TEMAT: ASEPTYKA, ANTYSEPTYKA. DEZYNFEKCJA, STERYLIZACJA - RODZAJE, METODY, ŚRODKI
CELE LEKCJI:
Po zrealizowaniu treści zawartych w pakiecie będzie Pan/Pani potrafił/potrafiła:
- wyjaśnić pojęcia: aseptyka, antyseptyka, dezynfekcja, sterylizacja,
- określić rodzaje i metody dezynfekcji, sterylizacji,
- scharakteryzować środki i zasady stosowania,
- zastosować zasady aseptyki i antyseptyki
ASEPTYKA, ASEPTYCZNOŚĆ
Aseptyka - jest to zespół czynności mający na celu ochronę przed skażeniem naturalnie jałowych tkanek / płynów ustrojowych i sterylnych materiałów.
Aseptyka - postępowanie mające na celu dążenie do jałowości bakteriologicznej pomieszczeń, narzędzi, materiałów opatrunkowych i innych przedmiotów w celu niedopuszczenia drobnoustrojów do określonego środowiska np: na ranę operacyjną, w czasie wykonywania czynności kosmetycznych.
Aseptyka - jest to postępowanie mające na celu zapobieganie zakażeniu, to jest niedopuszczenie do zainfekowania rany, czyli otrzymanie tzw. bakteriologicznej jałowości. Wszystko co będzie stykać się z raną musi być jałowe, tzn. pozbawione bakterii, wirusów, grzybów.Postępowanie aseptyczne powinno uwzględniać wszystkie możliwe drogi szerzenia, źródła zakażenia, rezerwuary i umiejętnie je ograniczać.
Aseptyczność - jest to stan, w którym pomieszczenia, środki opatrunkowe, narzędzia chirurgiczne, ręce operatora są wolne od żywych drobnoustrojów chorobotwórczych. Taką sytuację zapewnia dokładne mycie rąk, dezynfekcja dłoni, stosowanie jałowych rękawiczek, fartuchów, masek, obuwia.
ANTYSEPTYKA - ŚRODKI
Antyseptyka z greckiego: anti - przeciw, sepsis - gnicie - zapobieganie gniciu.
Antyseptyka to postępowanie odkażające, mające na celu niszczenie drobnoustrojów na skórze, błonach śluzowych, w zakażonych ranach. W przeciwieństwie do dezynfekcji, antyseptyka nie dotyczy odkażania przedmiotów. Działanie to polega na stosowaniu antyseptyków w odpowiednich stężeniach, czyli takich, które są nie szkodliwe dla organizmu. Są to związki chemiczne, które mają za zadanie zabić lub zahamować wzrost drobnoustrojów chorobotwórczych.
Stosowane środki chemiczne :
1. chloroheksydyna - preparaty :
a. Chlorohexidinum gluconicum - antyseptyka skóry, odkażanie rak
b. Abacil - antyseptyka skóry, odkażanie rak
c. Manusan - antyseptyka skóry, odkażanie rak
d. aerosol - antyseptyka skóry przed iniekcja
e. krem 1% - antyseptyka skóry, odkażanie rak, antyseptyka cewki moczowej przed cewnikowaniem
f. Dishand - antyseptyka skóry, odkażanie rak
2. jodofory - preparaty :
a. Betadina
b. Incodyna
Zastosowanie:
- odkażanie rak
- przemywanie ran, owrzodzeń, jamy brzusznej, oka
- kąpiel antyseptyczna
- odkażanie pola operacyjnego
3. preparaty złożone:
a. Dishand
b. Octenisept
4. barwniki akrydynowe
a. proflawina,
b. aminoakryna
5. barwniki trójfenylometanowe
a. fiolet krystaliczny,
b. zieleń malachitowa
6. inne (np. Riwanol, kwas borny) - antyseptyka ran
ANTYSEPTYKA SKÓRY RĄK
„Wszystko jest w rękach człowieka. Dlatego należy myć je często.”
S.J. Lec
Skóra rąk jest w normalnych warunkach zanieczyszczona drobnoustrojami, które znajdują się na jej powierzchni lub w głębszych warstwach, w szczelinach, mieszkach włosowych i zachyłkach gruczołów potowych.
