Nauczanie zintegrowane

Nauczanie zintegrowane, nazywane obecnie edukacją wczesnoszkolną jest to system nauczania w klasach I-III szkoły podstawowej. Polega on na płynnym przejściu z wychowania przedszkolnego do edukacji prowadzonej w systemie szkolnym. Pedagog prowadzi te zajęcia według wyznaczonego przez siebie planu, dostosowując czas zajęć oraz przerw do aktywności uczniów. W nauczaniu zintegrowanym nie ma wyodrębnionych przedmiotów nauczania i nie stawia się ocen.

Temat: Kształcenie zintegrowane w zreformowanym systemie pracy

w klasach I - III

Termin „integracja” wrósł na stałe w nasze słownictwo. Służy do opisu i wyjaśniania procesów społecznych, politycznych i gospodarczych. Jednoczący się świat, jednocząca się Europa, wspólny rynek, wspólne struktury tworzą różnorodne konteksty dla zrozumienia słowa „integracja”. Termin ten przeżywa w ostatnich latach renesans również w procesie kształcenia, przede wszystkim w związku z wprowadzoną w polskim szkolnictwie reformą edukacji, która zakłada między innymi, że na etapie edukacji wczesnoszkolnej nauczanie będzie w pełni zintegrowane (W. Książek 2001, s. 91).

W rozważaniach o kształceniu zintegrowanym należy sięgnąć do uogólnionego pojęcia „integracja”, by uświadomić sobie jaki jest zakres tego słowa dla różnych dziedzin wiedzy, co jest jego istotą i wspólnym znaczeniem interdyscyplinarnym.

Słownik języka polskiego określa integrację jako proces integrowania się, tworzenia się całości z drobnych cząstek; scalanie, scalenie (red. E. Sobol 1997, s.267). Inne źródła podają, że integracja (łac. integratio) - to zespolenie się, scalanie, wytwarzanie całości z drobnych części (R. Więckowski 2000, nr 2, s. 71).

Przytoczone definicje mają charakter ogólny, wspólną ideą jest tu „proces tworzenia całości z części”, a więc nowa struktura, odmienna jakościowo od elementów, z których powstała, uzupełniona o nowe brakujące części.

Często zamiennie z terminem „integracja” używany jest termin „korelacja”. Istnieje jednak pewna - i to znaczna - różnica między znaczeniami tych pojęć. Aby wyjaśnić tę różnicę warto zatrzymać się na terminie „korelacja”. Pochodzi on ze średniowiecznej łaciny (od słowa correlatio - współzależność) i oznacza właśnie wzajemne powiązanie, współzależność przedmiotów, pojęć, zagadnień, zjawisk (Kopaliński 1989, s.280).

Korelacja w procesie nauczania polega na merytorycznym wiązaniu ze sobą treści różnych przedmiotów nauczania i tworzeniu układów integrujących w sobie treści tych przedmiotów (W. Okoń 1996, s. 139). Korelacja oznacza przede wszystkim wspólne pole tematyczne, na które, zwykle w uzgodnionym czasie, wkraczają różne przedmioty nauczania. Przy czym to współwystępowanie problematyki w czasie ma być równocześnie współzależnością pomnażającą efekt poznawczy lub umiejętnościowy uczniów (K. Duraj- Nowakowa 2001, nr 1- 2, s. 23). W praktyce szkolnej korelacja polega głównie na podejmowaniu w tym samym mniej więcej czasie problemów podobnych w ramach różnych przedmiotów nauczania.

Korelacja nie może być utożsamiana z integracją, chociaż można dostrzec między nimi pewne cechy wspólne. Integracja ma znacznie szerszy zasięg i wyraźnie określony zakres, w którym mieści się całkowicie znaczenie pedagogiczne pojęcia korelacji, podrzędnego względem pojęcia integracji.

Pozostaje zatem zastanowić się na czym polega integracja w edukacji. Aby wyłuskać istotę interpretacji kształcenia zintegrowanego należy odwołać się do wypowiedzi największych w tym zakresie specjalistów.

Najbardziej spójną i wszechstronnie ujętą koncepcję nauczania

i wychowania zintegrowanego w klasach I - III opracowała Ł. Muszyńska. Przedstawiła ona oryginalną formę integracji udatnie łącząc integrację dydaktyczną z wychowawczą, co objaśniła następująco (K. Duraj - Nowakowa 1998, s. 181): „Integracja wychowania i nauczania w klasach młodszych przejawia się w:

- łącznym ujmowaniu celów wychowania, nauczania i kształcenia,

- scalaniu treści i materiału nauczania oraz wychowania przez koncentrację wokół zasadniczych osnów zintegrowanych jednostek tematycznych,

- tworzeniu jednolitych, integralnych ciągów sytuacyjnych dla działań

i przeżyć dziecięcych”.

Nowsze, bliższe naszym czasom propozycje dotyczące integracji

w nauczaniu początkowym przedstawia M. Cackowska. Proponuje ona, aby obowiązkiem szkolnym objąć wszystkie dzieci 6-letnie i wprowadzić czteroletni okres nauki początkowej w klasach 0, I, II, III ( K. Duraj-

-Nowakowa, 2001, nr 1- 2, s. 23). Według koncepcji M. Cackowskiej opracowywanie różnorodnej tematyki w klasach 0 - III powinno zmierzać do całkowitego zacierania granic między przedmiotami i kształtowania

w umysłach dzieci scalonego obrazu świata, rozumienia procesu i zjawisk w nim zachodzących, związków i zależności między nimi, jak też roli człowieka w świecie przyrody i społeczeństwie ( A. Nehring, L. Sawicka, A. Szelągowska- Strzyga 2002, s. 12).

