Specyfika prowadzenia zajęć aktywności ruchowej z osobami głuchymi i niedosłyszącymi, a także z osobami z uszkodzeniem narządu wzroku

Klasyfikacja osób z dysfunkcjami narządu wzroku:
(Konferencja Światowej Organizacji do Spraw Osób Upośledzonych przy ONZ z 1954 r. ):

• Całkowicie niewidomi

• Niewidomi z poczuciem światła

• Szczątkowo widzący

Komisja Polskiego Związku Inwalidów:

• Niewidomi

• Ociemniali

• Słabo widzący

Podział dla potrzeb kształcenia specjalnego:

• niewidome i ociemniałe,

• słabo widzące,

• niewidome z upośledzeniem umysłowym słabo widzące z upośledzeniem umysłowym,

• niewidome z kalectwem sprzężonym,

• słabo widzące z kalectwem sprzężonym

Kompensacja narządu wzroku
(85 % informacji pozawerbalnych otrzymuje człowiek za pomocą wzroku)

Brak możliwości obserwacji wzrokowej powoduje ograniczenie czytania, pisania, oglądania filmów itd., ogranicza poznanie świata. Ograniczone są także czynności w zakresie samoobsługi, poruszania się w przestrzeni czy czynności zawodowych

Orientacja przestrzenna - zapewnia samodzielność i niezależność od otoczenia, głównie za pomocą słuchu i dotyku (laska, która także otoczenie informuje o obecności osoby niewidomej), niewidomi nie mają problemu w poruszaniu się w przestrzeni zamkniętej (stałe miejsce przedmiotów), problem istnieje w przestrzeni otwartej.

Metody bezpiecznego poruszania się : technika ochraniająca górna oraz technika ochraniająca biodrowa

Metody odnajdywania przedmiotów w przestrzeni: metoda spirali i metoda siatki

Rozwój fizyczny i motoryczny oraz postawa ciała dzieci z dysfunkcjami narządu wzroku

• brak bodźców wzrokowych, brak aktywności ruchowej typu rozglądanie, czołganie itd., powoduje nieprawidłowy rozwój aparatu ruchu, siedzący tryb życia

• bycie ostrożnym dla niewidomego dziecka to najlepiej bezruch i wyciszanie
  w sobie naturalnej potrzeby ruchu i zabawy. Skala opóźnienia ruchowego (opóźnienie w unoszeniu głowy powoduje spowolniony rozwój mięśni szyi i ramion, dalej opóźnienie raczkowania, pionizacji i chodzenia) uzależniona jest głównie od tego, jak wcześnie rozpoczęto rehabilitację

• brak formy naśladowania

• blaidismy-manieryzmy-triki

niski poziom niektórych zdolności motorycznych tj. szybkość, zwinność

Cele wychowania fizycznego i sportu w tyflopedagogice

Cel nadrzędny:

• doskonalenie ciała i funkcji psychomotorycznych

Cele specjalne:

• zdobywanie samodzielności w zakresie samoobsługi

• kształtowanie orientacji w schemacie własnego ciała oraz orientacji przestrzennej i słuchowej

• kształtowanie zmysłu przeszkód

• kompensacja i rozwój upośledzonych zdolności motorycznych (szybkość, zwinność, równowaga)

wyrabianie odwagi ruchowej i wiary we własne siły

PRZECIWSKAZANIA

• Dzieci niewidome bez innych towarzyszących schorzeń - brak przeciwwskazań

Dzieci słabo widzące, z ubytkiem o charakterze chorobowym (także postępującym) - ograniczenia dot. intensywności i czasu trwania zajęć, wyeliminowanie niektórych rodzajów ćwiczeń (np. powodujące wstrząsy, skoki, zwisy, stanie na rękach, ćwiczenia siłowe, wymagających prawidłowej oceny przestrzennej np. terenowy tor przeszkód, a także zabaw bieżnych
w których dwie drużyny wybiegają naprzeciw sobie) lub zajęć w niekorzystnych warunkach

Typy zadań ruchowych:

• ćwiczenia powodujące nagłe zmiany ciśnienia

• Ćwiczenia, w których głowa znajduje się nisko

• ćwiczenia siłowe (wstrząsy, zderzenia, uderzenia)

• ćwiczenia powodujące napięcie szyi

• przewroty w przód i w tył

• podskoki jednonóż, obunóż

• stanie na rękach

Program i kierunki kształcenia w wychowaniu fizycznym

Zajęcia podstawowe - to ćwiczenia dla początkujących o niskiej sprawności
i małych umiejętnościach ruchowych.