Drobnoustroje znajdujące się na powierzchni skóry nazywamy florą przejściową, natomiast bytujące w głębi skóry - florą osiadłą.
Skład flory przejściowej:
1. wszystkie drobnoustroje z jakimi styka się skóra
2. drobnoustroje wydzielane z głębi skóry
Florę powierzchniowa można łatwo usunąć przy pomocy mycia mydłem lub detergentem.
Skład flory osiadłej :
1. gronkowce (bardzo często metycylinooporne = niewrażliwe na wszystkie β-laktamy)
2. maczugowce grupy JK (oporne na wiele antybiotyków)
3. pałeczki ropy błękitnej (Pseudomonas aureginosa) - rzadziej
4. Candida - rzadziej
5. Acinetobacter - rzadziej
Flory osiadłej nie można usunąć poprzez mycie i szorowanie.
Tylko antyseptyki dwufazowe (np. Manusan lub Dishand - zawierają chloroheksydynę) niszczą florę przejściową i cześć flory osiadłej. Bakterie uwalniane z potem są niszczone przez nagromadzoną w skórze chloroheksydynę.
Niezwykle ważnym elementem dla całości postępowania antyseptycznego jest mycie i antyseptyka rąk
stosowana przez personel szpitalny pomiędzy pielęgnacją kolejnych chorych.
I. Socjalne( zwykłe, rutynowe) mycie rąk
Socjalne mycie rąk wykonuje się:
- przed dotykaniem żywności, przed jedzeniem, karmieniem chorych,
- po wyjściu z toalety,
- przed przystąpieniem do pielęgnacji pacjenta i po jej zakończeniu (np. kąpiel, ścielenie łóżka,
zmiana bielizny itp.),
- zawsze, gdy ręce miały kontakt z ziemią,
- przed rozpoczęciem dnia pracy i po dłuższych przerwach w pracy,
- po wykonanych pracach porządkowych i czystościowych w pomieszczeniach niezabiegowych,
- po kontakcie z krwią, płynami ustrojowymi, wydzielinami, wydalinami
Sposób mycia:
- zmoczyć ręce i nadgarstki,
- zastosować mydło w płynie w ilości wystarczającej do otrzymania piany,
- energicznie pocierać, aby wytworzyć pianę na powierzchni rąk przez co najmniej 10 - 15 sekund,
- ręce starannie spłukiwać pod bieżącą wodą przez następne 10 - 15 sekund, tak by woda
spływała w kierunku palców
- starannie wysuszyć ręce używając jednorazowego ręcznika
II. Higieniczne mycie - dezynfekcja rąk
Usuwa i zabija większość drobnoustrojów przejściowych, znacznie redukuje ilość flory stałej skóry.
Higieniczne mycie rąk wykonuje się:
- przed wejściem na blok operacyjny, do magazynu jałowego sprzętu,
- przed wykonywaniem zabiegów aseptycznych (przed nałożeniem rękawiczek i po ich zdjęciu)
- przed wykonywaniem zabiegów inwazyjnych (iniekcje, punkcje, pobranie krwi, szczepienia),
- przed pielęgnacją i w czasie pielęgnacji wrażliwych pacjentów z obniżoną odpornością,
- po każdym kontakcie z drenażem rany,
- przed nałożeniem i po zdjęciu rękawiczek,
- po kontakcie z materiałem zakaźnym (krwią, płynami ustrojowymi, wydzielinami, wydalinami ),
- po opuszczeniu boksów izolujących chorych zakaźnie,
- po każdym zdjęciu maski chirurgicznej z ust i nosa,
- podczas ognisk epidemicznych
I etap - "brudny" - mycie higieniczne
1 minuta: higieniczne mycie rąk pod bieżącą wodą przy użyciu 2 - 3ml płynnego mydła, zgodnie ze
standardem , wg shematu Ayliffe'a, tak aby zapewnić całkowite pokrycie rąk środkiem myjącym.
Każdy etap obejmuje 5 ruchów „tam i z powrotem”. Zalecane czynności pozwalają na dokładne
mycie i dezynfekcję rąk bez pozostawienia na powierzchni skóry “miejsc omijanych” w toku innych
sposobów mycia.
Spłukać dłonie pod bieżącą wodą -15 s, tak by woda spływała w kierunku palców. Osuszyć ręce
jednorazowym ręcznikiem.