Ta sama autorka wskazuje, że ideą nadrzędną zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej ma być nie tyle ilość przyswajanej przez dziecko wiedzy, lecz przede wszystkim jej jakość, wartość oraz możliwości jej wykorzystania w różnych sytuacjach. Nowoczesne nauczanie winno być nastawione na pobudzanie, aktywizowanie i rozwijanie działalności poznawczej uczniów w procesie nauczania - uczenia się, rozwijanie ich twórczych postaw i skłanianie do podejmowania różnorodnych działań kreatywnych, zaznajamianie z pożądanym społecznie systemem wartości

i kształtowanie przekonań o konieczności przestrzegania ich we własnym postępowaniu, wdrażanie dzieci do współżycia i współdziałania w grupach rówieśniczych, podejmowania działań dla innych ludzi oraz kształtowanie trwałych motywów i chęci uczenia się.

Szczególnie ważne jest uczenie dzieci sposobów rozwiązywania różnorodnych problemów, umiejętności samodzielnego planowania różnych strategii postępowania i zachowań twórczych, które są podstawą zdobywania wiedzy i umiejętności, jak też skutecznej realizacji własnych celów i potrzeb. Taka organizacja sprzyja także rozwijaniu zdolności intelektualnych oraz emocjonalno - wolicjonalnej sfery osobowości uczniów (I. Borawska 2002, nr 4, s. 207).

Zdaniem wielu twórców pedagogiki wczesnoszkolnej prawdziwa integracja w nauczaniu powinna być interpretowana wieloaspektowo:

- integracja wszystkich zabiegów edukacyjnych wokół osoby dziecka i jego rozwoju we wszystkich sferach: fizycznej, psychicznej, intelektualnej, moralnej,

- integracja wszystkich podmiotów uczestniczących w procesie edukacyjnym: uczniów, nauczycieli, rodziców,

- integracja personalna odbywająca się poprzez osobę nauczyciela, który jest organizatorem i koordynatorem całokształtu życia i aktywności dziecka oraz swojej,

- integracja zespołu klasowego, który powinien być dla wszystkich dzieci autentycznym, zintegrowanym środowiskiem życia, aktywności

i rozwoju,

- integracja nauczania z wychowaniem zmierzająca do realizacji celów poznawczych i wychowawczych w procesie kształcenia,

- integracja ofert edukacyjnych- to co dzieje się w szkole i poza jej murami służy wzajemnemu wspomaganiu rozwoju ucznia,

- integracja treści edukacji, co powoduje rezygnację z podziału na tradycyjne przedmioty nauczania, a praca uczniów koncentruje się wokół wybranego pojęcia przyjętego za pojęcie bazowe.

Przytoczone tu definicje stanowią skromny przegląd stanowisk różnych autorów na temat istoty kształcenia zintegrowanego.

Podsumowując interpretację tego zagadnienia w kontekście współczesnej wiedzy psychologicznej i pedagogicznej możemy stwierdzić, że celem kształcenia zintegrowanego jest stworzenie warunków edukacyjnych zapewniających każdemu dziecku możliwości optymalnego rozwoju. W wyniku tej edukacji w świadomości uczniów ma powstać zintegrowany system wiedzy, umiejętności i wartości. W toku edukacji uczeń aktywnie zdobywa, konstruuje wiedzę, a nie otrzymuje jej w gotowej postaci od nauczyciela. Każde dziecko realizuje w szkole swoją indywidualną drogę rozwoju. Kształcenie zintegrowane ułatwia dostosowanie działań pedagogicznych do potrzeb rozwojowych poszczególnych uczniów (M. Żytko 2002, s.30).

Integracja obejmuje cały proces kształcenia i wychowania, dotyczy celów, treści, metod i form organizacyjnych, a także relacji społecznych

i związków między poszczególnymi etapami edukacji.

Ideą przewodnią kształcenia zintegrowanego jest ukazywanie dzieciom scalonego obrazu świata. Nauczanie integralne pozwala koncentrować treści dydaktyczne wokół wspólnych pól problemowych, w których zacierają się granice z różnych dyscyplin wiedzy, odzwierciedlonych w przedmiotach nauczania. W takim ujęciu edukacja ma szansę stać się miejscem dialogu, miejscem wspólnego poszukiwania prawdy, dochodzenia do niej z różnych stron (M. Śnieżyński 2003, nr 4 s. 8).

Swoistość każdego przedmiotu nauczania traci na znaczeniu. Treści nie są wyraźnie oddzielone od siebie. Względem siebie są w relacji otwartej, jedno pojęcie wynika z drugiego i wiąże się z innymi w sposób naturalny. Treści poszczególnych przedmiotów skupia się wokół pewnych całości tematycznych, zagadnień kluczowych, problemów, sytuacji, umiejętności, zadań, itp. Rzeczywista integracja treści polega na tym, że wiedza i umiejętności z różnych dziedzin zostaje wykorzystana do rozwiązania problemu, poznania i zbadania jakiegoś zagadnienia.

Zmienia się także strukturyzacja wiedzy. Jej porządek nie jest narzucony z zewnątrz, ponieważ uczeń przyswaja wiedzę w sposób naturalny. Wiedza pochodzi z jego osobistego doświadczenia i odpowiada jego indywidualnym możliwościom. Uczeń bierze aktywny udział nie tylko w samym procesie nabywania wiedzy, ale również w jego przetwarzaniu, organizowaniu i rekonstruowaniu (J. Hanisz 1995, nr 9 s. 519). Pożądane jest przy tym wiązanie w procesie kształcenia trzech form aktywności: poznawczej, emocjonalnej i praktycznej.