Cel- zapoznanie z formą ruchu, działanie na rzecz poprawy postawy ciała, hartowanie organizmu, wyrabianie samodzielności i niezależności przestrzennej

Ćwiczenia - wspinanie, wchodzenie, schodzenie, huśtanie, przewroty, toczenie, zwisy, rzuty, bieganie

Zajęcia typu utylitarno-sportowego - przeznaczone dla osób samodzielnych,

Cel - wyrabianie płynności ruchu, pokonywanie toru przeszkód, pływanie, współzawodnictwo

Zajęcia specjalne - dla wybitnie sprawnych,

Cel - rozwój w kierunku wyczynowym lub artystycznym

Ćwiczenia - zadania z gimnastyki akrobatycznej, doskonalenie sprawności

w wybranym kierunku

Metody kształcenia:

Prawidłową realizację zadań dydaktycznych warunkują zasady nauczania
i uczenia się obowiązujące w pedagogice. Istnieje jednak konieczność wspomagania metodami zaczerpniętymi z pedagogiki specjalnej:

1. Metoda wzmocnień pozytywnych

2. Metoda modelowania ruchu na ćwiczącym

Proponowane formy aktywności ruchowej na lekcja wf:

• gimnastyka przy muzyce i gimnastyka podstawowa (nawyk prawidłowej postawy, bezpieczeństwo!, wiara we własne siły),

• gry i zabawy ruchowe (koncentracja, wyobraźnia, orientacja przestrzenna, postawy społeczne),

• LA i gry terenowe (poruszanie się w przestrzeni otwartej, zmysł przeszkód),

• pływanie, sporty zimowe, goalball

ZASADY DYDAKTYCZNE

Zasada nauczania uczenia się - proces zamierzonego nabywania umiejętności, wiadomości i nawyków przez jednostkę, warunek - silna motywacja , a także kierowanie procesem uczenia się

Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się

Zasada poglądowości

Zasada systematyczności - w tyflopedagogice systematyczność jest wymogiem, bo tylko wtedy dziecko osiągnie sukces, dobieramy zadania ruchowe od prostych do złożonych, od znanych do nieznanych

Zasada przystępności - zakres materiału, stopień trudności, formy i metody muszą być dostosowane do możliwości sensomotorycznych, psychomotorycznych i wydolności ucznia,

Zasada trwałości - należy tak długo nauczać danego ruchu aż zostanie przyswojony przez ucznia, nie nauczać zbyt wielu elementów jednocześnie, przerwy między nimi, weryfikacja zdobytych umiejętności w życiu codziennym

Oraz niezwykle ważne w tyflopedagogice:

Zasada podmiotowego traktowania uczniów - uczeń będzie świadomym współtwórcą procesu dydaktycznego, należy uświadomić dziecku konsekwencje jego niedoskonałości, wskazując na możliwości kompensacji braku wzroku

Zasada łączenia teorii z praktyką - przekazywać wiadomości poparte praktycznymi przykładami np. informacje z zakresu sprawności organizmu w aspekcie podejmowanej aktywności ruchowej

Zasada integracji kształcenia i wychowania - równorzędne realizowanie zadań dydaktycznych i wychowawczych, problemy z prawidłowymi postawami społecznymi u niewidomych (egocentrycy)

Zasada różnicowania treści i form kształcenia -różnicowanie treści w zależności od zainteresowań i potrzeb uczniów, brak zainteresowania jest demobilizujące

Zasada kształcenia ustawicznego - dobór treści tak by uczniowie posiadali umiejętność samokształcenia i samowychowania i dbali o własną sprawność i zdrowie

Metody
(wg. Strzyżewskiego metoda to sposób stawiania uczniów w sytuacjach zadaniowych, w których uczniowie pod kierunkiem nauczyciela dokonują zmian w strukturze własnego ciała, jego funkcjach, zdobywają umiejętności, wiadomości i nawyki w zakresie kultury fizycznej oraz kształtują pozytywną wobec niej postawę)

• Metody odwtórcze - zastosowanie jest istotnie utrudnione,

- met. naśladowcza (stosowana gdy brak w uczniu wewnętrznej motywacji do wykonania zadania, opis słowny zadania oraz dokładny pokaz dotykiem, powstające wyobrażenie często jest błędne, korygowanie i zmiana sposobu „pokazu”)