Jeżeli wypływ wody z kranu nie jest wyłączany automatycznie, lub obsługiwany za pomocą łokcia,
kran należy zakręcać przez papierowy ręcznik (aby uniknąć wtórnego skażenia umytej dłoni).
II etap - "czysty"- dezynfekcja
30 sekund - 1 minuty: każdą rękę nacierać 3 ml alkoholowego preparatu antyseptycznego wg
schematu Ayliffe'a, pozostawić preparat do wyschnięcia - nie osuszać rąk ręcznikiem!
Jeżeli nie ma ani wody, ani ręczników, a konieczna jest szybka dezynfekcja rąk, użycie
alkoholu jest metodą skuteczną i wystarczającą.
W przypadku nie zabrudzonych rąk, np. po zdjęciu rekawiczek nie zabrudzonych materiałem
biologicznym, a przed założeniem nowych aby je zdezynfekować można stosować procedurę
odkażania bez użycia wody - preparaty alkoholowe.
Sposób odkażania rąk przy użyciu niealkoholowego środka antyseptycznego:
1. Zmoczyć ręce i nadgarstki,
2. Nabrać 3-5 ml roztworu antyseptycznego w złożone ręce,
3. Energicznie pocierać, aby wytworzyć na wszystkich powierzchniach rąk i nadgarstkow pianę
utrzymującą się przez co najmniej minutę,
4. Starannie spłukiwać ręce pod bieżącą wodą przez 10 - 15 sekund pocierając całe ręce,
5. Starannie wysuszyć jednorazowym ręcznikiem.
Preparatem niealkoholowym jest np. Manusan
W przypadku organicznego zanieczyszczenia skóry (np. krwią) w pierwszej kolejności
trzeba użyć preparatu odkażającego.
PRZYCZYNY ZANIEDBAŃ ORAZ BŁĘDY W ANTYSEPTYCE SKÓRY RĄK
Przyczyny zaniedbań antyseptyki rąk
- lekceważenie ryzyka skażenia skóry rak
- brak czasu, nadmiar pracy
- brak sprzętu i środków antyseptycznych
- nietolerancja skóry (obawa przed podrażnieniem skóry)
- brak odpowiedniego przeszkolenia oraz wewnętrznych programów zapobiegania zakażeniom
na oddziałach.
Błędy w antyseptyce skóry rąk
- zbyt krótki czas użycia antyseptyku
- zastosowanie zbyt małej ilości antyseptyku
- uchybienia w standardowej procedurze mycia i dezynfekcji, pomijanie niektórych obszarów dłoni
- stosowanie alkoholowych antyseptyków na brudną i/lub mokrą skórę.
DEZYNFEKCJA
Dezynfekcja (po polsku dosłownie oznacza odkażanie) - są to zabiegi polegające na niszczeniu, tj. obniżeniu liczby drobnoustrojów chorobotwórczych znajdujących się na powierzchni przedmiotów lub w ich wnętrzu w stopniu takim, że nie stworzą niebezpieczeństwa zakażenia.
Odkażenie uzyskuje się przez :
1. zabicie drobnoustrojów, zahamowanie ich rozwoju, a szczególnie ich przetrwalników,
2. osłabienie ich zjadliwości,
3. usunięcie mechaniczne z powierzchni przy użyciu środków chemicznych .
Tak więc w wyniku dezynfekcji zniszczeniu mogą ulec : najbardziej wrażliwe wegetatywne formy bakterii , grzyby chorobotwórcze, mniej wrażliwe prątki gruźlicy, wirusy bezotoczkowe oraz najmniej wrażliwe formy przetrwalników (spory).
Wyniki dezynfekcji zależą od trzech czynników:
drobnoustroju - gatunek, liczba, aktywność fizjologiczna,
środka dezynfekcyjnego - właściwości chemiczne i fizyczne, stężenie, czas działania,
środowiska - temperatura, wilgotność, pH, obecność materii organicznej, poziom kationów Ca2+ i Mn2+ itp.
METODY I CZYNNIKI UŻYWANE DO DEZYNFEKCJI
Do dezynfekcji stosuje się metody fizyczne i chemiczne.