W tak rozumianym procesie dydaktyczno- wychowawczym winno się łączyć cztery sposoby (drogi) nauczania i uczenia.

Oto one (K. Duraj- -Nowakowa 1998, s. 153):

- przyswajanie gotowych wiadomości,

- odkrywanie nowych wiadomości przez rozwiązywanie problemów,

- przeżywanie czyli budzenie pożądanych uczuć dzieci,

- różnorodne formy działań dzieci.

Edukacja zintegrowana kontynuuje edukację realizowaną w rodzinie, przedszkolu i innych elementach środowiska, takich jak grupy rówieśnicze czy media. Ułatwia uczniom bezkolizyjne przechodzenie z przedszkola do szkoły, a później z etapu nauczania początkowego do klas wyższych.

Na tym etapie szkoła ma przede wszystkim zaspakajać ciekawość dziecka, udzielać odpowiedzi na stawiane przez nie pytania. Nauczyciel powinien zadbać o to, aby spontaniczna motywacja poznawcza ucznia nie została zaprzepaszczona, żeby nie pojawił się lęk przed szkołą, przed stawianymi przez nią wymaganiami. Uczeń ma rozwijać pierwsze próby współdziałania, jakie zapoczątkowała w nim faza obecności w przedszkolu lub oddziale zerowym dla 6-latkow. Pierwsze kroki w szkole muszą wiązać się ze ścisłą współpracą nauczyciela z rodzicami dziecka. Tylko przez dobre współdziałanie można właściwie dotrzeć do naturalnych potrzeb i upodobań dziecka.

W procesie kształcenia nauczyciel powinien stworzyć takie sytuacje edukacyjne, które sprzyjają aktywności dzieci i ich twórczemu działaniu na różnych obszarach. Dzieci mają prawo do wyrażania swoich myśli, uczestnictwa w dyskusjach i polemikach, zadawania pytań, formułowania hipotez i przypuszczeń, współuczestniczą wraz z nauczycielem w odkrywaniu wiedzy. Ich aktywność poznawcza współwystępuje z aktywnością nauczyciela i ułatwia konstruowanie wiedzy o świecie.

Terenem zdobywania wiedzy i doświadczeń przez dzieci jest nie tylko szkoła, ale również środowisko poza szkolne. Klasa szkolna staje się rodzajem warsztatu, laboratorium, które powinno zostać bogato wyposażone w środki dydaktyczne sprzyjające samodzielnej aktywności poznawczej i społecznej uczniów. Tradycyjne podręczniki zastępują różne źródła wiedzy. Popularne są tzw. „karty pracy”, które zawierają zadania dostosowane do potrzeb dzieci. Przydatne są słowniki, albumy, mapy, nagrania, filmy itp.

Zajęcia edukacyjne prowadzi nauczyciel według ustalonego przez siebie planu, dostosowując czas zajęć i przerw do aktywności dzieci. Nauczyciel układa zajęcia w taki sposób, aby zachować ciągłość nauczania i doskonalenia podstawowych umiejętności.

W programie edukacyjnym nie ma podziału czasu edukacyjnego na wyraźne odcinki. Nauczyciel elastycznie dysponuje czasem, dzieląc go w dowolny sposób ze względu na potrzeby i zakres realizacji tematyki. Nauczyciel rezygnuje z tradycyjnego systemu przedmiotowo- lekcyjnego na rzecz jednostek edukacyjnych. Zajęcia mają charakter sytuacyjno- -zadaniowy i mogą być planowane w systemie zajęć całodniowych, tygodniowych, bądź nawet miesięcznych.

Ważnym elementem w nauczaniu zintegrowanym jest koncepcja oceniania osiągnięć edukacyjnych ucznia. Źródłem oceny staje się wiedza o uczniu. Nauczyciel szuka wyraźnych wskaźników rozwoju i zgodnie

z nimi ocenia wysiłek i efekt pracy ucznia.

W nauczaniu zintegrowanym szczególną rolę spełnia nauczyciel wychowawca, jego wiedza, autorytet. Ma on być oparciem dla dziecka. Nauczyciel i uczeń stają się niejako partnerami w zdobywaniu wiedzy. Kontrola nauczyciela nad dzieckiem ma charakter bardziej ukryty niż jawny. Swobodny i życzliwy stosunek nauczyciela do uczniów, aktywne ich współdziałanie przy realizacji zadań kształtuje właściwe postawy moralno- społeczne, wiąże dzieci z nauczycielem, klasą i szkołą, budzi pozytywne do niej nastawienia, obniża stresy i stany lękowe, a w rezultacie stymuluje i wspiera rozwój każdego z nich .

Nowa rola współczesnego nauczyciela leży więc w tworzeniu warunków na rzecz wspierania wychowanków tak, aby zdobywali oni szerokie kompetencje społeczne, by dokonywał się ich rozwój społeczny umożliwiający im twórczą adaptację (M. Kwiatkowska - Góralczyk 2003, nr 5, s.39).

Kształcenie zintegrowane to wartościowa propozycja dla edukacji początkowej. Jest całkowicie zogniskowana na dziecku i jego rozwoju. Zapewnia mu odkrywanie i nabywanie wiedzy o świecie, doświadczanie przeżyć estetycznych, artystycznych, sportowych, naukowych i społecznych. Pozwala mu lepiej zrozumieć otaczającą go rzeczywistość. Sprzyja budowaniu pomostów między wiedzą osobistą dziecka a wiedzą społeczną.