• met. zadaniowa ścisła (uczeń jest motywowany do wykonania zadania, zadanie opera się o wyobrażenie ruchu dzięki dostarczonym informacjom drogą wielozmysłową, najbardziej właściwa metoda w nauczaniu zadań technicznych i do nauki ćwiczeń korekcyjno-kompensacyjnych),

• met. programowego uczenia się - możliwa w starszym wieku, kiedy uczniowie posiadają wystarczającą wiedzę z zakresu kultury fizycznej, a by móc w oparciu o odczytane informacje (brajlem) stworzyć wyobrażenie ruchu i wykonać zadanie

• Met. Usamodzielniające:

• met. zabawowo-naśladowcza - wymaga dostosowania zadania do możliwości osoby niewidomej, naśladownictwo zjawisk i czynności przysparza problemy nawet dzieciom w starszym wieku z deficytem wzroku

• met. zabawowo-klasyczna i met. bezpośredniej celowości ruchu - szczególnie zalecane, realizowane są głębsze cele fizjologiczne i wychowawcze (wykonaj z miejsca jak najdalej potrafisz skok w dal), uczeń ma podjąć zadanie i nie ma znaczenia jak daleko skoczyło

• met. programowego usprawniania się - rolę regulatora czynności sprawuje środowisko, uczeń odczuwa wewnętrzną potrzebę usprawniania się w wyniku sytuacji w jakiej się znalazło (ścieżki zdrowia, tory przeszkód), uczą się pokonywania trudności w środowisku, orientacji przestrzennej

• Metody twórcze:

• met. ruchowej ekspresji twórczej - inscenizacja określonych tematów ruchem i mimiką, dzieci pozbywają się zahamowań, chętnie realizują zadania, nie odczuwają wstydu, który towarzyszy dzieciom widzącym, umożliwia naturalność i ekspresję

• metoda problemowa - np. poszukiwanie rozwiązań dla pokonywania przeszkód

Obok zasad i metod obowiązujących w procesie wychowania fizycznego, obowiązują zasady budowy lekcji (wszechstronności, zmienności pracy mięśniowej, stopniowanego natężenia wysiłku)

Formy organizacyjne prowadzenia lekcji:

• Formy podziału uczniów: zastępy stałe, sprawnościowe, zmienne

• Formy porządkowe: szereg, półkole i koło (najczęściej stosowane, mała ilość uczniów), dwuszereg, czworobok, kolumna ćwiczebna

• Formy prowadzenia zajęć:

• frontalna

• stacyjna (tor przeszkód) - często stosowana

• obwodu ćwiczebnego - należy szczególnie zadbać o bezpieczeństwo

• indywidualna - możliwa do wykorzystania gdy zostaną stworzone odpowiednie warunki i techniki zabezpieczające miejsce ćwiczeń

• zajęć w zespołach i z dodatkowymi zadaniami - nie stosuje się, brak osób które pełniłyby czynności zabezpieczające

Bezpieczeństwo - czynności nauczyciela

• ogranicz liczbę osób uczestniczących w zajęciach (zwykle 8 - 10 osób)

• dokładne zapoznanie z budową, funkcją i rozmieszczeniem przyrządów, omówić drogę podejścia do przyrządu i odejścia

• nie zmieniać miejsca przyrządów i przyborów

• zabezpieczenie ścian materacami, okna siatką, oświetlenie bez refleksów

• asekuracja

• dyscyplina

• ustalić umowną sygnalizację dźwiękową

• utrzymywać kontakt dźwiękowy tak by uczniowie wiedzieli gdzie jest prowadzący

• ustalić stały kierunek biegu w zabawach bieżnych

• prowadząc zajęcia w terenie wybierać najpierw łatwy teren (bez przeszkód), następnie urozmaicać

Boisko szkolne i teren otwarty - pozwól dzieciom zapoznać się z terenem, wybierz taki skrawek ziemi, który jest ograniczony naturalnymi przeszkodami typu krzewy, nasypy, zmieniająca się struktura, oraz gdzie jest najmniej przeszkód (dziury, wyboje), w miarę uzyskiwania swobody poruszania się na wytyczonej przestrzeni można ją zwiększać i wprowadzać przeszkody, naucz dzieci rozpoznawać skąd padają promienie słoneczne i wieje wiatr