Czynnikami dezynfekcyjnymi są: środki chemiczne, termiczne, chemiczno-termiczne oraz promieniowanie nadfioletowe.
Czynniki fizyczne używane do dezynfekcji:
para wodna - do dezynfekcji wcześniej oczyszczonego sprzętu, odzieży, unieszkodliwiania odpadów, używa się pary wodnej w temperaturze 100-105 °C pod zmniejszonym ciśnieniem (0,5 - 0,45 atm). Pary wodnej pod normalnym ciśnieniem używa się od odkażania m.in. wyposażenia sanitarnego.
promieniowanie - do odkażania używa się promieni UV o długości fali 256 nm, które niszczą drobnoustroje w powietrzu i na niezasłoniętych powierzchniach.
Czynniki chemiczne używane do dezynfekcji:- środki chemiczne
Im dłuższy jest czas działania i stężenie środka dezynfekcyjnego, tym większa liczba drobnoustrojów zostanie zniszczona. Ze względu na to, iż środki chemiczne zwykle nie działają w środowisku suchym, ważny jest również stopień ich wilgotności, co jest szczególnie ważne w dezynfekcji powietrza.
RODZAJE DEZYNFEKCJI
1. DEZYNFEKCJĘ WYSOKIEGO POZIOMU - jest to najczęściej stosowana metoda dezynfekcji narzędzi
chirurgicznych i sprzętu medycznego. Zwalcza ona na powierzchniach zanieczyszczonych narzędzi,
przyborów i sprzętu medycznego:
a. formy wegetatywne bakterii łącznie z prątkami grużlicy,
b. grzyby chorobotwórcze;
c. wirusy bezotoczkowe i z otoczką
Metoda dezynfekcji dająca w/w spektrum biologiczne obowiązuje przy odkażaniu wszystkich narzędzi,
przedmiotów i sprzętu medycznego wielokrotnego użycia, które podczas zabiegów:
- naruszają lub mogą naruszać tkanki miękkie i tkankę kostną,
- mają kontakt z jałowymi jamami ciała,
- mają kontakt z uszkodzonymi i nieuszkodzonymi błonami śluzowymi,
- mają kontakt z uszkodzoną skórą i ranami.
Sprzęt skażony w|w sposób musi po dezynfekcji wysokiego poziomu być poddawany sterylizacji.
Jeżeli ze względów technicznych sprzęt nie może być poddawany sterylizacji wtedy tylko dopuszcza się
dezynfekcję wysokiego poziomu.
Metoda dezynfekcji wysokiego poziomu obowiązuje również w przypadku postępowania ze zużytym
sprzętem jednorazowego zastosowania - o ile nie ma możliwości bezpiecznego ich spalenia.
2.DEZYNFEKCJĘ NIŻSZEGO POZIOMU - likwiduje na powierzchni skażonych przedmiotów:
-bakterie
-grzyby chorobotwórcze
-niektóre wirusy.
Tą metodą można dezynfekować wyłącznie tylko te przedmioty i narzędzia, które wchodzą w kontakt z
nieuszkodzoną skórą.
Ponadto stosuje się ją do dezynfekcji powierzchni w pomieszczeniach, urządzeń i sprzętów.
METODY I CZYNNIKI FIZYCZNE
Metody fizyczne
1.metody termiczne ( ciepło wilgotne ) - jest to dezynfekcja w gorącej wodzie lub parze wodnej. Termiczne czyszczenie i dezynfekcja narzędzi nazywane jest DEKONTAMINACJĄ;
a. dezynfekcja wrzącą wodą przez gotowanie - czas 30 minut - niszczy wegetatywne formy bakterii,nie działa na HBV polecana do : dezynfekcji tkanin np. bielizny;
b. dezynfekcja przez pasteryzację polega na krótkotrwałym jednorazowym podgrzaniu cieczy do temperatury poniżej 100°C w czasie od kilku sekund do 60 minut i natychmiastowym oziębieniu do temperatury pokojowej; zabieg ten zmniejsza liczbę drobnoustrojów w cieczy i utrudnia ich nadmierny rozwój. W gorącej wodzie o temperaturze 80°C zabiciu ulegają w ciągu 30 minut wegetatywne formy bakterii, grzyby oraz większość wirusów;
c. tyndalizacja - kilkukrotne ogrzewanie w temperaturze 100°C przez 30 minut w odstępach 24 godzinnych - niszczy formy wegetatywne i zarodniki;
d. dezynfekcja parą wodną - dekoktacja jest to działanie kilkunastominutowe wrzącą wodą lub parą wodną, co niszczy formy wegetatywne bakterii. “Para wodna przepływowa”- jest to para o temperaturze około 100°C przepływająca pod ciśnieniem atmosferycznym przez materiały poddawane dezynfekcji np. dezynfekcja materaców, kołder, zakażonych odpadków.
