4. Edukacja polonistyczna w klasach początkowych.
W tworzonym przez uczniów obrazie szkoły i nauczyciela w strukturze komunikacji werbalnej na lekcjach, tkwi edukacja polonistyczna. Nadrzędną jej wartością w klasach początkowych jest nauka komunikatywnego posługiwania się przez dzieci w mowie i piśmie językiem ojczystym. Realizowana w przedmiocie „język polski” należy - zdaniem R. Więckowskiego - do najtrudniejszych zakresów pracy pedagogicznej nauczyciela w klasach początkowych, zajmując w edukacji wczesnoszkolnej priorytetowe miejsce. Za istotę edukacji polonistycznej przyjmuje on proces poznawania znaków języka mówionego i pisanego w kontekście kontaktów dziecka ze światem zewnętrznym, czy otoczeniem społeczno - przyrodniczym. „(...) Edukacja polonistyczna jest swoistym funkcjonowaniem dzieci w świecie znaków językowych, symptomatycznych dla języka polskiego. Swoistą „ inicjacją językową” jest tzw. początkowa nauka czytania i pisania, a następnie jej kontynuacją jest - nauka mówienia w języku ojczystym oraz redagowanie w wypowiedzi pisemnej tekstu wypowiedzi językowej, a wreszcie kontakt z tekstem literackim.”
Zgodnie z programem nauczania początkowego „głównym celem nauczania języka polskiego w klasach początkowych jest wdrażanie uczniów do posługiwania się językiem ogólnopolskim i kształtowanie sprawności w zakresie mówienia, pisania, czytania i umiejętności pracy z tekstem.”
Język spełnia w życiu dziecka różnorodne funkcje, „(...) służy wielu celom i przemawia różnymi głowami. A najbardziej zdumiewające jest w nim to, że potrafi jednocześnie rozkazywać i informować, opisywać i poetyzować, tworzyć piękno i wyjaśniać, i spełniać te wszystkie i wiele innych funkcji, podtrzymując kontakt z drugim człowiekiem.”
Język ma charakter funkcjonalny w stosunku do poznawczej rzeczywistości.
Między językiem a poznawaną rzeczywistością występuje jednoznaczne podporządkowanie. Określona sytuacja występująca w rzeczywistości, wymaga niejako adekwatnej, konwencjonalnie przyjętej w danym języku konstrukcji składniowej dla zakomunikowania tejże sytuacji w kontaktach interpersonalnych.
Rzeczywistość poznawana składa się z elementów treści różnego rodzaju oraz stosunków i zależności występujących w obrębie poszczególnych elementów treści.
Zakres edukacji polonistycznej dzieci w młodszym wieku szkolnym, wymagają następujące formacje treściowe i zdaniowe :
początkowa nauka czytania i pisania;
kształcenie językowe;
kształcenie literackie.
Wymienione wyżej elementy są to tzw. treści konstytutywne czy podstawowe dla kierunku edukacji polonistycznej. One wyznaczają ramy aktywności edukacyjnej nauczycieli i formy aktywności poznawczej dzieci.
Nabywanie przez dzieci rozpoczynających naukę szkolną umiejętności
czytania i pisania jest podstawowym elementem tzw. edukacji polonistycznej w klasach początkowych. Należy ona do szczególnie istotnych zagadnień
wchodzących w zakres zainteresowań pedagogiki wczesnoszkolnej. Umiejętność czytania jest integralnie powiązana z umiejętnością pisania, jednakże najpierw dziecko zdobywa umiejętność czytania, a dopiero później pisania. Mówimy więc potocznie, że umiejętność pisania odbywa się na tzw. „śladach czytania”.
„Czytanie polega na rozpoznawaniu drukowanych lub pisanych symboli służących jako bodziec do przywołania znaczeń nagromadzonych dzięki wcześniejszym doświadczeniom życiowym i tworzeniu nowych znaczeń drogą manipulacji pojęciami, które czytelnikowi są już znane.”
Czytanie jest procesem twórczym, gdyż obejmuje wszystkie operacje umysłowe, które wyrażają się w interpretacji pojęć i znaczeń. Najważniejszym elementem umiejętności czytania jest rozumienie napisanego tekstu. Dzieci muszą więc znać poszczególne znaki języka pisanego, czyli litery. Równocześnie poznawanie przez uczniów poszczególnych liter, jak i ich rozszyfrowywanie, jest podstawowym zadaniem początkowej nauki czytania. Istnieje pewna zależność między rozumieniem czytanego tekstu a techniką czytania. Czytanie „po literze” utrudnia proces rozumienia czytanego tekstu. Należy więc stosować takie metody początkowej nauki czytania, aby dzieci utrwalały sposób „wyrazowy”, prowadzący z kolei do tłumaczenia albo rozszyfrowania znaków, oznaczających określone elementy treści poznawanej rzeczywistości.
Istotą umiejętności czytania jest więc, zdolność dziecka do tłumaczenia, albo
rozszyfrowania określonych znaków języka pisanego.
Pisanie polega na wykonywaniu określonych ruchów ręki, dzięki którym kreśli się litery połączone w wyrazy. Zdaniem T. Wróbla na czynność pisania składają się trzy zasadnicze elementy, a mianowicie : psychologiczny, fizjologiczny i motoryczny.
Pisanie jest aktem psychomotorycznym, na który składają się takie elementy, jak:
słuchowe wyodrębnienie głoski;
rozpoznawanie jej odpowiednika literowego;
rozmieszczenie kolejnych liter w wyrazie, napisanie litery lub wyrazu.
