Materiały dydaktyczne dla studentów IŚ Wydz. GGiIŚ AGH
opracował dr inż. Stanisław Kowalik
SYSTEMATYKA GLEB POLSKI (obowiązująca od 2011 r)
Systematyka gleb jest to przyrodnicza ich klasyfikacja, uwzględniająca genezę i rozwój gleby zachodzący pod wpływem czynników geologicznych, procesu glebotwórczego i działalności gospodarczej człowieka. W 2011 r Polskie Towarzystwo Gleboznawcze opublikowało V wydanie systematyki gleb Polski (Roczn. Glebozn., t.LXII, nr 3, 2011). Przy opracowaniu tego podziału brano pod uwagę występowanie lub brak poziomów diagnostycznych i innych cech morfologicznych, także niektóre właściwości fizyko-chemiczne i elementy środowiska geograficznego Polski.
Wydzielono następujące jednostki hierarchiczne - systematyczne: rząd > typ > podtyp (dla potrzeb badań kartograficzno-gleboznawczych wyróżnia się dwie dalsze -rodzaj i gatunek..
Rzędy są wyróżniane na podstawie obecności lub braku poziomów genetycznych i diagnostycznych, bądź cech charakterystycznych odzwierciedlających działanie określonych zespołów procesów glebotwórczych.
Typ gleby - podstawowa jednostka systematyki gleb. Obejmuje gleby o takim samym układzie głównych poziomów genetycznych, zbliżonych właściwościach chemicznych i fizykochemicznych, jednakowym rodzaju wietrzenia, przemieszczania się składników i podobnym typie próchnicy i stopniu troficzności. W warunkach naturalnych lub zbliżonych do naturalnych każdemu typowi gleby odpowiada określone zbiorowisko roślinne. W rozwoju gleby typ stanowi względnie trwałą fazę jej ewolucji.
Podtyp gleby wyróżnia się wówczas gdy na cechy głównego procesu glebotwórczego danego typu nakładają się dodatkowo cechy innego procesu glebotwórczego, modyfikując właściwości gleby i niektóre cechy morfologiczne jej profilu.
Rodzaj charakteryzuje genezę i właściwości skały macierzystej, z której wytworzyła się gleba.
Gatunek gleby określa skład granulometryczny (uziarnienie) utworu glebowego.
Poziomy główne występujące:
wyłącznie w glebach mineralnych i mineralno-organicznych:
A - próchniczny
E - wymywania (eluwialny),
B - wzbogacenia,
G - glejowy,
odnoszące się wyłącznie do gleb organicznych:
M - murszowy,
L - osadów podwodnych (limnicznych)
mogą występować w obydwu grupach gleb:
O - organiczny (dawniej O i P),
C - skały macierzystej (dawniej C i D),
R - podłoże w postaci skały litej
Cechy poziomów głównych w glebach mineralnych i mineralno-organicznych
Poziom organiczny ( O ) to przypowierzchniowa warstwa utworu organicznego gleb leśnych, zaroślowych i podmokłych użytków zielonych. Poziom ten tworzy się na ogół w warunkach dobrego natlenienia (aerobowych) i posiada miąższość do 30 cm. W jego skład wchodzi ściółka leśna oraz inne szczątki, pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, będące na różnym etapie procesów mineralizacji i humifikacji.
Poziom próchniczny - A, jest najważniejszym, z punktu widzenia żyzności gleby, poziomem genetycznym. Występuje bądź jako poziom przypowierzchniowy (głównie użytki rolne), bądź pod poziomem organicznym (głównie lasy). Nazywany bywa także poziomem akumulacyjnym, ponieważ przede wszystkim w nim odbywa się akumulacja i przetwarzanie szczątek roślinnych i obumarłych organizmów glebowych, prowadzące do powstania nowej jakościowo substancji zwanej próchnicą właściwą. Poziomy próchniczne różnych gleb mogą wykazywać daleko idące zróżnicowanie, zarówno w odniesieniu do ich miąższości jak również zawartości i jakości próchnicy. Miąższość tych poziomów w glebach Polski wynosi najczęściej od kilku do 30-40 cm, rzadko więcej (czarnoziemy, część czarnych ziem i gleb deluwialnych), natomiast zawartość w nich substancji organicznej od ułamka procenta do 6 %, bardzo rzadko więcej. Charakteryzują się zwykle ciemnym zabarwieniem (od szarego do czarnego, niekiedy z odcieniem brunatnym). Intensywność i odcień zabarwienia zależą od ilości i jakości związków próchnicznych.
Poziom eluwialny, oznaczany symbolem E, obejmuje część profilu (strefę), z której różne substancje ulegają intensywnemu przemieszczeniu, wraz z infiltrującą wodą, w głąb profilu. Najsilniej ten poziom jest wykształcony w glebach bielicowych, bielicach i glebach płowych. W przypadku bielic i gleb bielicowych poziom ten (o symbolu Es) posiada zabarwienie jasnoszare, jasnopopielate lub nawet białe, które pochodzi od krzemionki i ziaren kwarcu pozbawionych (na skutek wymycia) otoczek koloidalnych (próchniczno-żelazistych). Poziom eluwialny gleb płowych (Et) tworzy się w wyniku przemieszczenia w głąb iłu koloidalnego i wielu składników rozpuszczalnych - występuje w formie przejaśnienia pomiędzy poziomami A i B, posiada barwę płową - beżową.
Poziom wzbogacenia, oznaczany symbolem B, obejmuje strefę, w której następuje osadzanie się składników przemieszczanych z wyżej leżących poziomów, szczególnie zaś eluwialnego. W poziomie tym ma miejsce akumulacja głównie tlenków żelaza i glinu oraz związków próchnicznych (gleby bielicowe i bielice - Bh,s), a także cząstek iłu koloidalnego, soli wapnia, fosforu oraz tlenków żelaza (gleby płowe -Bt). Z poziomem wzbogacenia mamy do czynienia także w przypadku akumulacji in situ (na miejscu) związków kompleksowych żelazisto-ilasto-próchnicznych, jaka występuje w glebach brunatnych (Bw) oraz związków żelazisto-próchnicznych w glebach rdzawych (Bv). Poziomy wzbogacenia posiadają barwę odcieni koloru brunatnego, występują bądź w formie jednolitych warstw, bądź w postaci plam, smużek i zacieków. Ich miąższość jest zróżnicowana i wynosi od kilku do kilkudziesięciu centymetrów.
Poziom glejowy - G, wykształca się w warunkach dużego uwilgotnienia i związanego z nim zbyt słabego przewietrzania (niedobór tlenu). Charakteryzuje się zabarwieniem od popielatego, poprzez zielonkawy do niebieskawego (warunki beztlenowe), które pochodzi od związków zredukowanego żelaza i manganu. Poziom glejowy tworzy się najczęściej w strefie występowania i długotrwałego bezpośredniego oddziaływania wody gruntowej. Oznaki oglejenia, związanego z okresowym oddziaływaniem wody gruntowej lub stagnowaniem wody opadowej na słabo przepuszczalnych warstwach, można obserwować w różnych poziomach niektórych gleb.
Poziom skały macierzystej gleb mineralnych - C, to zwietrzała skała występująca poniżej poziomów morfologicznego zróżnicowania gleby. Wykazuje dość jednolite zabarwienie. W utworach wykształconych ze skał zwartych, poziom ten charakteryzuje się niższym stopniem zwietrzenia w porównaniu z poziomami zalegającymi wyżej.
