliograficzny dokumentów elektronicznych w drugim stopniu szczegółowości opisu (zalecanym dla bibliografii i katalogów bibliotecznych) obejmuje następujące elementy:
określenie typu dokumentu
pierwsze oznaczenie odpowiedzialności
następne oznaczenie odpowiedzialności
pierwsze oznaczenie odpowiedzialności dotyczące wydania
rodzaj dokumentu elektronicznego
typ i liczba jednostek fizycznych
oznaczenie dokumentu towarzyszącego
numeracja w obrębie serii
międzynarodowy znormalizowany numer i sposób uzyskania dokumentu elektronicznego.
Można jednak w opisach pierwszego i drugiego stopnia szczegółowości uwzględniać dodatkowe elementy, poza przewidzianymi dla danego stopnia szczegółowości w zależności od potrzeb, np. wielkość dokumentu elektronicznego w strefie 3, oznaczenie dokumentu towarzyszącego w strefie 5 oraz sposób uzyskania dokumentu w strefie 8.
Po tytule właściwym opisując dokumenty elektroniczne obowiązkowo należy podawać określenie typu dokumentu [Dokument elektroniczny].9 Element ten nie jest elementem obowiązkowym w pozostałych arkuszach PN.
Osoby lub ciała zbiorowe odpowiedzialne za intelektualną lub artystyczną zawartość dokumentu elektronicznego to oprócz, autorów, programiści, adaptatorzy dzieł na postać elektroniczną, projektanci systemu.
Jako nowe wydanie dokumentu elektronicznego należy przyjmować wersję charakteryzującą się zmianą intelektualnej zawartości pliku (w tym uzupełnienia i usunięcia danych) i w języku programowania, bądź zmianą nośnika. Oznaczeniem wydania jest wyrażenie typu "wersja", "poziom", "wydanie", "aktualizacja", "emisja".
Strefa rodzaju i wielkości dokumentu jest strefą specjalną dla dokumentów elektronicznych. Wg PrPN strefę tę należy uwzględniać w opisie dokumentu elektronicznego dostępnego zdalnie, ale można też uwzględnić w opisie dokumentu elektronicznego dostępnego lokalnie. Uważam, że należy tak samo postąpić w odniesieniu do dokumentów lokalnych, jak i zdalnych, w szczególności wskazane jest oznaczenie rodzaju dokumentu elektronicznego. Należy więc podać jedno z poniższych określeń charakteryzujących zawartość opisywanego dokumentu elektronicznego:
Można też zastosować, zgodnie z załącznikiem A, szczegółowe oznaczenie rodzaju dokumentu elektronicznego, jak:
w grupie Dane: Czcionki, Dane graficzne (Zapis muzyczny), Dane liczbowe, Dane odwzorowujące (Dane kartograficzne), Dane dźwiękowe, Dane tekstowe (Bibliograficzna baza danych, Czasopismo elektroniczne)
w grupie Program: Oprogramowanie aplikacyjne (Program projektowania komputerowego, Program zarządzania bazą danych, Program wydawniczy, Gra(y), Program arkusza kalkulacyjnego, Procesor tekstu), Oprogramowanie systemowe (System operacyjny, Język oprogramowania, Program wyszukiwawczy),
w grupie Dane i program: Multimedia interakcyjne, Usługi on-line.
Niestety PrPN10 nie wyjaśnia pojęć związanych z szczegółowym określeniem rodzaju dokumentu elektronicznego. Warto tutaj postawić sobie pytanie: Czy naprawdę każdą bibliograficzną bazę danych możemy określić jako dane tekstowe? "Przewodnik Bibliograficzny" na CD-ROM wraz z systemem MAK jest bibliograficzną bazą danych, ale nie można wg mnie zaliczyć tego źródła elektronicznego wyłącznie do danych tekstowych, gdyż ta publikacja elektroniczna zawiera zarówno program jak i dane w postaci bazy, a nie w pliku tekstowym.
Charakteryzując wielkość dokumentu elektronicznego należy podać liczbę plików, którą można uzupełnić liczbą bajtów; rekordów - jeżeli dokument zawiera wyłącznie dane, instrukcji - jeśli dokument zawiera program. Liczbę bajtów (rekordów, instrukcji) należy oddzielać dwukropkiem. Wielkość dokumentu elektronicznego należy podać bezpośrednio po odpowiadającym mu rodzaju dokumentu elektronicznego, np. Dane (2 pliki : 800, 1250 rekordów, 2 Mb). Wielkość dokumentów elektronicznych nie jest podawana ani w katalogu Biblioteki Kongresu, ani w katalogach bibliotek polskich.