Basen - zapoznaj z obiektem, sygnalizuj umówionym znakiem przed nawrotem,

Metodyka nauczania zadania ruchowego w tyflopedagogice
(dotyk, słuch)

1. Podanie nazwy ruchu i objaśnienie czemu ruch ma służyć

2. Dokładny opis słowny (zastępuje pokaz), pomoce brajlowskie, figurki z modeliny

3. Demonstracja ćwiczenia przez nauczyciela wraz z umożliwieniem dziecku obserwacji dotykowej

4. Próba wykonania ruchu z pomocą dotykową i korekcją słowną nauczyciela
(met. modelowania ruchu na ćwiczącym)

5. Samodzielnie wykonanie ruchu pod kontrolą nauczyciela, dalej współpartnera słabowidzącego

6. Samodzielne wykonanie ruchu

7. Doskonalenie ruchu

Decydujące znaczenie w nauce nowych ruchów ma samodzielność ich wykonywania, przeżywanie ruchu w największym stopniu umożliwia tworzenie jego wyobrażenia.

Na początku mamy do czynienia z tzw. „małą zbornością ruchową” czyli zaburzeniami koordynacji ruchu, ruchy są mało dokładne, brak precyzji. Ćwiczenia i korygowanie przez nauczyciela ruchu powoduje jego poprawę.

Międzynarodowe Biuro Audiofonologii na zlecenie WHO w 1971 r.:

1. Głuchota całkowita - całkowite wyłączenie percepcji dźwięków

2. Głuchota częściowa -
- głusi z resztkami słuchu (ubytek słuchu powyżej 80 dB, odbierają tylko bardzo głośne dźwięki)
- osoby niedosłyszące (ubytek słuchu określa się na 40 - 80 dB, mogą nauczyć się mowy, korzystają ze słuchu w życiu codziennym przy użyciu aparatów wzmacniających dźwięk)

Uszkodzenie narządu słuchu a możliwości kompensacyjne:

• wzrok i wzrokowo-słuchowa percepcja wypowiedzi słów (odczytywanie mowy z ust)

• odczuwanie wibracji (muzyka, rytm) - na twarzy, dłoniach, docierają przez przewodnictwo kostne

• kompensacja w porozumiewaniu się - język migowy

• kompensacja zaburzeń równowagi - proces uruchamia się automatycznie w kilka miesięcy po uszkodzeniu, funkcje błędnika i kanałów półkolistych przejmuje wzrok przy współdziałaniu czucia skórnego i mięśniowo-stawowego

Sposoby komunikacji:

- ekspresja słowna (mowa ustna i wyraźna artykulacja )

- wzrokowa percepcja mowy (odczytywywania mowy z ust osoby mówiącej)

- słuchowa percepcja mowy (trening słuchowy polegający na uwrażliwieniu resztek słuchowych, reakcję na dźwięki, różnicowanie dźwięków i ich lokalizację)

- wychowanie słuchowe (nabywanie doświadczeń słuchowych dzięki świadomemu odbieraniu dźwięków otaczającej rzeczywistości oraz logorytmikę)

- systemy ustno - manualne (daktylografia, fonogesty, , system językowo-migowy i klasyczny język migowy, mowa ciała)

- pismo, rysunek, piktogramy i inne systemy graficzne (Blissa)

Nie należy zwalniać dzieci z lekcji wf, tylko dlatego że gorzej słyszy. Każde dziecko powinno mieć możliwość ruchowego wyżycia się i emocjonalnego w sposób kontrolowany. Uczestnictwo
w zajęciach sportowych daje poczucie przynależności do grupy rówieśniczej oraz wszechstronnych kontaktów ze środowiskiem.

Przeciwwskazania do wychowania fizycznego w surdopedagogice:

• kiedy niedobory w zakresie kultury fizycznej są tak duże że wymagają raczej indywidualnej pracy

• u dzieci niedosłyszących z towarzyszącymi odchyleniami w stanie zdrowia - wysoka intensywność, długi czas trwania, niekorzystne warunki (lekarz decyduje o konkretnych przeciwwskazaniach)

• u dzieci z perforacją błony bębenkowej - pływanie i sporty wodne

• u dzieci z zaburzeniami równowagi - ćwiczenia równoważne, siłowe i na przyrządach, pływanie, jazda rowerem, narciarstwo zjazdowe