Dodatkowe oznaczenia poziomów głównych
Symbol |
Określenie wg SgP 2011 |
Występowanie SgP 2011 |
Odpowiednik W SgP 1989r |
a |
mocno rozłożony (shumifikowany) materiał organiczny (np. torf) |
Oa |
- |
ca |
skały węglanowe |
Rca |
- |
cs |
Skały gipsowe |
Rcs |
|
e |
średnio rozłożony (shumifikowany) materiał organiczny |
Oe |
|
f |
podpoziom butwinowy poziomu organicznego w glebach leśnych |
Of |
Of |
fh |
Podpoziom detrytusowy poziomu organicznego w glebach leśnych |
Ofh |
Of |
h |
iluwialna akumulacja materii organicznej - poziomy mineralne |
Poz. mineralne |
(np. Bh), |
i |
słabo rozłożony (shumifikowany) materiał organiczny |
|
|
k |
pedogeniczna akumulacja węglanów (tzw. wtórnych) - poziomy mineralne |
z wyjątkiem R |
ca |
l |
Podpoziom surowinowy poziomu organicznego w glebach leśnych |
Ol |
Ol |
p |
Poziom orny (orno-próchniczny |
Ap |
|
s |
Iluwialna akumulacja półtoratlenków żelaza i glinu |
Bs |
Bfe |
s |
Eluwialne wymycie półtoratlenków żelaza i glinu |
Es |
Ees |
t |
Iluwialna akumulacja minerałów ilastych |
Bt |
Bt |
t |
Eluwialne wymycie frakcji ilastej |
Et |
Eet |
v |
Zabarwienie rdzawe w piaskach luźnych i słabogliniastych (wzbogacenie w żelazo in situ) |
Bv |
Bv |
w |
Zabarwienie brunatne (akumulacja związków komplekso-wych żelazisto-próchniczno-ilastych) |
Bw |
Bbr |
Wszystkie gleby Polski zakwalifikowano do 11 rzędów, posiadających swój numer, nazwę i oznaczenie dużą literą:
RZĘDY GLEB:
1.GLEBY INICJALNE (I)
2.GLEBY SŁABO UKSZTAŁTOWANE (S)
3.GLEBY BRUNATNOZIEMNE (B)
4.GLEBY RDZAWOZIEMNE (R)
5.GLEBY PŁOWOZIEMNE (P)
6.GLEBY BIELICOZIEMNE (L)
7.GLEBY CZARNOZIEMNE (C)
8.GLEBY GLEJOZIEMNE (G)
9.VERTISOLE (V)
10.GLEBY ORGANICZNE (O)
11.GLEBY ANTROPOGENICZNE (A)
Rząd 1: GLEBY INICJALNE (I)
Gleby wykazujące początkowe stadium rozwojowe, w którym skutki słabo zaznaczonego procesu glebotwórczego występują do głębokości zaledwie 10 cm. Gleby te posiadają budowę profilu O-R lub AC-C. Gleby tego rzędu występują głównie w górach i na wyżynach, niektóre typy także na terenach nizinnych. Tworzenie się i funkcjonowanie górskich gleb inicjalnych wiąże się często z dużą odpornością skał na wietrzenie oraz występowaniem czynników niszczących (deflacja, erozja wodna, lawiny, spełzywanie). W obszarach nizinnych i wyżynnych gleby inicjalne powstają w wyniku erozyjnego ścięcia profilu glebowego do poziomu materiału macierzystego (lessy, gliny, iły), na którym powoli formuje się poziom próchniczny.
Dział ten obejmuje gleby, w których powstawaniu i funkcjonowaniu dominującą rolę odegrywa skała macierzysta. Rząd ten obejmuje 4 typy:
Gleby inicjalne skaliste
Bardzo płytkie gleby, o miąższości zwietrzeliny skalnej nie przekraczającej zazwyczaj 10 cm, zalegającej na skale litej O-R. Występują głównie w terenach górskich i wyżynnych, gdzie na skutek procesów geomorfologicznych inicjalna gleba jest ciągle niszczona - odmładzana (deflacja, spełzywanie, lawiny) lub powyżej regla górnego w sytuacji kiedy śnieg zalega przez większą część roku.
Podtypy:
1.1.1. Gleby inicjalne skaliste bezwęglanowe - litosole
Występują na skałach litych bezwęglanowych (granity, piaskowce, kwarcyty). Posiadają budowę O-R. Kilkucentymetrowy (<10cm) poziom organiczny O wykazuje odczyn kwaśny.i leży bezpośrednio na litej skale. Porasta je skąpa roślinność, głównie mchy i gatunki zielne należące do zbiorowisk naskalnych i murawowych; niekiedy można spotkać pojedyncze, skarlałe egzemplarze świerka, sosny lub kosówki.
1.1.2. Rędziny inicjalne skaliste
Gleby podobne w budowie do litosoli, ale powstałe na litych skałach węglanowych O-Rca (wapienie dolomity) lub siarczanowych O-Rcs (gipsy). Stanowią pierwotne stadium rozwojowe gleb wapniowcowych. Inicjalny poziom próchniczny (A)Cca posiada miąższość do 10 cm i zawiera dużą ilość nie zwietrzałych odłamków skalnych. Powstają najczęściej na erodowanych stokach lub wzniesieniach w terenie falistym. Gleby te jako bardzo płytkie są wybitnie suche i nie przydatne do uprawy rolniczej (niekiedy występują jako bardzo słabe pastwiska). W terenach równinnych zasiedla je głównie trawiasta roślinność kserofityczna z kostrzewą owczą i stokłosą wyniosłą.
Gleby inicjalne rumoszowe - tworzą się z grubookruchowego materiału zarówno skał bezwęglanowych jak i wapiennych, wytworzonego w wyniku obrywów skalnych, piarżysk itp. Wśród rumoszu skalnego występuje materia organiczna.
Gleby inicjalne erozyjne
Gleby powstałe w wyniku silnego erozyjnego niszczenia gleb wytworzonych z różnych utworów i skał niemasywnych.
Gleby inicjalne akumulacyjne OC-C, AC-C
Gleby powstające w wyniku współczesnych procesów fluwialnych (osady rzeczne) - mady inicjalne i eolicznych (świeże piaski wydmowe) - arenosole inicjalne. Formy nietrwałe, mogą być niszczone przez następne wezbranie rzeki lub w wyniku „wędrówki” wydm.
Rząd 2: GLEBY SŁABO UKSZTAŁTOWANE (S)
Należą tu gleby powstałe z różnych skał bezwęglanowych i skał wapiennych charakteryzujące się niskim stopniem zaawansowania procesu glebotwórczego, głównie z powodu silnej erozji lub bardzo niekorzystnych warunków klimatycznych. Stanowią następny etap w rozwoju gleb inicjalnych. W tym rzędzie wyróżniono 6 typów:
2.1. Rankery O-C-R, O-AC-R
Gleby należące do tego typu są podobne do litosoli, lecz wykazują nieco wyższy stopień rozwoju. Poziom AC jest tu wyraźnie ciemniejszy i większej miąższości (10-30 cm), zawiera jednak znaczny udział rumoszu skalnego, są glebami kwaśnymi. Niezwietrzała skała masywna zalega na głębokości do 50 cm. Gleby tego typu występują najczęściej w piętrze kosodrzewiny lub pod borem górno- i dolnoreglowym. W poziomie organicznym „O” występuje próchnica typu mor-moder lub mor.
2.2. Rędziny właściwe AC-Cca-Rca lub w lasach O-AC-Cca-Rca
Stanowią dalsze stadium rozwojowe rędzin inicjalnych. Poziom próchniczny (AC) posiada miąższość 10-30 cm i zawiera znaczną ilość odłamków skalnych, które wietrzejąc uwalniają węglany wapnia. Najczęściej posiada odczyn obojętny. Pod poziomem AC zalega rozdrobniona skała wapienna przechodząca dalej w skałę litą. Zawartość próchnicy do 3 %. Gleby te, mimo korzystnych właściwości poziomu próchnicznego, są glebami okresowo suchymi. Użytkowane rolniczo należą zwykle do klasy bonitacyjnej od IVa do V i kompleksu 3 - pszennego wadliwego. Pod lasami (zwykle rędziny wytworzone z twardszych skał wapiennych) stanowią siedlisko lasu liściastego z dużym udziałem buka.