2. metody nietermiczne
a. metoda filtracji - filtracja jako metoda separacji drobnoustrojów stosowana jest głównie podczas produkcji leków i szczepionek, coraz częściej do czyszczenia wody w otoczeniu chorych szczególnie zagrożonych zakażeniem, do oczyszczania powietrza z drobnoustrojów w instalacjach nawiewowych w pomieszczeniach “czystych” lub “czystych” stołach roboczych.
b. działanie UV- promieniowaniem nadfioletowym nazywamy fale elektromagnetyczne o długości między 13,6 a 400 nm. Maksimum działania bakteriobójczego przypada na fale długości 257 nm. Działanie promieni UV polega na pochłanianiu kwantów promieniowania (fotonów) przez funkcjonalnie ważne cząstki mikroorganizmów. Ze względu na ograniczoną przenikliwość UV stosuje się je do dezynfekcji powietrza lub czystej wody.
METODY I CZYNNIKI CHEMICZNE - DZIAŁANIE
Metody chemiczne - stosowanie związków chemicznych o różnym stężeniu.
Czynniki chemiczne używane do dezynfekcji:
Siła działania przeciw drobnoustrojowego chemicznych środków dezynfekcyjnych zależy od następujących czynników:
1. typu środka,
2. stężęnia - im większe stężenie tym proces przebiega szybciej,
3. czasu działania-czas potrzebny do zabicia jest odwrotnie proporcjonalny do liczby drobnoustrojów,
4. typu mikroorganizmu,
5. ilości komórek mikroorganizmu,
6. stanu fizjologicznego mikroorganizmu,
7. temperatury - szybciej im wyższa temperatura,
8. odczynu środowiska-zmiany ph środowiska prowadzą do zwiększonej dysocjacji środka dezynfekcyjnego lub zmiany ładunku na powierzchni komórek mikroorganizmu np. podwyższenie ph prowadzi do obniżenia aktywności fenoli, podchlorynów, związków jodu, a do podwyższenia aktywności czwartorzędowych zasad amoniowych, dwuamin,
9. wilgotności - im większa wilgotność tym skuteczniejszy przebieg dezynfekcji, środki dezynfekcyjne działają destrukcyjnie na komórki bakteryjne przede wszystkim ścinając białko komórkowe. Przetrwalniki mają mało wody i dlatego ich białko ulega trudniej ścięciu i tym tłumaczy się odporność przetrwalników na działanie środków chemicznych,
10.obecności w środowisku materii organicznej- zmniejsza znacznie siłę działania lub nawet powoduje powstanie produktu pozbawionego działania dezynfekcyjnego.
METODA CHEMICZNO - TERMICZNA
Metody chemiczno - termiczne - połączenie wilgotnego gorącego powietrza ze środkiem
dezynfekcyjnym w automatycznym urządzeniu do dezynfekcji.
Do dezynfekcji przedmiotów, które mogłyby ulec uszkodzeniu w wysokiej temperaturze, coraz
częściej stosuje się dezynfekcję chemiczno-termiczną w automatach czyszczących.
Płyn dezynfekcyjny podgrzewa się do temp. 40-60°C, co umożliwia zmniejszenie dawki
związku chemicznego.