• u dzieci słabosłyszących z deficytami w zakresie rozwoju fizycznego (np. wcześniaki, w wyniku działania stale przyjmowanych leków skutkuje niedoborem masy ciała i wysokości) - nadmierne obciążanie wysiłkiem, dostosowanie treści do wieku kalendarzowego, a nie biologicznego

Cele wychowania fizycznego i sportu w surdopedagogice

• Cel nadrzędny - doskonalenie ciała i funkcji psychomotorycznych

• Cele specjalne - przygotowanie organizmu pod względem wydolności do podjęcia pracy zawodowej i aktywnego udziału w życiu społecznym

• oddziaływanie na rozwój mowy artykułowanej, stwarzanie naturalnych sytuacji do spontanicznej mowy (gry zespołowe) i inspirowanej produkcji głosowej (prowokowanej przez nauczyciela tj. ćwiczenia kształtujące w czasie, których wymawiane są przez uczniów słowa wynikające z konkretnych zadań)

• wprowadzenie specjalnych ćwiczeń oddechowych, wypracowanie nasilonego wydechu

• kształtowanie umiejętności rozluźniania mięśni klatki piersiowej oraz narządów fonacyjno artykulacyjnych, wzmacnianie mięśni ściany brzucha

• kształtowanie umiejętności rozróżniania oddechu torem brzusznym i piersiowym,

• przygotowanie do współdziałania z grupą (czują się często samotni, bez potrzeby współistnienia i odpowiedzialności za drugą osobę) i kontaktu z grupą słyszących (integracyjne zawody sportowe), wyrabianie odporności psychicznej i zaradności w życiu

• kompensacja zaburzeń równowagi (przy uszkodzeniu narządu przedsionkowego)

• kompensacja istniejących niedoborów, korygowanie wad postawy

Treści wychowania fizycznego są takie same jak dla osób pełnosprawnych, różnica dotyczy stosowania właściwych metod, form realizacji zadań i dostosowania stopnia trudności do możliwości uczniów. Istnieje szansa, że dzieci i młodzież z uszkodzonych narządem słuchu wyrównają istniejące niedobory względem osób zdrowych.

KSZTAŁTOWANIE UMIEJĘTNOŚCI

• Rytmiczno - tanecznych - odczuwanie wibracji cząsteczek powietrza (dłonie, twarz) przy źródle dźwięku, kształcenie szybkości reakcji (wzrokowej i czuciowej), rytmizacja ruchu, ćwiczenia na wyczucie rytmu i znaczenia taktów,

UŚWIADOMIENIE RYTMU!

• Rekreacyjno - utylitarnych - różne rodzaje sportów z wyj. gimnastyki, LA i gier zespołowych, wyposażyć w możliwie najwięcej umiejętności, aby wyrobić potrzebę ruchu

• Sportowych

- gimnastyka i LA - bezpieczeństwo!

• gry zespołowe - spowolniony proces nauczania gier ze względu m.in. na utrudnioną komunikację, trudności przy nauce taktyki, nauczanie techniki met. naśladowczą ścisłą, która jest bardziej skuteczna niż u osób pełnosprawnych ze względu na lepsze postrzeganie, zaczynanie od nauki siatkówki jako gry bezkontaktowej, wprowadzanie umownej sygnalizacji,

cel: nabywanie umiejętności współdziałania, zdrowej rywalizacji, rozładowania emocji, wyrabiania odporności psychicznej

METODY

Metody odtwórcze:

• naśladowcza - ścisła: pokaz + objaśnienie (język migowy, migany, inne), najczęściej stosowana w surdopedagogice, przy nauce nowych zadań ruchowych

• zadaniowa - ścisła: nauczyciel nie ma pewności czy uczeń właściwie zrozumiał polecenie, nie wie zatem czy prawidłowo wykona zadanie, w której zostało postawione, rozwiązanie zadania oparte jest o wyobrażenie sobie ruchu przez dostarczone informacje, wysiłek ukierunkowany na zrozumienie a nie wykonanie zadania, spowalnia tempo lekcji

• programowego uczenia się - z powodzeniem stosowane

Metody usamodzielniające:

• zabawowo - naśladowcza: wartościowa ze względu na walory poznawcze i możliwość odwoływania się do zjawisk i sytuacji widzianych z otaczającego świata, stosowana także u dzieci starszych