2.3. Pararędziny O-A-AC-Ck
Podobnie jak rędziny są glebami międzystrefowymi, nie powstały jednak ze skał wapiennych lecz z zasobnych w węglan wapnia skał klastycznych (w materiale macierzystym zawartość węglanów wapnia nie mniejsza niż 15%), jak np. niektóre piaski zwałowe i fluwioglacjalne, łupki ilaste o spoiwie węglanowo-wapniowym. Żyzność pararędzin zależy w dużym stopniu od ich składu granulometrycznego oraz form występowania węglanów wapnia w wietrzejącej skale. Posiadają odczyn zbliżony do obojętnego oraz 1-2% materii organicznej. Gleby te występują najczęściej na zboczach wzgórz, w Polsce w nieznacznych ilościach.
2.4. Arenosole O-A-C lub Ap-C
Poziom próchniczny słabo ukształtowany posiada miąższość ponad 10cm. Arenosole powstały z utworów piaszczystych, niewęglanowych. Mają odczyn zróżnicowany od obojętnego do kwaśnego zależnie od pochodzenia geologicznego skały macierzystej. Gleby tego typu tworzą siedliska roślinne o małych wymaganiach wodnych, jak wydmuchrzycy piaskowej i piaskownicy zwyczajnej. Mogą występować także pod borem sosnowym suchym i borem sosnowym świeżym. W tych ostatnich przypadkach mogą przekształcać się stopniowo w gleby rdzawe lub bielicowe. Gleby te bywają także użytkowane rolniczo, należą wówczas do klasy bonitacyjnej VI i V oraz kompleksu przydatności rolniczej 7 lub 6.
2.5. Mady właściwe A-C(g)
Występują w dolinach rzecznych aktualnie ulegających okresowym zalewom, bądź w miejscach w których takie zalewy ustały stosunkowo niedawno, charakteryzują się wielowarstwową budową profilu ze słabo ukształtowanym poziomem próchnicznym, stopniowo przechodzącym w skałę macierzystą. W dolnej części profilu występuje często oglejenie wywołane wodami gruntowymi. Mady właściwe są użytkowane najczęściej jako łąki (siedlisko - łęgi właściwe), niekiedy (po zmeliorowaniu) jako grunty orne. Ich żyzność (i klasa bonitacyjna) zależą głównie od składu granulometrycznego występujących w profilu utworów.
2.6. Gleby słabo ukształtowane erozyjne Ap-C, Ap-Ck
Gleby zerodowanych obszarów rolniczych, w których poziom uprawny (Ap) wytworzony w wyniku orki i innych zabiegów agrotechnicznych zawiera ok. 1% materii organicznej. Żyzność tych gleb zależy głównie od ich składu granulometrycznego. Gleby tego typu można spotkać na wyżynach lessowych wśród czarnoziemów i gleb płowych.
Rząd 3. GLEBY BRUNATNOZIEMNE (B)
Tworzą się w klimacie umiarkowanym kontynentalnym i oceanicznym z utworów różnego pochodzenia geologicznego i o różnym składzie granulometrycznym (z wyłączeniem utworów bardzo lekkich), pod lasami liściastymi i mieszanymi. W takich warunkach zachodzi proces brunatnienia polegający na rozpuszczaniu i wymywaniu węglanów (jeżeli występowały), intensywnym wietrzeniu fizycznym i biochemicznym minerałów pierwotnych, tworzeniu wtórnych minerałów ilastych, uwalnianiu się półtoratlenków żelaza i powstawaniu związków kompleksowych żelazisto-próchniczno-ilastych. Związki te tworzą na mineralnych ziarnach glebowych brunatne powłoczki (stąd nazwa tych gleb). Gleby brunatnoziemne powstały w Polsce z glin morenowych, utworów pyłowych i piasków gliniastych, utworów aluwialnych i trudniej wietrzejących wapieni, a w terenach górskich z piaskowców, granitów i gnejsów. W tym rzędzie wyróżnia się 4 typy (każdy z typów dzieli się na 2-6 podtypów które pomijam - nie obowiązują studentów):
3.1. Gleby brunatne eutroficzne,
3.2. Gleby brunatne dystroficzne,
3.3. Mady brunatne
3.4. Rędziny brunatne
3.1. Gleby brunatne eutroficzne O-A-Bw-Ck lub Ap-Bw-Ck
Gleby te powstały z różnych skał macierzystych (z wyłączeniem utworów bardzo lekkich), jednak zasobnych w składniki alkaliczne (często także węglan wapnia). Tworzące się w wyniku procesu brunatnienia minerały ilaste, związki żelaza, a szczególnie związki kompleksowe żelazisto-próchniczno-ilaste nie ulegają przemieszczeniu w głąb profilu lecz stanowią otoczki cząstek glebowych (akumulacja in situ). W glebach tych występują warunki sprzyjające intensywnemu przebiegowi procesów mineralizacji i humifikacji. Poziom próchniczny o zabarwieniu brunatnoszarym posiada miąższość do 20 cm w glebach leśnych i do 30 cm w uprawnych; zawiera 2-3% słodkiej próchnicy, charakteryzuje się odczynem obojętnym lub lekko kwaśnym i dość wysokim stopniem wysycenia zasadami kompleksu sorpcyjnego (ponad 60 %). Poziomy głębsze posiadają odczyn zbliżony do obojętnego, na głębokości do 100 cm na ogół występują węglany wapnia. Gleby brunatne eutroficzne są glebami biologicznie czynnymi i strukturalnymi. Ogólnie są to gleby dobre, niekiedy nawet bardzo dobre - zależy to głównie od składu granulometrycznego i położenia w terenie. Najlepsze powstały z glin zwałowych, margli oraz lessów i utworów lessopodobnych, należą do klas bonitacyjnych od II do IIIb. Zaliczane są do kompleksów pszennych (1-3), żytniego bardzo dobrego lub dobrego (4, 5), niekiedy zbożowo-pastewnego mocnego (8).
3.2. Gleby brunatne dystroficzne O-A-Bw-C lub Ap-Bw-C
Gleby tego typu są morfologicznie podobne do brunatnych eutroficznych i posiadają podobny zapis profilu glebowego, różnią się jednak istotnie, głównie właściwościami chemicznymi. Powstały ze skał o różnym składzie granulometrycznym (z wyłączeniem utworów bardzo lekkich) ubogich w zasady - kwaśnych, takich jak: granity, granito-gnejsy, gruboziarniste piaskowce oraz bezwęglanowe iły. W całym profilu charakteryzują się odczynem kwaśnym lub bardzo kwaśnym oraz niskim stopniem wysycenia kompleksu sorpcyjnego zasadami (poniżej 60 %). Gleby te występują najczęściej pod zbiorowiskami leśnymi, zwłaszcza w terenach górskich i podgórskich. W terenach nizinnych są zwykle glebami uprawnymi średniej lub niskiej jakości - klasa IVa, IVb lub V (w zależności od składu granulometrycznego utworu) oraz kompleksów przydatności rolniczej 4 i 5. Najważniejszym zabiegiem poprawiającym żyzność tych gleb jest wapnowanie.