Rozważania przedstawione w tym podrozdziale ukazują jak bardzo szeroki obszar zatacza pojęcie integracji w procesie kształcenia. I chociaż nie ma jednoznaczności w samym rozumieniu istoty integracji, pewne jest to, iż dotyczy ona wielu płaszczyzn. Rozumienie tych płaszczyzn i ich tworzenie dla wspierania indywidualnego, zintegrowanego rozwoju dziecka jest wyznacznikiem nowoczesności pracy nauczyciela (J. Bałachowicz 2002, nr 1, s.16).

„Zrozumieć świat i kierować sobą”- to naczelna światowa idea współczesnej edukacji (Cz. Banach 2003, nr 2, s. 4). Z całą pewnością koncepcja integralnego nauczania początkowego utożsamia się z powyższą dyrektywą. O prawdziwości tego stwierdzenia niech świadczy zgromadzony w tym podrozdziale materiał.

Wokół definicji integracji

Od kilku lat wiele dyskusji i polemik wyzwala koncepcja nauczania integralnego. Idea integracji należy do najbardziej złożonych i kontrowersyjnych problemów edukacji. Pojęcie integracji jest bardzo skomplikowane i wciąż nie ma jednoznaczności w rozumieniu jego istoty. W związku z reformą oświaty pojęcie integracji stało się bardzo modne i wręcz nadużywane. Warto więc zastanowić się, czym dokładnie jest owa integracja we współczesnej szkole.

Słownik Wyrazów Obcych następująco definiuje termin „integracja” - „jest to zespolenie się, scalenie, tworzenie całości z części”. Zdaniem R. Więckowskiego współczesne koncepcje integracji mają formę korelacji międzyprzedmiotowej. Edukacja wczesnoszkolna jest swoistą całością, co oznacza, że wszystkie rodzaje zajęć mają dla rozwoju dziecka jednakowo ważne znaczenie. Dlatego w organizowaniu różnych rodzajów aktywności (polonistycznej, matematycznej, środowiskowej, plastycznej, technicznej i ruchowej) należy zachować racjonalne proporcje czasowe bez preferowania którejkolwiek z wymienionych aktywności. Zadaniem nauczania zintegrowanego jest ukazanie uczniom otaczającego świata w sposób całościowy, a nie przez fragmentaryczną wiedzę przedmiotową. Taki właśnie sposób przekazywania wiedzy w zreformowanej szkole obowiązuje w edukacji wczesnoszkolnej. Aby nauczanie zintegrowane spełniało swoją rolę muszą być realizowane następujące postulaty:

· przekazywanie uczniom spójnej wizji świata,

· odejście od encyklopedyzmu w nauczaniu,

· lepsze przygotowanie uczniów do życia poprzez położenie nacisku na osiągnięcie podstawowych kompetencji, a nie jak dotychczas głównie wiedzy,

· współpraca nauczycieli w szkole prowadząca do spójności szkolnych programów nauczania i wychowania,

· integrowanie szkoły ze środowiskiem lokalnym, co powoduje lepsze zaspokojenie potrzeb edukacyjnych dzieci i młodzieży,

Złożoność pojęcia integracji polega między innymi na tym, że w szkole powinno być ono rozumiane w różnych kategoriach. M.Kowalik - Olubińska i W.Świątek proponują rozpatrywanie integracji w zakresie:

· Integracji treści, czyli scalanie, łączenie treści należących do programów różnych przedmiotów w logicznie powiązane struktury. Wymaga ona od nauczyciela właściwej interpretacji treści, przeanalizowania możliwości ich łączenia tak, by mogły one służyć rozwijaniu wielokierunkowej aktywności uczniów. Tak rozumianą integrację treści należy odróżnić od korelacji, czyli wzajemnego powiązania między przedmiotami. Integracja treści powinna polegać na naświetleniu różnych aspektów danego problemu np. rodzinne miasto, gdzie można wyróżnić następujące aspekty: geograficzny, historyczny, ekonomiczny, kulturowy, społeczny, religijny, itp.

· Integracji celów - jako łączenie i realizowanie celów poznawczych, kształcących i wychowawczych, oraz przenikanie się procesów nauczania i wychowania.

· Integracji metodycznej - polegającej na stosowaniu różnorodnych, wzajemnie uzupełniających się metod i form edukacyjnych w celu harmonijnego rozwijania uczniów w trakcie podejmowania wielokierunkowej aktywności.

· Integracji organizacyjnej - polegającej na naprzemiennym stosowaniu różnych rodzajów aktywności uczniów w odcinkach czasowych regulowanych możliwościami, potrzebami i rytmem biologicznej sprawności uczniów. Za podstawową jednostkę organizacyjną uważa się nie lekcję, lecz dzień pracy o wielokierunkowej aktywności uczniów.

Istotą kształcenia zintegrowanego jest praca z uczniem, zorientowana na dziecko, jako podmiot i indywidualność, w której to:

· dziecko jest postrzegane, jako niepowtarzalna całość,

· respektowane są niepowtarzalne różnice wynikające z indywidualnego „wyposażenia dziecka”,

· respektowane są potrzeby rozwojowe, zdolności i zainteresowania,

· uwzględniane jest indywidualne tempo rozwoju dziecka,

· stosowane jest stymulowanie zadaniowe, tzn. pobudzanie do podejmowania takich zadań, które wymagają pokonywania pewnych trudności ważnych dla rozwoju dziecka,

· nabywanie kompetencji przez aktywne działanie, uczenie się wszystkimi zmysłami, czyli doświadczanie,

· stworzenie dziecku maksymalnie sprzyjających warunków do ujawniania swego potencjału rozwojowego na różnych obszarach aktywności.