1. uszkodzenie ściany i błony komórkowej - np. detergenty, czwartorzędowe związki amoniowe, kwasy,
fenole, zasady;
2. koagulacja białek - głównie chodzi o enzymy, których unieczynnienie prowadzi do śmierci np. alkohole,
aldehydy, fenole, czwartorzędowe związki amoniowe;
3. zablokowanie wolnych grup sulfhydrylowych - enzymy zawierające tę grupę mogą działać tylko w wolnej
zredukowanej formie; jeżeli grupa - sh zostanie zablokowana przez np. czynnik utleniający następuje
uszkodzenie lub śmierć komórki np. środki utleniające, preparaty jodowe, preparaty zawierające
metale ciężkie;
4. uszkodzenie kwasów nukleinowych
- barwniki zasadowe jak fiolet krystaliczny, zieleń brylantowa tworzą sole z kwasami nukleinowymi
mikroorganizmów; używane jako antyseptyki jamy ustnej, ran;
- promienie UV - absorbowane przez DNA, RNA, białko;
- wolne zasady purynowe i pirymidynowe działają mutagennie i hamują podziały komórkowe bakterii.
STERYLIZACJA - wyjaławianie to zabiegi umożliwiające uzyskanie bakteriologicznej jałowości. Pozwalają one uwolnić przedmioty od drobnoustrojów chorobotwórczych i/lub ich przetrwalników, powodują nieodwracalną inaktywację wirusów.
Sterylizacja nie ogranicza się tylko do samego zniszczenia drobnoustrojów, ale uwzględnia poprzedzające i następowe postępowanie, tj.:
I. sposób przygotowania materiałów (odpowiednia dezynfekcja i opakowanie) - musi to być opakowanie jednorazowego użytku wykonane z tworzyw sztucznych albo papieru - torebki, woreczki, arkusze, kartony.
Papier musi spełniać warunek tzw. specjalnej porowatości - w trakcie sterylizacji musi wpuścić czynnik sterylizacyjny, a po zakończeniu ekspozycji pory te muszą być zamknięte, aby uniemożliwiały wnikanie powietrza i drobnoustrojów. W celu dobrego zabezpieczenia sterylny przedmiot opakowany w papier powinien być podwójnie zapakowany (np. rękawiczki), a do transportu potrójnie.
II. prawidłowo prowadzony proces sterylizacji (właściwe ułożenie w komorze sterylizatora, kontrola procesu sterylizacji) :
1. kontrola chemiczna - do tego celu służą wskaźniki:
a) wskaźniki manipulacyjne (barwne przylepce) - służą do odróżnienia materiałów sterylizowanych od niesterylizowanych - kontrola ekspozycyjna; wskaźniki te nie informują o jałowości materiału opracowywanego, mówią tylko, że przebiegł proces sterylizacji, okleja się nimi od zewnątrz sterylizowany przedmiot
b) wskaźniki chemiczne - to również wskaźniki barwne; zmiana ich barwy w określony sposób zależy od współdziałania wielu parametrów procesu sterylizacji - temperatury, nasycenia pary wodnej, czasu działania; przydatne są do kontroli wsadu. Świadczą one, że materiał poddany sterylizacji jest jałowy.
2. kontrola biologiczna
- wskaźniki biologiczne - zawierają przetrwalniki określonych szczepów bakteryjnych; ich oporność na działanie czynników sterylizacyjnych musi odpowiadać określonym wymaganiom zawartym w przepisach normatywnych;
Biowskaźniki używane to:
- Bacillus stearothermophilus - para wodna, formaldehyd
- Bacillus subtillis - gorące powietrze, tlenek etylenu.
3. kontrola fizyczna - jest to badanie sprawności eksploatacyjnej z odnotowaniem temperatury, ciśnienia i czasu pracy sterylizatora.
III. przechowywanie - wysterylizowany sprzęt i materiały medyczne muszą być przechowywane w warunkach wykluczających wtórne ich zanieczyszczenie:
- w specjalnych pomieszczeniach z suchą atmosferą o stałej temperaturze, osobne szafki,
- materiał nie powinien być ściśle upakowany, nie związany gumkami.
CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA PRZEBIEG STERYLIZACJI
1. typ mikroorganizmu
- największą oporność na zabiegi sterylizacyjne wykazują przetrwalniki bakteryjne
- szczególnie termostabilny jest także wirus HBV (do 121 st. C, l godzina w autoklawie) - w temperaturze suchego powietrza 160 st. autoklawie
- HCV - częściowej inaktywacji ulega po zadziałaniu temperatury 100 st. C w ciągu 5 min. i 60 st. C w ciągu 10 godzin: w stanie liofilizowanym unieczynnieniu ulega w 60 st. C po 72 godzinach; autoklawowanie daje pełną inaktywację
- HIV- ginie w temperaturze 56 st. C po 30 minutach; w zliofilizowanych białkach w 68 st. C po 2 godzinach; wrażliwy na powszechnie stosowane metody sterylizacji
2. obecność substancji organicznych np. krwi, tworzących ochronną otoczkę koloidalną drobnoustroju lub adsorpcja cząstek nieorganicznych, cząstek brudu zwiększa odporność drobnoustrojów na wpływy otoczenia
METODY STERYLIZACJI
Wyróżniamy trzy grupy metod pod względem skuteczności sterylizacji:
1. metody fizyczno — termiczne
- sterylizacja para wodną
- sterylizacja suchym gorącym powietrzem.
2. metody fizyczne nietermiczne
- sterylizacja za pomocą promieni jonizujących
- sterylizacja filtracyjna - w stopniu ograniczonym.
3. metody chemiczno — fizyczne
- sterylizacja gazowa tlenkiem etylenu,
- sterylizacja formaldehydowa.
METODA FIZYCZNO - TERMICZNA
Sterylizacja suchym gorącym powietrzem
Suche gorące powietrze powoduje utlenianie, a co za tym idzie inaktywację i degradację składników komórkowych drobnoustrojów.
Wyjaławianie suchym gorącym powietrzem prowadzi się w sterylizatorach powietrznych, stanowiących zamknięte komory z termoregulacją, stosując temperatury 160-200 °C utrzymywane w czasie od dwóch godzin do kilkunastu minut. Warunki sterylizacji zależą w głównej mierze od wyjaławianego materiału i jego wytrzymałości termicznej. Materiał powinien być suchy, czysty i zabezpieczony przed ponownym skażeniem, na przykład za pomocą termoodpornej folii z tworzywa sztucznego.
Sterylizacja parą wodną pod ciśnieniem
Nasycona para wodna powoduje gwałtowną hydrolizę, denaturację i koagulację enzymów i struktur komórkowych. Wyjaławianie jest rezultatem zarówno wysokiej temperatury, jak i aktywności cząsteczek wody. Zwykle stosowane temperatury sięgają 108-134 °C, zaś czas wyjaławiania wynosi 15-30 minut. Aby osiągnąć taką temperaturę pary, podnosi się ciśnienie o wartość od jednej atmosfery w górę. Wzrost ciśnienia o jedną atmosferę powoduje podniesienie temperatury wrzenia wody o około 10 stopni.
Wyjaławianie parą wodną przeprowadza się w autoklawach (aparatach ciśnieniowych), wyposażonych w przyrządy do pomiaru temperatury i ciśnienia oraz odpowiednie elementy zabezpieczające (zawory).
Wyjaławianie hermetycznie zamkniętych pojemników z roztworami możliwe jest dzięki temu, że doprowadzona do autoklawu nasycona para wodna oddaje im swoje ciepło utajone, ogrzewając je do własnej temperatury. Roztwór w pojemniku paruje, wytwarzając "własną" parę, która jest faktycznym czynnikiem sterylizującym.
Nasyconą parą wodną możemy wyjaławiać zarówno roztwory wodne, jak i odzież ochronną, opatrunki, narzędzia. Materiały należy zabezpieczyć przed powtórnym skażeniem.
METODY FIZYCZNE NIETERMICZNE
Promieniowanie UV
Wyjaławianie polega na naświetlaniu materiału promieniowaniem ultrafioletowym. Promieniowanie to zmienia strukturę kwasów nukleinowych, dlatego najsilniej działa na formy wegetatywne drobnoustrojów. Używa się fal o długości 210-328 nm (najbardziej aktywne jest promieniowanie o długości fali 254 nm), emitowanych np. przez lampy rtęciowe (niskociśnieniowa rura z kwarcu, wypełniona parami rtęci).
Promieniowanie ultrafioletowe jest szkodliwe dla ludzi - może powodować między innymi stany zapalne skóry i zapalenie spojówek.
Promieniowanie ultrafioletowe nie przenika w głąb płynów i ciał stałych, jest absorbowane przez szkło i tworzywa sztuczne. Dlatego też wyjaławiamy w ten sposób na ogół tylko powietrze lub powierzchnię przedmiotów. Jest to metoda pomocnicza.