3.3. Mady brunatne A-Bw-C lub A-Bw-Cg
Występują zwykle w odwodnionych częściach dolin rzecznych lub w wyższych ich położeniach, rzadko podlegających zalewom (w dolnej części profilu często widoczne oglejenie). Charakteryzują się znacznie lepszym przewietrzaniem niż mady właściwe i próchniczne. Poziom próchniczny zawieraja do 3% próchnicy, posiada odczyn obojętny lub lekko kwaśny, rzadziej kwaśny. Budowa profilu wielowarstewkowa, typowa dla mad właściwych, jest tu słabiej widoczna. Mady brunatne są zwykle użytkowane jako grunty orne. Jeżeli budują je utwory średniozwięzłe lub zwięzłe, należą do gleb żyznych wysokiej bonitacji.
3.4. Rędziny brunatne A-Bw(ca)-Cca(Rca)
Tworzą się najczęściej z twardych skał wapiennych triasowych i jurajskich lub wapieni marglistych ze znaczną domieszką minerałów ilastych. Poziom próchniczny tych gleb, barwy szarobrunatnej, posiada miąższość poniżej 30cm. Zawiera niewielką ilość odłamków skalnych, jego cząstki ziemiste posiadają zwykle skład granulometryczny lżejszy niż u rędzin czarnoziemnych - gl, pgm. Może nie zawierać węglanów i posiadać odczyn obojętny lub nawet lekko kwaśny. Poziom Bw posiada małą miąższość (od 5 do kilkunastu cm) i jest słabo wykształcony, charakteryzuje się żółtobrunatną barwą i zawiera do 5 % węglanów; posiada strukturę ziarnistą lub pryzmatyczną. Rędziny brunatne użytkowane rolniczo należą do gleb średniej jakości, pod lasami stanowią siedlisko lasu świeżego.
Rząd 4. GLEBY RDZAWOZIEMNE (R)
Gleby te powstały na bazie piasków sandrowych lub innych utworów piaszczystych słabo przesortowanych i mało przemytych (piasek luźny lub słabo gliniasty), pod roślinnością borową, w warunkach bardzo małego uwilgotnienia, wynikającego z zajmowania wyższych partii w terenie oraz występowania w rejonach z mniejszą ilością opadów (Puszcza Piska i Augustowska, Bory Tucholskie). Główny proces glebotwórczy to proces rdzawienia, którego charakterystyczną cechą jest powstawanie w utworach piaszczystych nieruchliwych kompleksów próchnicy z półtoratlenkami (zwłaszcza żelaza). Kompleksy te wraz z pewną ilością wolnych tlenków Fe i Al, tworzą rdzawe otoczki na cząstkach mineralnych gleby. Nieruchliwość półtoratlenków wiąże się ze stosunkowo znacznym nagromadzeniem niekrzemianowych form R2O3 i małą produkcją rozpuszczalnych frakcji kwasów próchnicznych (fulwokwasów). Temu zaś sprzyja niska aktywność biologiczna wynikająca głównie ze słabego uwilgotnienia gleby. Wyróżnia się 2 typy:
4.1. Gleby rdzawe O-A-Bv-C
4.2. Gleby ochrowe
4.1. Gleby rdzawe O-A-Bv-C
Gleby rdzawe charakteryzują się silnie kwaśnym odczynem i niskim wysyceniem kompleksu sorpcyjnego zasadami - około 30 %. Najbardziej charakterystycznym dla tych gleb jest poziom rdzawienia- Bv (sideric). Gleby leśne posiadają słabo wykształcony poziom próchniczny, miąższości kilku cm, z próchnicą typu moder lub moder-mor. Gleby rdzawe uprawne należą do najsłabszych, najczęściej klasy VI (niekiedy VIRz) i kompleksu 6 lub 7. Zawartość próchnicy (kwaśnej) w poziomie orno-próchnicznym najczęściej nie przekracza 1,5 %. Gleby te, jeżeli są w uprawie rolniczej, wymagają wapnowania i stosowania nawozów organicznych.
Rząd 5. GLEBY PŁOWOZIEMNE (P)
Gleby te (zwane dawniej pseudobielicowymi) tworzą się w warunkach klimatu umiarkowanie wilgotnego pod lasami liściastymi i mieszanymi. Regiony Polski o średnim opadzie rocznym 500-700 mm sprzyjają ich powstawaniu, stąd ich ponad 30% udział wśród gleb Polski (głównie Polska południowa). Cechą charakterystyczną tych gleb jest proces wymycia węglanów (jeżeli występowały w skale) i innych rozpuszczalnych w wodzie składników, a następnie przemieszczanie w głąb iłu koloidalnego oraz częściowo wodorotlenków żelaza i glinu, jak również niektórych form związków próchnicznych (proces płowienia - przemywania - lessivage). Trzy typy:
5.1. Gleby płowe,
5.2. Gleby płowe zaciekowe,
5.3. Gleby płowe podmokłe
5.1. Gleby płowe O-A-Et-Bt-C lub Ap-Et-Bt-C
Gleby płowe powstają często z utworów pyłowych (zarówno lessów jak pyłów pochodzenia wodnego), glin zwałowych, rzadziej iłów i piasków gliniastych (nie powstają na bazie utworów bardzo lekkich). Poziom A, barwy szarej osiąga zwykle miąższość do 20 cm, zawiera do 2% próchnicy i posiada strukturę ziarnistą. Stosunek kwasów huminowych do fulwowych wynosi około 1. Zalegający pod nim poziom przemycia (Et) posiada zabarwienie jasno-żółte i przechodzi, najczęściej zaciekami, w poziom wzbogacenia (wmycia) - Bt. Poziom ten jest zwykle znacznej miąższości (kilkadziesiąt cm), posiada zabarwienie brunatne (w różnych odcieniach). Ze względu na wzbogacenie w ił koloidalny i inne związki o charakterze lepiszcza, wykazuje cechy większej zwięzłości i jest nieco gorzej przewietrzany, posiada strukturę pryzmatyczną lub orzechowatą. Poziomy A i Et wykazują zwykle odczyn kwaśny i stopień wysycenia zasadami na poziomie 40-60%, natomiast poziom Bt charakteryzuje się nieco wyższym pH i stopniem wysycenia zasadami (50-90%).
Gleby płowe występujące pod lasami tworzą żyzne siedliska grądowe lub lasów mieszanych, użytkowane rolniczo należą do gleb dobrych i średniej jakości - klasy IIIa do IVb oraz kompleksów pszennych (2, 3) w przypadku utworów zwięźlejszych lub żytnich bardzo dobrego i dobrego (4 i 5) jeżeli gleba powstała z piasków gliniastych
Rząd 6. GLEBY BIELICOZIEMNE (L)
Gleby tego rzędu wytworzyły się w klimacie umiarkowanym, pod wpływem roślinności borowej, na przepuszczalnych i ubogich w składniki pokarmowe piaskach luźnych lub słabogliniastych, w których głównym minerałem jest kwarc. Gleby bielicoziemne charakteryzują się silnym zakwaszeniem w całym profilu, bardzo małą pojemnością kompleksu sorpcyjnego i niskim stopniem jego wysycenia zasadami, w konsekwencji wykazują bardzo małe zdolności buforujące i dużą podatność na degradację chemiczną. Wyróżnia się 2 typy gleb bielicoziemnych:
6.1. Gleby bielicowe,
6.2. Bielice
6.1. Gleby bielicowe O-A-Es-Bhs-C lub Ap-(Es)-Bhs-C
Gleby bielicowe powstały z ubogich w składniki pokarmowe piasków sandrowych lub innych utworów o składzie piasków luźnych lub słabogliniastych, przesortowanych i przemytych, pod roślinnością borową (bory świerkowe i jodłowo-świerkowe), w rejonach o większej ilości opadów. Głównym procesem glebotwórczym jest proces bielicowania (eluwialny), który polega na przemieszczaniu w głąb profilu rozpuszczalnych w wodzie substancji, a w szczególności fulwokwasów i ich kompleksowych połączeń z jonami żelaza i glinu. Kwasy fulwowe, których źródłem jest próchnica nadkładowa (ektopróchnica), migrują w głąb profilu glebowego wzbogacając się po drodze w rozpuszczalne substancje mineralne, zwłaszcza związki żelaza, glinu i manganu. Substancje te, w środkowej części profilu, po przekroczeniu ich zawartości granicznej (Corg./Al.+Fe ≤ 25), wytrącają się tworząc, poziom wzbogacenia (iluwialny). Pomiędzy słabo wykształconym poziomem próchnicznym, a poziomem wzbogacenia występuje strefa najdynamiczniej przebiegających procesów wymywania - poziom eluwialny.