Wobec tego integracja dokonuje się w samym dziecku, które poznaje, doświadcza i przeżywa otaczającą rzeczywistość. Integracja odbywa się również przez osobę nauczyciela, który jest organizatorem i koordynatorem całokształtu aktywności dziecka. Warunkiem takiej aktywności jest bliskość emocjonalna dziecka i nauczyciela, który powinien umieć udzielać właściwej pomocy oraz wzmacniać siły tkwiące w dziecku.

Zintegrowany powinien być również zespół klasowy, który dla wszystkich dzieci musi być autentycznym środowiskiem życia, aktywności i rozwoju, gdzie działania indywidualne dzieci wkomponowane są w poczynania grupy rówieśniczej. Aby były one skuteczne powinny odbywać się w integralnie zorganizowanej pracowni, czyli klasie przystosowanej do realizowania zintegrowanych projektów edukacyjnych:

· klasa ma charakter warsztatu, czyli posiada kącik do czytania, do majsterkowania, przyrodniczy, relaksacyjny itp.

· osiągnięcia uczniów są widoczne w postaci gazetek, wierszy, opowiadań prac plastycznych i innych wytworów,

· w swobodny sposób decyduje się o współpracy, często występuje praca w kręgu,

Edukacja dziecka odbywa się zatem tam, gdzie toczy się jego życie czyli: szkoła, dom rodzinny i grupa rówieśnicza. Oddziałują one na dziecko łącznie, a nie jako oderwane epizody.

Integracja to także klasy integracyjne, których istota w rozumieniu pedagogiki specjalnej polega na włączaniu dzieci z zaburzeniami w rozwoju i odchyleniami od normy fizycznej, umysłowej i społecznej w ogół społeczności szkolnej.

A.Hulek twierdzi, że między upośledzonym pod pewnym względem dzieckiem i dzieckiem zdrowym istnieje znacznie więcej podobieństw niż różnic. Dlatego zaczęto organizować klasy integracyjne, w których wspólnie uczą się dzieci niepełnosprawne z dziećmi zdrowymi. Stwierdzono negatywne skutki emocjonalne i społeczne u dzieci wychowywanych w warunkach pewnej segregacji, czyli w szkołach specjalnych. Integracyjny system kształcenia posiada wiele walorów zarówno dla dzieci niepełnosprawnych, jak i dla ich zdrowych rówieśników, którzy uczą się tolerancji i wrażliwości. Integracja społeczna występująca na płaszczyźnie szkolnej w znacznym stopniu decyduje o przyszłym miejscu osób niepełnosprawnych w społeczeństwie. Uczestnictwo dzieci specjalnej troski w życiu szkoły wpływa pozytywnie nie tylko na ich samopoczucie, ale także na ich poziom uspołecznienia i motywację do nauki, a tym samym na ich osiągnięcia szkolne.

Powyższe rozważania potwierdzają fakt, że pojęcie „integracja” jest bardzo zróżnicowane i złożone. Jego szerokie rozumienie wprowadza chaos i zamęt w nazywaniu tego zjawiska. Mimo to zmiany zachodzące w polskiej oświacie są potrzebne i jak najbardziej wskazane, ponieważ służą dobru dziecka i jego wszechstronnemu rozwojowi. Podsumowując można stwierdzić, iż koncepcja nauczania integralnego jest wielkim wyzwaniem dla nauczycieli, którzy muszą podjąć trud nowych zadań szkoły w nowej rzeczywistości.

Edukacja - ogół procesów których celem jest zmiana ludzi,przede wszystkim dzieci i młodzieży - stosowanie do panujących w danym społeczeństwie ideałów i celów wychowawczych

Kształcenie- ogół czynności i procesów umożliwiających ludziom poznanie:przyrody,kultury,osiągnięcie rozwoju sprawności fizycznej i umysłowej zdolności uzdolnień 1.kształ.ogólne 2.kształ.specjalne

Ideał wychowawczy - najwyższy cel wychow. Któremu powinny być podporządkowane wszelkie inne cele treści i metody pracy wychowawczej

Kształcenie równol.-człon systemu oświat.-wychow.Polega na stale wzratającym upływie środów masowego przekazu

Kształcenie ustawiczne - kształcenie ciągłe,ciągłe doskonalenie kwalifikacji ogólnych i zawodowych ;zasada współcz.systemu oświaty-kształcenie trwa przez całe życie

Kształcenie zintegrowane - kier.dydaktyczny traktujący treści i metody pracy w kl.początkujących jako określone całości tematyczne które obejmują różne treści zgodnie ztym jak występują one w życiu a nie jako odrębne przedmioty nauczania

Nauczanie - planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniami mające na celu wywołanie pożądanych trwałych zmian w ich postępowaniu, dyscyplinach i całej osobowości pod wpływem uczenia się i opanowania wiedzy przeżywania wartości i działań praktycznych

Nauczanie łączne - treści i metody w kl. ( I-III) są traktowane jako całości tematyczne tzn. obejmuje całości które występują w życiu a nie jako osobne przedmioty

Nauczanie wielopoz.- forma nauczania-nauczyciel dostosowuje st.trudności i czas pracy do możliwości uczniów podzielonych na kilka grup a mających inne wyniki nauczania

Osobowość - zespół stałych właściwości i procesów,psychol. odróżniających nas od siebie, wpływa na organizację zachowań.Stałośćzachowań.Stałość w nabywaniu dośw. Oraz reagowaniu emocjonalnym w stosunkach z ludźmi

Pedagogia - nauka o całkowitym rozwoju czł. który nigdy nie przestaje być dzieckiem własnych rodz. Wl. Epoki a także dzickiem boga czy chce tego czy nie

Samokształcenie - osiąganie wykształcenia przez dziłalność wyznaczoną przez podmiot.Osiągawszy zamierzony stan świadomości uczeń dokonuje doskonalenia i przewartościowania.