• zabawowo - klasyczna: szczególnie polecana, łatwość pracy w systemie integracyjnym (niesłyszący szybciej opanowują przepisy przez obserwację słyszących), wywołuje pozytywny nastrój

• bezpośredniej celowości ruchu: tj. u niewidomych, jedyna trudność to przekazanie informacji, stosowana u dzieci, które potrafią czytać z ust i język migowy

• programowego usprawniania się - realizacja będzie możliwa kiedy dziecko zdobędzie wiedzę o otoczeniu, która go zmotywuje do podjęcia działań (wie jak można wykorzystać ławkę do ćwiczeń), wartościowa metoda bo wymusza samodzielność, orientację przestrzenną

Metody twórcze:

• problemowa - jako uatrakcyjnienie procesu nauczania, a nie nauczanie

• ruchowej ekspresji twórczej - wykorzystywanie zjawiska kompensacji ubytku słuchu przez umiejętność odbioru wrażeń kinestetyczno - wibracyjnych (wykorzystanie muzyki którą dzieci bardzo lubią), rozwija kreatywność, rozładowuje emocje

Nauczanie ruchu dziecka niesłyszącego:

• pokaz oraz omówienie werbalne (zadanie ruchowe musi być kojarzone z wyrażeniem werbalnym) - „cokolwiek robisz zawsze mów”

• nauka ruchu metodą syntetyczną, rzadziej analityczną (występują problemy z myśleniem abstrakcyjnym, trudność w wyobrażeniu ruchu na bazie wyuczonych jego fragmentów)

Środki dydaktyczne (przedmioty, które usprawniają i uatrakcyjniają proces dydaktycznym, dostarczają bodźców sensorycznych oddziałując na ich zmysły)- oprócz tradycyjnych środków (zdjęcia, przeźrocza, ryciny, filmy szkoleniowe, muzyka, broszury,) wykorzystuje się:

• zapis części mowy odpowiednim kolorem, umożliwia rozpoznanie, które słowa dotyczą czynności, a które ich określenia,

• etykietowanie - zestaw określeń i poleceń opisanych na kartkach (zestaw do gier zespołowych, do gimnastyki itd), każda etykieta powinna być odczytana na głos na polecenie nauczyciela

• plansze z umownymi znakami i opisem różnych sytuacji, które mogą mieć miejsce na lekcji np. zagadnienia ruchowe

• opis na kartkach wszystkiego co znajduje się na obiektach sportowych np. piłka do kosza

sygnalizacja świetlna, chorągiewki - kolorowe światła jako umowna informacja poleceń (zadań), pomoc w sędziowaniu gier zespołowych

Formy organizacyjne - umożliwiające stały kontakt wzrokowy nauczyciel-uczeń (szereg, dwuszereg, półkole), najczęściej stosowana forma frontalna (sprzyja prowadzeniu lekcji metodami ścisłymi), a także obwód ćwiczebny i tor przeszkód (wysoka intensyfikacja)

Czynności nauczyciela zwiększające bezpieczeństwo na zajęciach sportowych:

• stała, umowna sygnalizacja, ustalenie jednego znaku zatrzymującego działania w sytuacji zagrożenia

• surowe i konsekwentne dyscyplinowanie uczniów (cechą charakterystyczną jest trudność
  w dostosowywaniu się do wymogów, oczekiwań otoczenia - egocentryzm)

• uświadomienie uczniów o zagrożeniach

• uczenie współodpowiedzialności za siebie i partnera podczas wykonywania zadań

• przed wykonaniem zadania, upewnić się że właściwie je zrozumiał

• utrzymywać kontakt wzrokowy (szybkość komunikowania)

Cechy charakterystyczne zajęć z osobami niesłyszącymi:

1. Zwiększona liczba ćwiczeń oddechowych, rozwijanie mowy spontanicznej i inspirowanej

2. Stosowanie specjalnych środków ułatwiających komunikację, zwiększenie ilości środków audiowizualnych i wzmacniających dźwięk

3. Uruchomienie kompensacji percepcyjnej (czytanie mowy z ust, odbiór kinestetyczny wrażeń dźwiękowych przez wibracje)

4. Zmniejszona liczba uczestników, spowolnione tempo

5. Wprowadzanie zabaw i gier rozwijających spostrzeganie, umiejętność współpracy

6. Stosowanie metody syntetycznej do nauczania ruchu : „cokolwiek robisz -mów”

---