Gleby bielicowe charakteryzują się następującą budową profilu glebowego: O-A-Es-Bhs-C, lub w glebach uprawnych Ap-(Es)-Bhs-C. Poziom O (ektopróchnica) o miąższości kilku do kilkunastu cm, charakteryzuje się próchnicą typu mor lub moder-mor. Poziom próchniczny (A) najczęściej miąższości do 10 cm zawiera głównie próchnicę powstałą in situ z rozkładu korzeni roślin runa (zawartość próchnicy 1-1,5 %). Poziom eluwialny (Es), zwykle kilkunastocentymetrowej miąższości, posiada białawe zabarwienie, tworzą go prawie wyłącznie przemyte ziarna kwarcu (diagnostyczny poziom albic). Poziom wzbogacenia (iluwialny - spodic) o barwie szaro-brunatno-rdzawej, posiada często znaczną miąższość (niekiedy ponad 40 cm) i wyraźną dwudzielność, dającą niekiedy podstawę do wyróżnienia dwóch podpoziomów - w górnej strefie Bh o zabarwieniu szarobrunatnym (nagromadzenie dużej ilości związków próchnicznych) i poniżej Bs z przewagą związków żelaza. Nagromadzone w tym poziomie substancje powodują pewien stopień jego cementacji.
Gleby bielicowe charakteryzują się silnym zakwaszeniem (pH w H2O wynosi 3,0-4,5) i bardzo niskim stopniem wysycenia zasadami (V<20%), bardzo małą zasobnością w składniki pokarmowe, posiadają nikłe zdolności sorpcyjne i retencyjne. Należą do bardzo słabych gleb leśnych (borowych) lub rolnych, najczęściej klasy VI i kompleksu żytniego bardzo słabego (7).
6.2. Bielice O-Es-Bh-Bs-C
Skały macierzyste i warunki powstania bielic są podobne jak gleb bielicowych, jednak proces bielicowania występuje w nich w większym nasileniu, co nie pozwala na wykształcenie się poziomu próchnicznego. Są to jedyne gleby pozbawione tego niezwykle cennego poziomu. Poziom O posiada zwykle większą miąższość niż w glebach bielicowych i może dochodzić nawet do 25 cm. Bardziej wyraźnie różnicuje się też na 3 podpoziomy: Ol - surowinowy, o miąższości 2-3 cm, złożony z mało zmienionych resztek ścioły leśnej; Of - butwinowy o największej miąższości (około 2/3 całego poziomu O), tworzą go ciemnobrunatne, rozdrobnione i częściowo przetworzone resztki roślinne, poprzerastane korzeniami roślin runa i strzępkami grzybni; Oh - epihumusowy o zabarwieniu brunatno-czarnym, charakteryzuje się materią organiczną w dużym stopniu shumifikowaną. Poziom organiczny, a szczególnie podpoziomy Of i Oh wykazują bardzo silne zakwaszenie (pH w H2O 2,8 - 4,0). Bezpośrednio pod poziomem O występuje poziom eluwialny - Es, miąższości kilku do kilkudziesięciu centymetrów, barwy białawej, niekiedy w górnej części jasnoszarej na skutek wmycia substancji humusowych z podpoziomu Oh. Poniżej zalega dobrze wykształcony poziom wzbogacenia (iluwialny), wykazujący wyraźną dwustrefowość pozwalającą na wyróżnienie szaro-brunatnego podpoziomu Bh i zalegającego niżej rdzawo-brunatnego Bs. Poziom wzbogacenia wykazuje zwykle znaczny stopień scementowania, głównie za sprawą dużej koncentracji kompleksowych połączeń żelaza i glinu z fulwokwasami. Przejście pomiędzy poziomami Es i Bhs jest ostre jakkolwiek nieregularne, występują liczne wcięcia i języki, natomiast przejście poziomu wzbogacenia w skałę macierzystą jest zwykle stopniowe.
Bielice są zaliczane do gleb najsłabszych, wykazują skrajnie kwaśny odczyn, minimalne zdolności sorpcyjne i retencyjne, są bardzo ubogie w składniki pokarmowe, nie nadają się do uprawy rolniczej, zatem prawie w całości są glebami leśnymi tworzącymi siedliska głównie borów.
Rząd 7. GLEBY CZARNOZIEMNE (C)
Powstały z różnych utworów, charakteryzują się znaczną zawartością materii organicznej (próchnicy), zakumulowanej w różnych warunkach uwilgotnienia siedliska.
Wyróżnia się następujące typy (obowiązują pierwsze 4):
7.1. Czarnoziemy,
7.2. Czarne ziemie,
7.3. Rędziny czarnoziemne,
7.4. Mady czarnoziemne,
7.5. Gleby deluwialne czarnoziemne,
7.6. Gleby murszaste
7.1. Czarnoziemy
Czarnoziemy zajmują na terenie Polski niewielkie obszary (około 0,75 % powierzchni gleb) w południowo-wschodniej i południowej części Polski (okolice Hrubieszowa, Przemyśla, Sandomierza, Proszowic). Czarnoziemy te są określane mianem reliktowych, gdyż są pozostałością po okresach klimatycznych borealnym i subborealnym, w których to zachodził proces ich powstawania pod wpływem roślinności leśno-stepowej i łąkowo-stepowej. Aktualnie panujący klimat (chłodniejszy i wilgotniejszy) nie tylko nie stwarza warunków do ich tworzenia się, ale wręcz przeciwnie sprzyja ich degradacji. Czarnoziemy na terenie Polski wytworzyły się z lessów - utworów pyłowych zasobnych w CaCO3. Charakteryzują się poziomem próchnicznym miąższości ponad 30 cm, barwy ciemnoszarej do czarnej i zawartością próchnicy 2-4 %. Odczyn poziomów przypowierzchniowych jest obojętny lub lekko kwaśny, w głąb profilu pH nieco wzrasta, podobnie jak wzrasta zawartość CaCO3.
Czarnoziemy w naszym kraju należą do stosunkowo mało próchnicznych i mniej żyznych od czarnoziemów właściwych występujących np. na Ukrainie, a to z powodu aktualnie panującego klimatu, który sprzyja procesom ich degradacji. Ogólnie można mówić o trojakich skutkach i zarazem morfologicznie widocznych symptomach tych procesów:
przemieszczenie się związków zasadowych, a szczególnie węglanów wapnia w głąb profilu, najczęściej na głębokość 60 do 120 cm. Za sprawą umiarkowanie wilgotnego klimatu występuje przewaga przesiąkania wody w głąb, nad jej podsiąkiem, a to powoduje przemieszczanie się składników w dół profilu,
zmniejszenie się miąższości poziomu próchnicznego i zawartości w nim próchnicy na skutek procesów erozyjnych i braku sprzyjających warunków do intensywnej akumulacji substancji organicznej,
nałożenie się procesu brunatnienia - procesu glebotwórczego typowego dla naszego klimatu.