W strefie opisu fizycznego określamy postać fizyczną dokumentu z podaniem liczby jednostek fizycznych składających się na opisywany dokument elektroniczny z odpowiednim określeniem, np. dyskietka, dysk optyczny. Określenie "dysk optyczny" PrPN zaleca uzupełnić przejętym z dokumentu "określeniem specyficznego formatu", podanym w nawiasach okrągłych, np. 1 dysk optyczny (CD ROM).
Pojęcie "specyficznego formatu" (standardu? technologii?) odniesiono do dysków optycznych bez podania definicji lub listy wzorcowej tych określeń, która mogłaby być załącznikiem do normy. Co prawda w pkt. 1.3.9 projektu czytamy: "dysk optyczny - dysk, na którym dane zapisane są za pomocą techniki laserowej; może być zapisany np. w standardach: CD-ROM, CD-DA, Photo CD, Video-CD, CD-ROMXA, CD-G, CD-Extra, CD-text, DVD-ROM, DVD-Video)."
Przy opisywaniu dokumentu, na którym utrwalono zapis dźwięku, lub który może wygenerować dźwięk, należy podawać skrót "dźw.". Informacje o wymaganiach dotyczących wytwarzania dźwięku (np. potrzebnych syntetyzatorach, modułach wejścia akustycznego) należy podać w strefie uwag w informacjach dotyczących wymagań systemowych. Przy opisywaniu dokumentu, który może być wyświetlony w dwóch lub więcej kolorach, lub dokumentu, z którego można wygenerować dwa lub więcej kolory, należy podawać skrót "kolor.".
Informacje o wymaganiach dotyczących sprzętu i oprogramowania potrzebnych do wyświetlania lub generowania koloru (np. kartach, monitorach) należy podawać w strefie uwag, w informacjach dotyczących wymagań systemowych. Wymiary należy podawać w centymetrach z zaokrągleniem w górę do pełnego centymetra, jak przy innych typach dokumentów. Wymiary nośnika fizycznego podajemy bez względu na wymiary opakowania.
Przy podawaniu informacji o dokumencie towarzyszącym należy podawać określenie postaci fizycznej dokumentu towarzyszącego lub tytuł. Można także podawać opis fizyczny zgodnie z zasadami opisywania dokumentu danego rodzaju. Jeżeli dokument towarzyszący ma dużo cech odmiennych zaleca się go traktować jako odrębną jednostkę opisu. Informacje o nim można wtedy podać w strefie uwag.
W strefie uwag można podawać dodatkowe informacje uważane za ważne, gdy przepisy nie pozwalają włączyć ich do innych stref opisu lub dopuszczają przeniesienie ich do strefy uwag.
Jako uwagi można traktować, tak jak przy innych typach dokumentów:
uwagi dotyczące opisu bibliograficznego jako całości ,
uwagi dotyczące poszczególnych stref opisu.
W opisach drugiego i trzeciego stopnia szczegółowości należy podawać:
informacje dotyczące wymagań systemowych - przy opisywaniu dokumentów o dostępie lokalnym,
informacje dotyczące trybu dostępu - przy opisywaniu dokumentów o dostępie zdalnym. Informacje dotyczące wymagań systemowych należy poprzedzić wyrażeniem "Wymagania systemowe:" i podawać w następującej kolejności:
- nazwa, model i/lub numer(-y) komputera(-ów),
- nazwa systemu(-ów) operacyjnego(-ych),
- oprogramowanie (w tym języki programowania),
- urządzenia peryferyjne,
- modyfikacje hardware'u,
np.:
. - Wymagania systemowe: stacja robocza OCLC lub IBM PS/2, PC XT, AT i kompatybilne; 640K RAM; MS DOS 2.0 i dalsze; napęd dysku twardego; napęd CD-ROM; oprogramowanie OCLC Search CD450
. - Wymagania systemowe: IBM lub w pełni kompatybilne PC wraz z procesorem 80486SX; co najmniej 4MB RAM (zalecane 8MB); system operacyjny co najmniej DOS 5; 8- i 16 bitowa karta dźwiękowa MPC; głośniki; mysz
Informacje dotyczące trybu dostępu należy poprzedzić wyrażeniem wprowadzającym "Tryb dostępu:" , np.:
. - Tryb dostępu: WWW URL: http://www.un.org
. - Tryb dostępu: Internet przez ftp://ftp.nevada.edu.
W opisach drugiego i trzeciego stopnia szczegółowości należy podawać:
źródło tytułu właściwego,
źródło oznaczenia wydania inne niż źródło tytułu właściwego.
dodatkowe informacje dotyczące rodzaju i wielkości pliku pominięte w strefie 3;
dodatkowe informacje o dodatkowych cechach fizycznych dokumentu, pominięte w strefie 5;
uwagę o dokumencie towarzyszącym dokumentowi o dostępie zdalnym;
uwagę o ograniczonym rozpowszechnianiu.