Promieniowanie jonizujące
Sterylizacja promieniowaniem jonizującym przebiega zarówno w sposób bezpośredni, jak i pośredni, przez produkty radiolizy wody. Źródłem tego promieniowania mogą być na przykład izotopy emitujace promieniowanie gamma - zwykle używa się izotopu kobaltu 60Co. Sterylizacja radiacyjna (radapertyzacja) może też być prowadzona z wykorzystaniem wiązki elektronów lub promieniowania X (wytwarzanego w procesie konwersji e/X), uzyskiwanych w elektrycznym żródle promieniowania jakim jest akcelerator elektronów.
Stosuje się do: sterylizacji materiałów opatrunkowych, strzykawek i igieł jednorazowego użytku, zestawów kroplówkowych, elementów z gumy i tworzyw sztucznych, odzieży ochronnej oraz materiałów transplantacyjnych.
METODA CHEMICZNO - FIZYCZNA
Wyjaławianie gazami
Stosujemy je w przemysłowej sterylizacji sprzętu jednorazowego i wszelkiego typu materiałów medycznych, szczególnie wykonanych z tworzyw sztucznych i wrażliwych na wysokie temperatury. Sterylizacja ta metoda wymaga wyposażenia w specjalne pomieszczenia do tego celu gdyż gazy używane do wyjaławiania są niebezpieczne dla ludzi. Stosowane gazy są agresywnymi reagentami i zachodzi ryzyko zajścia niekorzystnych zmian chemicznych w materiale poddawanym wyjaławianiu oraz sorpcji gazów na jego powierzchni.
Tlenek etylenu
Jest to czynnik o działaniu alkilującym, bakterio- i wirusobójczy. W wyższych stężeniach niszczy też przetrwalniki.
Tlenek etylenu może powodować u ludzi podrażnienie błon śluzowych, nudności i wymioty. Jest też łatwopalny. Do sterylizacji używany jest czysty tlenek etylenu lub jego mieszanina z dwutlenkiem węgla (w proporcji 1:9). Sterylizację prowadzi się w komorze gazoszczelnej w temperaturze 30-65 °C, przy wilgotności względnej 40-60%. Tlenkiem etylenu wyjaławiamy materiały i sprzęt medyczny z tworzyw sztucznych, które mogłyby odkształcać się po wpływem temperatury, np. cewniki.
Formaldehyd
Sterylizacja formaldehydowa stanowi alternatywę wobec sterylizacji gazowym tlenkiem etylenu. Używana
do materiałów termolabilnych (guma i tworzywa sztuczne). Gazem używanym jest formaldehyd w
mieszaninie z parą wodną, w sprzęcie zautomatyzowanym, w podciśnieniu, w temperaturze 60-65 °C.
Formaldehyd jest gazem bakteriobójczym, łatwo rozpuszczającym się w wodzie - 35% wodny
roztwór - to formalina.
DEZYNSEKCJA I DERATYZACJA
Dezynsekcja - tępienie szkodliwych owadów (muchy, komary, pchły, wszy, karaluchy), ich jaj i larw, ze
względów sanitarnych i gospodarczych. W szerszym znaczeniu niszczenie stawonogów w ogóle.
Dezynsekcję można wykonać przez :
zastosowanie środków fizycznych (para, ogień, gorące powietrze, promieniowanie ultrafioletowe,
mechanicznych (wyłapywanie, trzepanie, oczyszczanie),
chemicznych (środki owadobójcze),
biologicznych (zwalczanie za pomocą innych organizmów żywych).
Deratyzacja, odszczurzanie - zwalczanie za pomocą środków chemicznych, fizycznych lub biologicznych
wszelkich szkodliwych gryzoni, najczęściej szczurów i myszy. Przeważnie zatrutym pokarmem lub za pomocą
pułapek, rzadziej innymi metodami.
3. liczba drobnoustrojów
4. czas konieczny do zniszczenia drobnoustrojów jest wprost proporcjonalny do ich wyjściowej liczby.
Dlatego też im skuteczniejsze zmniejszenie liczby drobnoustrojów przed sterylizacją przez oczyszczenie mechaniczne i dezynfekcję tym skuteczniejszy proces sterylizacji.