Wyróżnia się pięć podtypów, z których obowiązują trzy:
7.1.1. Czrnoziemy typowe (dawniej czarnoziemy zdegradowane) A-AC-Ck lub A-(Bw)-Ck
Poziom próchniczny miąższości 30-60 cm, zawartość próchnicy zwykle 2-3%. Odczyn zwykle lekko kwaśny, pH wzrasta w głąb profilu. Stopień wysycenia zasadami co najmniej 50 %. Czarnoziemy typowe są glebami bardzo dobrymi lub dobrymi, należą do II lub IIIa klasy bonitacyjnej oraz 1 lub 2 kompleksu przydatności rolniczej. Czarnoziemy charakteryzują się na ogół dobrymi stosunkami wodno-powietrznymi, w tym szczególnie dużym podsiąkiem użytecznym. Są glebami o dużej aktywności biologicznej, można na nich uprawiać, z bardzo dobrymi efektami, wszystkie rośliny.
7.1.2. Czrnoziemy kumulacyjne A-AC-Ck
(dawniej niezdegradowane lub namyte- wystepują w b. małych ilościach).
Poziom próchniczny miąższości ponad 60cm, wykazuje trwałą strukturę gruzełkowatą, zawiera 3 do 4 % próchnicy typu mull wysyconej kationami wapnia. Charakteryzuje się najczęściej odczynem obojętnym i brakiem CaCO3 oraz stopniem wysycenia zasadami kompleksu sorpcyjnego na poziomie 90 %. Próchnica charakteryzuje się zwykle większym udziałem kwasów huminowych niż fulwowych oraz znacznym udziałem humin. Poziom AC zawiera około 1 % próchnicy i niekiedy niewielką zawartość CaCO3. Na głębokości do 100cm zalega skała macierzysta (less), nie zmieniona procesami glebotwórczymi, zawierająca węglany wapnia najczęściej w postaci wytrąceń rozproszkowanych lub większych rozmiarów konkrecji (laleczki kalcytowe). Czarnoziemy kumulacyjne należą do najlepszych gleb w naszym kraju, są zaliczane do I lub II klasy bonitacyjnej i kompleksu pszennego bardzo dobrego -1.
7.1.3. Czarnoziemy z poziomem cambik (z poziomem brunatnienia)
- dawniej cz. zdegradowane.
Od czarnoziemów typowych różnią się występowaniem dość dobrze wykształconego poziomu brunatnienia A-Bw-Ck.
7.2. Czarne ziemie
Czarne ziemie powstały z różnych skał macierzystych (z wyłączeniem utworów bardzo lekkich), jednak zasobnych w składniki alkaliczne, w warunkach dużego uwilgotnienia sprzyjającego wytwarzaniu i akumulacji materii organicznej. Skały macierzyste tych gleb mogą posiadać skład granulometryczny glin, pyłów i iłów, rzadziej piasków gliniastych. Czarne ziemie występują małymi kompleksami na terenie całej Polski (ponad 2% wszystkich gleb), głównie na obszarach płaskich obniżeń, w warunkach długotrwałego oddziaływania wysokiego poziomu eutroficznych wód gruntowych, dla zwiększenia żyzności często wymagają regulacji stosunków wodnych. Czarne ziemie charakteryzują się poziomem próchnicznym znacznej miąższości - 30 do 60cm (niekiedy ponad 60 cm - czarne ziemie kumulacyjne), zawierającym 2 - 6 % próchnicy wysyconej zasadami, o wąskim stosunku C:N (6-9). Posiadają odczyn obojętny rzadziej lekko alkaliczny lub lekko kwaśny oraz kilku- lub kilkunasto-procentową zawartość CaCO3 w głębszych warstwach profilu. Akumulacja substancji organicznej w tych glebach jest w dużym stopniu związana z procesem darniowym, przy czym w warunkach nadmiernego uwilgotnienia górnej części profilu rozkład substancji organicznej może być spowolniony i mogą powstawać utwory torfiaste. Dolna, niekiedy także środkowa, część profilu wykazuje oglejenie. Ogólny zapis profilu czarnej ziemi: O-A-Ckg, O-A-AC-Ck-Cg. Czarne ziemie najczęściej są glebami dobrymi i średniej jakości, jeżeli są pod gruntami ornymi to zwykle należą do klas bonitacyjnych od II do V i kompleksów 2, 4, lub 8, jeżeli pod użytkami zielonymi to lokują się w klasach od II do IV i kompleksach 1z lub 2z, w przypadku występowania pod lasami tworzą siedliska lasu wilgotnego.
7.3. Rędziny czarnoziemne
Rędziny czarnoziemne wytworzyły się najczęściej z miękkich wapieni kredowych, margli, porowatej opoki wapiennej oraz skał gipsowych z domieszkami ilastymi. Posiadają budowę A-AC-Cca-Rca lub A-AC-Ccs-Rcs, charakteryzują się poziomem próchnicznym miąższości ponad 30 cm i zawartością w nim próchnicy powyżej 3% (kompleksy próchniczno-ilasto-węglanowe). Poziom ten posiada strukturę gruzełkową i barwę ciemnoszarą do czarnej. Stosunek kwasów huminowych do fulwowych oscyluje wokół wartości 1. Charakteryzuje się odczynem obojętnym lub lekko alkalicznym i pełnym wysyceniem kompleksu sorpcyjnego zasadami. Posiada skład granulometryczny gliny średniej lub ciężkiej z niewielką zawartością drobnych okruchów skalnych. Należą do bardzo dobrych gleb uprawnych najczęściej klasy bonitacyjnej od I do IIIa i kompleksu pszennego bardzo dobrego (1) lub dobrego (2).
7.4. Mady czarnoziemne
Powstają z osadów aluwialnych w oddalonych od koryta rzeki zagłębieniach dolin, gwarantujących znaczne uwilgotnienie, z namułów o dużym udziale cząstek ilastych i pyłowych (utwory średniozwięzłe i zwięzłe). Charakteryzują się głębokim poziomem A (30 - 50 cm), barwy ciemnoszarej lub czarnej, zawierającym > 3 % słodkiej próchnicy. Posiadają zwykle obojętny odczyn, są zasobne w składniki pokarmowe. Należą do gleb żyznych i urodzajnych, ich wadą, w przypadku utworów ciężkich pod gruntami ornymi, jest słabe przewietrzanie i trudności w uprawie. Charakteryzuja się podobną budowa profilu jak czarne ziemie: A-AC-G, posiadają słabo zaznaczoną budowę warstwową.
Rząd 8. GLEBY GLEJOZIEMNE (G)
Należą tu gleb, w których na skutek płyto zalegającej wody gruntowej lub zatrzymanych w profilu na warstwach słabo przepuszczalnych wód opadowych występują trwale lub okresowo warunki beztlenowe. Jedynie warstwa przypowierzchniowa wykazuje nieco lepsze przewietrzanie. Warunki takie sprzyjają akumulacji materii organicznej o niepełnej humifikacji i rozwojowi poziomu próchnicznego oraz procesom glejowym w środkowej i głębszych partiach profilu. Gleby powstały z różnych utworów. Rząd ten obejmuje 1 typ:
Gleby glejowe, A-G
Typ ten obejmuje gleby odgórnie oglejone w wyniku nagromadzenia się w profilu wód opadowych zatrzymanych nad warstwami słabo przepuszczalnych utworów występujących w środkowej części profilu, bądź jest spowodowane płytko zalegającym poziomem wody gruntowej. Oglejenie górnych warstw profilu jest okresowe, ponieważ ich uwilgotnienie jest związane z ilością i rozkładem opadów lub spływów, bądź wahaniami poziomu wody gruntowej. Zachodzą w nich na przemian procesy tlenowe i beztlenowe. Zmienność warunków powoduje także spowolnienie procesów mikrobiologicznego rozkładu materii organicznej. Posiadają poziom A stosunkowo małej miąższości z dużą zwykle zawartością (do 10 %) słabo rozłożonej (słabo shumifikowanej) materii organicznej. Jeżeli gleby tego typu znajdują się pod lasami, to występuje próchnica mor-moder lub mor. W użytkowaniu rolniczym najlepiej nadają się pod łąki (kl II lub III i kompleks 2z), jeżeli są w uprawie należą najczęściej do kompleksu zbożowo-pastewnego mocnego.