Samowychowanie - praca czł.polega nad własnym poglądem na świat,postawami charakteru i osobowości-stosowanie do założonych wzorów i ideałów

Socjalizacja - działanie ze strony społecz. Zmierzające do uczynienia z jedn. Istoty społ. Tzn.umożliwienie zdobycia takich kwalifikacji aby stałą się pełnowartościowa

Sytuacja wychow.-czasowy układ warunków towarzyszących wychow.,wychowanie musi mieć do wyboru zachowanie zawierające przynajmniej jeden cel operacyjny

Uczenie się - proces podczas którego pod wpływem dośw. Powstają nowe formy zachowania a ulegają zmiany formy wcześniej zdobyte.Jest jedną z podst.form działalności czł.

Wychowanie -świadome zorganizowana dził.społ.której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości czł.Zmiany obejmują:stronę poznawczo-instument.-str.aksjologiczną

Wzorzez osobowy - opis lub wyobrażenie jakiejś osoby, której czyny uważa się za godne naślodowania

Wzór osobowy - wzór lub opis wyobrażenia jakiejś osoby,której czyny uważa się za godne naśladowania,może to być konkretna postać histor., współcześnie żyjący wybitny pod jakim względem czł. Albo bohat.powieści. Ważną jego cechą jest to iż przemawia on swoją konkretnością do wyobraźni dzieci i młodzieży wywołują chęć działalności naśladowczej.

Integracja treści kształcenia

Integracja treści kształcenia

Za wprowadzenie do artykułu niech posłuży opis sytuacji, która zdarzyła się w klasach początkowych jednej z warszawskich szkół podstawowych. Większość nauczycielek uczących w tych klasach respektowała dość ścisły podział treści nauczania na poszczególne przedmioty. Czy słusznie?

Wyraźnie były wyodrębnione lekcje języka polskiego, matematyki, plastyki, środowiska społeczno-przyrodniczego itp. Często więc się zdarzały sytuacje, że dzieci nie zdążyły wykonać jakiegoś zadania, np. Z języka polskiego w ciągu czasu przeznaczonego danego dnia na ten przedmiot. Wówczas zadawano im to ćwiczenie jako pracę domową, gdyż następną lekcją była matematyka i nie można było poświęcać czasu na działania nie związane z tym przedmiotem. Tylko jedna nauczycielka w tej szkole zdecydowała się na nieco inny sposób pracy z dziećmi. Przygotowała, na podstawie treści obowiązującego programu nauczania w klasach I-III, własną koncepcję ich uporządkowania wiążąc je w określone całości tematyczne według przyjętych przez siebie kryteriów.

Właśnie w tej szkole któregoś dnia zorganizowano dla klas początkowych wycieczkę do Muzeum Kolejki Wąskotorowej w Sochaczewie. Na podstawie obserwacji zajęć w kilku klasach, które odbyły się po wycieczce, można było sformułować następujący wniosek: tylko w klasie, w której nauczyciel realizował pewną formę integracji treści nauczania, tematyka wycieczki stała się kanwą cyklu zajęć o różnej treści zaplanowanych na cały tydzień. Natomiast w pozostałych klasach wykorzystanie zdobytych podczas wycieczki doświadczeń ograniczyło się do krótkiego sprawozdania na lekcji języka polskiego z tego "gdzie byliśmy i co widzieliśmy" i zredagowania (często przez samego nauczyciela) notatki, którą dzieci przepisały do zeszytu.

Nauczycielka, która prowadziła zajęcia według własnego pomysłu integracji treści nauczania, miała również nieprzyjemne doświadczenie z wizytatorem kuratoryjnym, zresztą historykiem ż wykształcenia, który przybył pewnego dnia do szkoły, aby ocenić pracę nauczycieli nauczania początkowego. Po obejrzeniu zajęć w tej klasie zażądał przygotowania na następny dzień porządnej(!) lekcji języka polskiego i matematyki, bo to, co widział, to "niedopuszczalna praktyka" w edukacji początkowej. No właśnie, czy rzeczywiście taka naganna?

Coraz częściej w dyskusjach na temat zmian w edukacji pojawia się pojęcie nauczania zintegrowanego. W "Podstawach programowych obowiązkowych przedmiotów ogólnokształcących" opublikowanych przez MEN w 1997 roku, określających edukacyjne zadania szkoły, podkreśla się konieczność integrowania treści, poczynając od nauczania elementarnego (klasy I-III) przez propedeutyczne nauczanie zintegrowane (klasy IV-VI) i dalsze etapy kształcenia.

W przypadku edukacji początkowej pojęcie integracji treści kształcenia ma dość bogate tradycje w historii myśli pedagogicznej, szczególnie wśród koncepcji szkół alternatywnych z początku XX wieku (O. Decroly, C. Freinet, M. Montessori, K. Linke i inni). Jednak różne formy łączenia treści można stosować na wyższych etapach edukacji, kontynuując doświadczenia dzieci zdobywane na szczeblu edukacji elementarnej. Pragnę zaproponować czytelnikom określony sposób interpretacji pojęcia program zintegrowany, odwołując się do koncepcji wybitnego brytyjskiego socjologa B. Bernsteina.