Umiejętność pisania charakteryzuje się przede wszystkim zdolnością do spostrzegania analityczno - reprodukcyjnego, umożliwiającego dzieciom odpoznawanie, porównywanie i odtwarzanie znaków graficznych z uwzględnieniem ich swoistych cech. Ponadto na umiejętność pisania składa się zdolność przetwarzania obrazu graficznego na obraz ruchu dynamicznego. Nauka pisania sprowadza się w istocie rzeczy do następujących zabiegów : pokazu poprawnego wzoru danej litery, analizy jej elementów składowych, pokazu sposobu kreślenia oraz ćwiczenia ręki dziecka w poprawnym kreśleniu poszczególnych liter, zespołów liter, wyrazów.
Początkowa nauka czytania i pisania jest swoistą „inicjacją” dziecka w „świat symboliki językowych”. Nadrzędną jednakże wartością kształcenia językowego jest nauka komunikatywnego posługiwania się przez dziecko językiem ojczystym w mowie i w piśmie.
Z. Klemenriewicz określił dwa tory przebiegu doskonalenia systemu mowy ucznia : naturalny, edukacyjny.
Tor naturalny to rozwijanie języka w trakcie kontaktów z otoczeniem, w trakcie odbywania doświadczeń życiowych, przyswajania wiedzy i rozwoju myslenia. Natomiast tor edukacyjny związany jest z podstawami szkolnego programu edukacji umysłowej. Edukacja ta stwarza warunki do nabywania umiejętności językowych.
Swoistość przedmiotu sprawia, że kształcenie sprawności językowej odbywa się zarówno w obrębie nauki o języku, jak i w kontakcie z literaturą piękną.
W praktyce szkolnej koncentracja uwagi na analizie struktury dzieła literackiego przerromtrochę o praktyczne cele organizowania wypowiedzi uczniowskiej. Zdarza się również, że ćwiczenia sprawnościowe stanowią jak gdyby cel sam dla siebie. Są to zjawiska niekorzystne dla kształcenia polonistycznego.
Integracja doskonalenia sprawności językowej uczniów z kształceniem literackim wyznacza następujące punkty wspólne :
doskonalenie uczniowskich wypowiedzi związanych bezpośrednio z odbiorem dzieł literackich i kulturowych,
wykorzystanie obserwacji poczynionych w trakcie analizy dzieła literackiego do ćwiczeń sprawnościowych,
doskonalenie języka ucznia dla pełniejszego i głębszego rozumienia tekstu literackiego.
Traktując sprawność językową ucznia jako płaszczyznę połączenia kształcenia językowego i literackiego, można znaleźć sposób na integrację treści polonistycznych i na realizację nie przedmiotu „język polski”, a edukacją polonistyczną na szczeblu początkowym.
Język polski umożliwia poznawanie i utrwalanie norm moralnych gdy materiał czerpiemy z życia, gdy odwołujemy się do doświadczeń i przeżyć dzieci, do ich postępowania w domu, w szkole, jak również, gdy sięgamy do różnych form sztuki, a przede wszystkim literatury dziecięcej.
Edukacja polonistyczna zajmuje w edukacji wczesnoszkolnej bardzo ważne miejsce i należy do najtrudniejszych zakresów pracy pedagogicznej nauczyciela w klasach początkowych.
Por. E. Rostańska : Uczeń klasy drugiej i jego podręcznik [W:] Czarodziejski dywan. Książka dla nauczyciela. E.
Rastańska, M. Nitka, U. Strzelczyk, M. Lorek. Warszawa - Katowice. W S i P. 1994
Por. R. Więckowski : Pedagogika wczesnoszkolna. Warszawa. W S i P. 1995
Tamże, s 144
Program nauczania początkowego. Klasy I - III. Ministerstwo Edukacji Narodowej. Warszawa 1992, s 9
J. S. Bruner : W poszukiwaniu teorii nauczania. Warszawa. W S i P. 1974, s 153
R. Więckowski ; Treści podstawowe w edukacji wczesnoszkolnej. „Życie Szkoły”. Nr 2, 1992, s 67 - 75
Por. R. Więckowski : Pedagogika wczesnoszkolna. Warszawa. W S i P. 1995
Por. R. Więckowski : Psychologiczne i fizjologiczne podstawy nauki czytania i pisania [W:] Język polski w klasie
I. Przewodnik metodyczny. Red. S. Łukasik. Warszawa. W S i P. 1990
M. A. Tinker : Podstawy efektywnego czytania. Warszawa. P W N. 1980, s 15
Por. M. Więckowski : Pedagogika wczesnoszkolna. Warszawa. W S i P. 1995
Por. T. Wróbel : Pismo i pisanie w nauczaniu początkowym. Warszawa W S i P. 1979
R. Więckowski : Treści podstawowe w edukacji wczesnoszkolnej. „Życie Szkoły” nr 2 1992, s 67 - 75
Por. R. Więckowski : Psychologiczne i fizjologiczne podstawy nauki czytania i pisania [W:] Język polski w klasie
1. Przewodnik metodyczny. Red. S. Kulawik. Warszawa. W S i P 1990
Por. Z. Klemenriewicz : Teoria składni - zjawiska składniowe. [W:] Składnia i stylistyka, pedagogika językowa.
Red. A. Kałkowska. Warszawa. 1982
Por. E. Rostańska : Uczeń klasy drugiej i jego podręcznik [W:] Czarodziejski dywan. Książka dla nauczyciela. E.
Rostańska, M. Nitka, U. Strzelczyk, M. Lorek. Warszawa - Katowice. W S i P, s. 32
Tamże, s. 32
1
43