W przypadku ISBN, postępujemy przy dokumencie elektronicznym tak jak przy tradycyjnych wydawnictwach.11
Można powiedzieć, że zrozumienie i znajomość pojęć związanych z dokumentem elektronicznym, np. języki programowania, program, dane, ftp, URL jest istotne dla prawidłowej identyfikacji i sporządzenia opisu bibliograficznego dokumentu elektronicznego, tak jak przy każdym innym typie dokumentu, będącym przedmiotem opisu.
Za najważniejsze możemy uznać następujące zasady:
tworzenie wspólnego katalogu wszystkich zbiorów bibliotecznych wymaga podania po tytule właściwym w nawiasach kwadratowych określenia typu dokumentu [Dokument elektroniczny], które jest elementem obowiązkowym dla dokumentów elektronicznych;
w strefie rodzaju i wielkości dokumentu podajemy, czy jest to program, dane czy dane i program lub/i bardziej szczegółowe określenie rodzajów dokumentów elektronicznych12;
w strefie opisu fizycznego określamy postać fizyczną, np. dyskietka, dysk optyczny;
w uwagach należy podawać wymagania systemowe i tryb dostępu.
Szczególnego znaczenia przy opisie dokumentów elektronicznych nabierają następujące rodzaje uwag:
lokalizacja elektroniczna, która dotyczy wyłącznie dokumentu elektronicznego dostępnego zdalnie i w opisie bibliograficznym wystąpi po ISBN.
PrPN-N-01152-13 nie porusza dwóch istotnych cech dokumentów elektronicznych, które oczywiście zawsze w razie potrzeby można podać w strefie uwag, dla których jednak miejsce w strukturze opisu bibliograficznego założył np. "MLA Style", a mianowicie:
data ostatniej aktualizacji zawartości dokumentu elektronicznego, istotna w szczególności przy materiałach o charakterze ciągłym, np. bazach bibliograficznych (zarówno w odniesieniu do dokumentów z dostępem lokalnym, jak też z zasobami zdalnymi, np. w Internecie);
data wejścia do opisywanego dokumentu, istotna przy opisywaniu dokumentów zdalnych.
Dla daty ostatniej modyfikacji przewidziano miejsce po tytule i odpowiedzialności, a datę wejścia do źródła - przed lokalizacja elektroniczną.
Celem tej nie pogłębionej analizy było jedynie zasygnalizowanie problemów związanych z opisem bibliograficznym dokumentów elektronicznych na potrzeby katalogu bibliotecznego i przekazanie uwag, które nasunęły się autorce po lekturze PrPN-N-01152-13 i "wędrówkach" po katalogach bibliotecznych w Internecie.
Opis bibliograficzny. Dokumenty elektroniczne. PrPN-N-01152-13 Rzońca I., Szylhabel K., Dokumenty elektroniczne w systemie APIN. Bibliotekarz 2000 nr 3 s. 2-7
Sanetra K., Katalogowanie dokumentów elektronicznych.
http://hpmm.bj.uj.edu.pl/~krystyna/kel.htm
1 Inaczej postąpiła Biblioteka Główna i OINT Politechniki Wrocławskiej. Przeprowadziła analizę materiałów udostępnianych w Internecie przez Library of Congress, w katalogu której można obejrzeć opisy bibliograficzne dokumentów elektronicznych w formacie US MARC.
2 Zob. Bibliotekarz 2000 nr 3 s. 2-7.
3 I. Rzońca, K. Szylhabel, Dokumenty elektroniczne w systemie APIN. Bibliotekarz 2000 nr 3 s. 3.
4 W szczególności spenetrowałam katalog Biblioteki Jagiellońskiej. Szkoda tylko, że trudno wyselekcjonować przy wyszukiwaniu cały zbiór dokumentów elektronicznych.
5 Zob. http://www.ioz.pwr.wroc.pl/i23win/z1/op_elpub.html.
6 Słownik encyklopedyczny terminologii języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych. Red. Bożenna Bojar. Warszawa 1993 s. 35.
7 Bibliotekarz czy bibliograf?
8 Przede wszystkim korzystałam z katalogów bibliotek pracujących w systemie VTLS i ALEPH.
9 Metodę tę stosuje Biblioteka Główna Politechniki Białostockiej.
10 Przynajmniej ten materiał, który miałam do wglądu.
11 Jeżeli dokument elektroniczny ma kilka ISBN, strefę należy powtórzyć i postąpić zgodnie z postanowieniami PN-N-01152-1.
12 Pamiętać warto, że można łączyć szczegółowe oznaczenia rodzaju dokumentu elektronicznego.
13 W szczególności, gdy planujemy udostepnianie dokumentów elektronicznych na zewnątrz.
|
|