Pojęcie programu zintegrowanego wiąże się z koncepcją doboru i układu treści kształcenia. Jest to alternatywa dla ścisłego podziału treści na wyraźnie wyodrębnione przedmioty nauczania. W praktyce edukacyjnej spotykamy najczęściej przedmiotowy układ treści. Rzadziej występuje program zintegrowany wokół określonych kategorii zagadnień (wspólnych idei, tematów), w którym zacierają się granice między treściami z różnych dyscyplin wiedzy.

W przypadku edukacji początkowej temu problemowi może towarzyszyć także pytanie o źródła treści kształcenia: Czy treści nauczania czerpiemy z otoczenia dziecka rozumianego szeroko jako środowisko przyrodniczo-geograficzne i społeczne, czy też ze struktury poszczególnych dyscyplin wiedzy naukowej? Powstaje więc do rozstrzygnięcia dylemat: co jest celem edukacji początkowej? Czy zapewnienie dzieciom rozwoju przez ułatwianie poznawania wybranych zagadnień z matematyki, językoznawstwa, biologii, zoologii, dostosowanych do ich możliwości poznawczych? Czy też umożliwianie rozwoju przez wzbogacanie doświadczeń dzieci związanych ze środowiskiem przyrodniczym i społeczno-kulturowym, pomoc w zdobywaniu narzędzi ułatwiających poznawanie świata?

W tym drugim przypadku wiedza z różnych dyscyplin naukowych staje się instrumentem poznawania rzeczywistości, a nie celem samym w sobie. Służy rozwojowi możliwości poznawczych dziecka. Nie rozpoczyna się więc edukacji szkolnej od wprowadzania ucznia od razu w poszatkowany na niezależne porcje (zwane przedmiotami nauczania) świat wiedzy, ale odwołując się do doświadczeń dzieci, wzbogaca się wiedzę o środowisku przez wskazanie różnych dróg poznania.

Program typu "kolekcja" a program zintegrowany

B. Bernstein w swojej koncepcji wyróżnia dwa rodzaje programu nauczania: program typu kolekcja (przedmiotowy) oraz program zintegrowany. W analizie podstawowych różnic między nimi nie koncentruje się wyłącznie na zagadnieniach dydaktycznych, lecz charakteryzuje wymienione programy z perspektywy socjologicznej. Wskazuje różnice w typach relacji społecznych, które istnieją w szkołach z programem zwanym kolekcją, oraz z programem zintegrowanym. Ten szerszy wymiar analizy pozwala dostrzec istotne cechy obu programów.

W przypadku programu typu kolekcja treści są wyraźnie od siebie oddzielone, zamknięte, izolowane. Brak jest relacji i związków między poszczególnymi przedmiotami nauczania. Nauczyciele uczący różnych przedmiotów są monopolistami wiedzy (każdy w swojej dziedzinie) i wydzielają ją uczniom stopniowo, traktując ich jak ignorantów. Społeczną konsekwencją takiego typu programu nauczania jest brak współpracy między nauczycielami uczącymi różnych przedmiotów oraz hierarchiczny charakter istniejących w szkole relacji społecznych. Nauczyciele uczący ważniejszych przedmiotów, na które przeznacza się także więcej godzin w planie, uważają się za lepszych od tych, którzy uczą mniej ważnych treści. Nauczyciele uczący w starszych klasach traktują lekceważąco nauczycieli klas początkowych. Nie sprzyja to tworzeniu twórczego klimatu w szkole.

Natomiast wybór koncepcji programu zintegrowanego, zdaniem B. Bernsteina, to akceptacja układu treści kształcenia o charakterze otwartym nie są one wyraźnie od siebie oddzielone, przenikają się. Uczeń ma od razu dostęp do wielu obszarów wiedzy, dostosowanych oczywiście do jego możliwości poznawczych w danym wieku. Treści współistnieją bez podziału na ważniejsze i mniej ważne; są równoprawne, bo koncentrują się wokół określonej idei nadrzędnej. W przypadku integracji różnorodne treści są podporządkowane pewnej idei, która redukuje ich wzajemną izolację. Różne treści traktowane są jak część większej całości i funkcja każdej treści w tej całości jest jasno określona.

Jeżeli dzieci zwiedzały muzeum kolejnictwa, to dla podsumowania i wzbogacenia ich doświadczeń i wiedzy równie ważne będą zadania angażujące umiejętność czytania, pisania, mówienia (np. poszukiwanie w albumach, słownikach lub encyklopedii informacji o transporcie kolejowym dawniej i dziś, określanie podstawowych różnic, wyjaśnianie przyczyn zmian, jakie dokonały się w historii), jak i rozwiązywanie problemów matematycznych (np. porównywanie liczby pasażerów przewożonych w pociągach dawniej i współcześnie, określanie długości składu pociągu, różnicy w prędkości jazdy, kupowanie biletów, odczytywanie rozkładu jazdy pociągów i wykonywanie odpowiednich obliczeń). Skonstruowanie makiety dworca kolejowego (np. dworca przyszłości) to zadanie, które kojarzy się głównie z aktywnością plastyczną i techniczną, w rzeczywistości jednak wymaga zastosowania całej wiedzy zdobytej dotychczas przez uczniów na ten temat. Zatem każdy rodzaj aktywności poznawczej dzieci w trakcie zajęć jest ważny, bo służy określonemu celowi - poznawaniu fragmentu rzeczywistości społecznej.