Rząd 10. GLEBY ORGANICZNE (O) Oi-Oi-Oi lub Oi-Oe-Oi
Gleby powstające w warunkach podmokłych, gdzie w znacznym okresie występuje nasycenie wodą w całym profilu. Do tej pory były określane jako gleby torfowe, mułowe i murszowe. Osady organiczne (torf, muł) posiadają miąższość w stropie profilu ponad 40cm, lub mniej, jeżeli pod masą organiczną zalega skała lita.
Gleby organiczne w naszym kraju należą najczęściej do średnio głębokich (miąższość złoża 80-130cm) i płytkich (40-80 cm). Pod utworem organicznym zalega skała mineralna, często o składzie piaszczystym.
Gleby torfowe - gleby organiczne, których skałą macierzystą jest złoże torfowe z aktualnie zachodzącym procesem torfotwórczym. Proces ten, w odróżnieniu od mułotwórczego, zachodzi w warunkach beztlenowych, wynikających z płytkiego utrzymywania się poziomu wody gruntowej, w okresie całego roku. Miąższość złóż torfowych w naszym kraju zwykle nie przekracza 1,3 m i są podścielone utworami mineralnymi, najczęściej piaszczystymi, niekiedy ich pokłady mogą wynosić jednak kilka metrów. Gleby torfowe mają charakter gleb inicjalnych.
W oparciu o naturalne zróżnicowanie torfowisk, wynikające z żyzności siedlisk, wydzielono trzy ich odmiany ekologiczne:
a) gleby torfowisk niskich, b) gleby torfowisk przejściowych, c) gleby torfowisk wysokich.
Gleby torfowisk niskich tworzą się pod wpływem płytko występujących, zasobnych w składniki pokarmowe, ruchomych wód gruntowych lub w miejscach zasilanych eutroficznymi wodami w wyniku zalewów i spływów. Wody takie sprzyjają rozwojowi eutroficznych zbiorowisk roślinnych, z przewagą roślinności zielnej, wytwarzającej dużą ilość biomasy. Zasobność w sole mineralne, w tym wapniowe i magnezowe, wód zasilających torfowiska niskie powoduje neutralizację kwaśnych produktów rozkładu masy roślinnej. Odczyn torfowisk niskich jest zwykle obojętny lub lekko kwaśny (pH>5). Masa torfowa posiada zabarwienie od brunatnej do czarnej. Według składu botanicznego zbiorowisk torfotwórczych, wyróżnia się torfy niskie: mechowiskowe, turzycowiskowe, szuwarowe i olsowe.
Torfowiska niskie nie zmeliorowane ze względu na wysoki poziom wód gruntowych są rolniczo mało przydatne, użytkowane jako łąki występują w typie siedliskowym bielaw i łęgów zastoiskowych i zaliczane są do kompleksu 3z i V lub VI klasy bonitacyjnej. Po odpowiednim zmeliorowaniu awansują o co najmniej jedną klasę i mogą być zakwalifikowane do kompleksu 2z (użytki zielone średnie). W siedliskoznawstwie leśnym są zaliczane do olsów.
Gleby torfowisk przejściowych. W przypadku ograniczenia dostępu eutroficznych wód ruchomych do torfowisk niskich, następuje oligotrofizacja (jałowienie) ich siedliska, wywołana głównie wyczerpywaniem ze stagnującej wody składników pokarmowych, zwłaszcza wapnia. Powoduje to inwazję mchów torfowych zwłaszcza zaś Sphagnum cuspidatum. Z czasem masa torfowa ulega wypiętrzeniu, a na powstałe kępki wchodzi brzoza omszona. Torfowiska te bywają zasiedlane zarówno przez rośliny torfowisk niskich jak i wysokich. Torf przejściowy ma barwę brunatną, odczyn kwaśny (pH 4.0-5.0) i na ogół słaby (mniejszy niż torfy niskie) stopień rozkładu substancji organicznej.
Z punktu widzenia rolniczego torfy przejściowe są nieużytkami. Nawet po zmeliorowaniu przedstawiają bardzo małą wartość jako użytki zielone i wymagają dużych nakładów na zagospodarowanie. Winny być pozostawione jako naturalne zbiorniki retencyjne i rezerwaty przyrody (cenne użytki ekologiczne).
Gleby torfowisk wysokich posiadają szczególnie wyraźnie zaznaczony charakter gleby inicjalnej. Powstają w miejscach silnie uwilgotnionych wodami oligotroficznymi (jałowymi), pochodzącymi z opadów, ubogich w składniki wód gruntowych i niektórych specyficznych zlewni, np. tereny wśród wydmowe. Silnie zakwaszone i jałowe siedlisko torfów wysokich sprzyja rozwojowi głównie mchów sfagnowych. Według składu botanicznego zbiorowisk roślinnych torfy wysokie dzieli się na: mszarne, wrzosowiskowe i bór-bagnowe (siedliska borów bagiennych).
Masa torfowa posiada barwę jasno-brunatną, bardzo niską gęstość objętościową, bardzo wysoką pojemność wodną, strukturę gąbczastą lub włóknistą, odczyn silnie kwaśny (pH 3.5-4.5). Torfowiska te stanowią rolnicze nieużytki, niekiedy mogą tworzyć bardzo niskiej jakości siedliska leśne. Torfowiska wysokie stanowią natomiast bardzo cenne „użytki ekologiczne”, charakteryzujące się dużym bogactwem unikalnej flory i fauny, dlatego ich melioracje są ekonomicznie nieopłacalne, a w aspekcie ekologicznym bardzo szkodliwe, tym bardziej że mogą spełniać rolę naturalnych zbiorników retencyjnych.
Gleby mułowe. Warunkiem wystąpienia procesu mułotwórczego są cykliczne zmiany aeracji masy organicznej związane z zalewami lub wahaniami poziomu wody gruntowej. W górnych poziomach tych gleb, w przeciwieństwie do torfowych, okresowo występują warunki aerobowe, skutkiem czego stopień zaawansowania procesu humifikacji i mineralizacji materii organicznej jest znaczny. Gleby te charakteryzują się także większym udziałem, w porównaniu z torfami, osadów mineralnych (głównie na skutek namułów podczas zalewów).
Wyróżnia się dwa środowiska mułotwórcze: telmatyczne i limnetyczne.
Muły pochodzenia telmatycznego tworzą się w okresowo zalewanych dolinach przede wszystkim rzecznych (łęgi zalewowe). Porasta je głównie roślinność szuwarowa, jak manna mielec, mozga trzcinowata, turzyce, niekiedy olsza. Znaczna amplituda wahań poziomu wód gruntowych w ciągu roku, stwarza na przemian warunki złej i dobrej aeracji, zalegającej przypowierzchniowo masy organicznej, co sprzyja dość intensywnej jej mineralizacji i humifikacji. Okresowe zalewy wzbogacają glebę w substancję mineralną (wkładki namułów mineralnych), dzięki czemu mogą się tworzyć, cenne dla żyzności gleby, związki organiczno-mineralne.
Muły pochodzenia limnetycznego tworzą się w warunkach trwałego zalewu (zastoiska wodne) w obniżeniach terenowych, lub też na dnie mniejszych, płytkich zbiorników wodnych. Charakterystyczną cecha tych środowisk jest duża amplituda wahań poziomu wody, dzięki czemu w okresach obniżenia się lustra wody następuje wzmożona aeracja masy organicznej, a w ślad za tym następuje zdynamizowanie procesów humifikacji i mineralizacji. Muły limnetyczne porośnięte są najczęściej szuwarem trzcinowym z pałką wodną i pływającym megaplanktonem. Szczególną odmianą mułów limnetycznych są muły jeziorowe, zwane gytią.