Wcześniej wspomniano, że w programie zintegrowanym uczeń ma od razu kontakt z różnymi obszarami wiedzy, zaciera się więc granica między tym, czego można, a czego nie można uczyć. W przytoczonym przykładzie tematyki cyklu zajęć pojawia się pojęcie prędkości pociągu określonej w kilometrach na godzinę. Nie ma takich treści w programie matematyki dla klas I-III. Ale przy okazji tematu związanego z kolejnictwem nie można tego pominąć (dzieci interesują się takimi zagadnieniami, szczególnie chłopcy). Dzieci, które w klasie trzeciej liczą już w zakresie tysiąca, z pewnością poradzą sobie z porównaniem prędkości jazdy pociągów dawniej i współcześnie.

Program zintegrowany powoduje określone konsekwencje w relacjach społecznych w szkole. Nauczyciele, chcąc pracować efektywnie, muszą ze sobą współdziałać, gdyż realizują wspólne dla wszystkich zadania edukacyjne. Zacierają się różnice i podziały, wszyscy bowiem odgrywają ważną rolę w procesie edukacji i są wspólnie odpowiedzialni za proces kształcenia.

Metody kształcenia

Porównanie programu typu kolekcja z programem zintegrowanym wymaga zwrócenia uwagi na różnice w zakresie organizacji czasu pracy w szkole oraz w charakterze relacji edukacyjnej nauczyciel - uczeń. W programie typu kolekcja, pisze B. Bernstein, czas przeznaczony na poszczególne przedmioty jest ściśle określony. Są treści ważniejsze, na które przeznacza się więcej czasu, i treści mniej ważne. W tym programie proces kształcenia podzielono na wyraźne odcinki czasowe. Metody nauczania charakteryzuje przekazywanie wiadomości uczniom przez nauczyciela. Zadaniem uczniów jest gromadzenie, kolekcjonowanie (stąd nazwa tego programu) wiadomości - liczy się zasób wiedzy. Nauczyciel, przygotowując się do zajęć w tym typie programu, zadaje sobie pytanie: Jakie działania powinien podjąć w czasie lekcji, aby przekazać uczniom, w miarę przystępnie, określoną porcję wiadomości? Aktywny jest zatem głównie nauczyciel, uczniowie zaś odbierają wiadomości.

W programie zintegrowanym nie ma podziału czasu edukacyjnego na wyraźne odcinki. Nauczyciel elastycznie dysponuje czasem, dzieląc go w dowolny sposób ze względu na potrzeby uczniów. Wśród metod nauczania akcentuje się proces dochodzenia ucznia do wiedzy. Nauczyciel, planując zajęcia, stawia więc sobie pytanie: Jakie sytuacje edukacyjne powinien zorganizować uczniom, aby im pomóc w zdobyciu określonych wiadomości i umiejętności? W tym typie programu w trakcie zajęć aktywni powinni być przede wszystkim uczniowie, nauczyciel zaś stwarza im ku temu odpowiednie warunki. Uczniowie stają się partnerami nauczyciela w zdobywaniu wiedzy, ucząc się stopniowo samodzielności poznawczej.

W polskiej szkole różne formy programu zintegrowanego znajdują zwolenników najczęściej na etapie edukacji początkowej. Fakt, że większość zajęć prowadzi ten sam nauczyciel, ułatwia ich realizację. Jednak podjęcie tego wyzwania wymaga od nauczyciela dużej samodzielności, wiedzy, umiejętności twórczego podejścia do zadań edukacyjnych, a przede wszystkim przekonania o trafności takiego sposobu pracy z dziećmi. Bardzo ważne dla efektywności edukacyjnej programu zintegrowanego jest precyzyjne sformułowanie idei, wokół której będą się koncentrować treści nauczania. B. Bernstein podkreśla, że powiązania między tą ideą a poszczególnymi treściami muszą być opracowane systematycznie i spójnie. W przeciwnym wypadku skuteczność edukacyjna tego typu programu będzie niewielka.

Jeszcze jeden czynnik odgrywa istotną rolę w efektywnym wprowadzaniu tego typu programu kształcenia. Myślenie o edukacji w kategoriach programu zintegrowanego musi towarzyszyć wszystkim nauczycielom w szkole podstawowej, a nie tylko tym, którzy pracują w klasach I-III. Klimat współpracy czy chociaż tylko wzajemnego zainteresowania swoimi działaniami pedagogicznymi ułatwia skuteczne realizowanie procesu kształcenia. Zbyt często w polskich szkołach nauczyciele klas początkowych spotykają się z brakiem zrozumienia czy obojętnością ze strony kolegów uczących w starszych klasach. Znacznie częściej wychowawcy uczniów klas trzecich próbują nawiązać kontakt z nauczycielami, którzy podejmują pracę z ich dziećmi w klasie czwartej, niż odwrotnie. Program zintegrowany wymaga współdziałania władz oświatowych, nauczycieli, uczniów i rodziców - dopiero wtedy można liczyć na pozytywne efekty.

Zachęcam Czytelników do dzielenia się z nami swoimi doświadczeniami związanymi z integracją treści kształcenia na różnych szczeblach edukacji. Jakie są zalety, a jakie zagrożenia istnieją? Co stanowi przeszkodę w podejmowaniu takich zadań? Te pytania czekają na Państwa odpowiedzi.

---