Gleba wytworzona z mułów telmatycznych, w porównaniu do powstałej z mułów limnetycznych, wykazuje większą zawartość cząstek mineralnych i wyższe zaawansowanie rozkładu substancji organicznej, posiada większą gęstość właściwą i objętościową oraz mniejszą pojemność wodną, charakteryzuje się niższą ogólną zawartością wapnia, fosforu i potasu, jest natomiast zasobniejsza w dostępne dla roślin formy składników pokarmowych. Obie odmiany charakteryzują się lekko kwaśnym lub obojętnym odczynem.
Gleby mułowe, ze względu na silne, okresowe, uwilgotnienie w całym profilu, są zwykle zaliczane do nieużytków rolniczych, niekiedy są słabej jakości łąkami (łęgi rozlewiskowe zabagnione). Odpowiednio zalesione tworzą średniej lub słabej jakości kompleksy leśne (siedliska łęgowe, olsowe, jesionowe). Po uregulowaniu stosunków wodnych mogą awansować do średniej jakości użytków zielonych (gleby pobagienne).
W przypadku wzrostu uwilgotnienia (ograniczenie aeracji), procesy mułotwórcze mogą być zastąpione torfotwórczymi.
Gleby murszowe
Całkowite lub częściowe odwodnienie gleby bagiennej, będące najczęściej skutkiem obniżenia się poziomu wody gruntowej, powoduje przerwanie procesu bagiennego (akumulacji słabo rozłożonej materii organicznej) i rozwój procesu murszenia (decesja utworów organicznych), który charakteryzuje się dynamicznym przebiegiem mineralizacji i humifikacji materii organicznej w warunkach aerobowych. Powoduje to radykalną zmianę właściwości fizycznych gleby, a w następstwie także chemicznych i biologicznych. Następuje zmniejszenie gęstości objętościowej (zagęszczanie się masy organicznej), pojemności wodnej i porowatości, na skutek mineralizacji wzrasta zawartość N, S, Ca, Mg, P i K, niewielkiemu podwyższeniu ulega także pH. W wyniku procesu humifikacji powstaje próchnica murszowa w której Ch : Cf jest wyższy niż w torfach, C:N zawęża się, zanika struktura włóknista, a tworzy agregatowa, najczęściej typu ziarnistego lub gruzełkowatego. W przypadku zbyt gwałtownego i radykalnego odwodnienia, może tworzyć się bardzo niekorzystna struktura pylasta.
W typie gleb murszowych wyróżnia się torfowo-murszowe i mułowo-murszowe. Najczęściej są wykorzystywane jako użytki zielone klasy bonitacyjnej III lub IV, rzadziej II, V i VI (komplesy 2z i 3z). Jeżeli są gruntami ornymi to zaliczane są do klasy IVa, IVb lub V, rzadziej IIIb i VI oraz kompleksów przydatności rolniczej 8 i 9.
RZĄD 11: GLEBY ANTROPOGENICZNE (A)
Dominującym czynnikiem wpływającym na rodzaj, kierunek i dynamikę procesów glebotwórczych jest tu działalność człowieka. Do tego działu zaliczono gleby, których właściwości i obraz morfologiczny ukształtowały się w wyniku działalności ludzkiej planowej lub jako jej skutek uboczny. W rzędzie gleb antropogenicznych wyróżniono cztery typy:
gleby kulturoziemne,
gleby industrioziemne
gleby urbiziemne
gleby słone i zasolone
10.1. Gleby kulturoziemne
Należą tu gleby różnych typów, poddane zabiegom zmieniającym w sposób zasadniczy i trwały (lub przynajmniej długotrwały) obraz morfologiczny ich profilu oraz poprawiającym ich właściwości i żyzność. W typie gleb kulturoziemnych wyróżnia się m, in. podtypy: hortisole, rigosole, anthrosole.
Hortisole, zwane także glebami ogrodowymi (hortus - ogród) mogą powstawać z wszystkich naturalnie wykształconych typów gleb pod wpływem intensywnych zabiegów agrotechnicznych, w tym wysokiego nawożenia organicznego. Dobrym przykładem hortisoli są gleby ogródków działkowych. W wyniku częstego stosowania nawozów organicznych (kompost, torf, zielony nawóz) oraz intensywnych zabiegów mechanicznych wykształca się głęboki poziom akumulacyjny (niekiedy ponad 40 cm) z wysoką (3 - 5 %) zawartością dobrze shumifikowanej materii organicznej. W wyniku tego pierwotny obraz morfologiczny gleby ulega przeobrażeniu i staje się podobny do czarnych ziem lub czarnoziemów. Do hortisoli można także zaliczyć gleby uprawne na które reguralnie, przez wiele lat, są stosowane w znacznych ilościach nawozy organiczne, np. osady ściekowe, komposty itp.
Rigosole. Są to gleby, w których na skutek celowych zabiegów zmieniono naturalny układ warstw i poziomów, w wyniku którego następuje trwała poprawa, fizyko-chemicznych właściwości gleby. Najbardziej znanymi tego typu zabiegami są bardzo głębokie, niekiedy do 1 m, orki (zwane „rególówkami”) dzięki którym są mieszane występujące do tej głębokości warstwy. Zabieg taki stosuje się jeżeli pod występującym przypowierzchniowo mało wartościowym utworem, np. piasek luźny lub słabogliniasty, głębiej zalega korzystniejszy, np. gliniasty lub pylasty (sytuacje takie występują często w madach). Bardzo głęboka orka „rególówkowa” bywa niekiedy konieczna, np. w przypadku odwodnionych płytkich torfowisk w celu wymieszania masy organicznej z podścielającym utworem mineralnym. Zabieg taki bywa stosowany w przypadku torfowisk występujących na terenach zdrenowanych przez górnictwo odkrywkowe (lej depresji), dzięki niemu procesy rozkładu masy organicznej ulegają spowolnieniu i nie dochodzi do rozpylenia masy torfowej, prowadzącego niekiedy do powstania nieużytku.
Do rigosoli zalicza się także gleby, w których zmieniono skład granulometryczny w wyniku nawiezienia utworów z zewnątrz i zmieszania ich z warstwami przypowierz-chniowymi, np. zabieg glinowania lub iłowania (nawiezienie i zmieszanie z glebą piaszczystą utworów zwięzłych).
11.2. Gleby industrioziemne
Do tego rzędu zaliczono dwie grupy gleb:
gleby, które uległy w sposób ewidentny i znaczący degradującym je przekształceniom, będącym ubocznym skutkiem gospodarczej i bytowej działalności człowieka. Przy czym mogą to być przekształcenia trojakiego rodzaju: mechaniczne, hydrologiczne i chemiczne
gleby tworzące się współcześnie na bazie „surowego” gruntu - skały (sztuczne odsłonięcia lub nasypy), w których proces glebotwórczy przebiega samoczynnie bądź jest inicjowany i stymulowany odpowiednimi zabiegami. Z tego typu sytuacją mamy do czynienia wszędzie tam, gdzie w wyniku działalności gospodarczej powstają tzw. tereny bezglebowe, poddawane następnie rekultywacji.
11.3. Gleby urbiziemne
Gleby urbiziemne powstają w aglomeracjach miejskich, a ich geneza związana jest z przekształceniami spowodowanymi zabudową komunalną lub gospodarczą. Gleby te zawierają znaczną ilość materiałów budowlanych (gruzu i innych) w wierzchniej 100-cm warstwie. Wykazują różny stopień zanieczyszczenia i przekształcenia profilu.
1
1