Temat I. Rekreacja. Podstawowe pojęcia

Rekreacja to część szerszego pojęcia jakim jest kultura fizyczna. Częścią składową kultury społeczeństwa jest kultura fizyczna, która rozumiana jako „ogół uznawanych wartości i utrwalonych zachowań oraz ich rezultatów dotyczących ludzkiego ciała .. jest kulturą w jej dosłownym i pełnym znaczeniu”. Stanowi ona „ogół wytworów o charakterze materialnym i niematerialnym, w dziedzinie dbałości o ciało i fizyczne funkcjonowanie człowieka, uznawanych w niej wartości i wzorów postępowania, które zostały zobiektywizowane, przyjęte i mogą być przekazywane w danej zbiorowości”.

Zgodnie z Ustawą z dnia 18 stycznia 1996 r. na kulturę fizyczną składają się: wychowanie fizyczne, sport, rekreacja ruchowa oraz rehabilitacja ruchowa. Można nawet powiedzieć że teoria wychowania fizycznego, teoria sportu i wiedzy o rehabilitacji ruchowej oraz teoria rekreacji ruchowej stanowią integralną część nauk o kulturze fizycznej.

Wg przywołanej ustawy kultura fizyczna to:

„wiedza, wartości, zwyczaje, działania podejmowane dla zapewnienia rozwoju psychofizycznego, wychowania, doskonalenia uzdolnień i sprawności fizycznej człowieka, a także dla zachowania oraz przywracania jego zdrowia”.

Można również powiedzieć że kultura fizyczna to „wyraz określonej postawy wobec własnego ciała, świadoma i aktywna troska o swój rozwój, sprawność i zdrowie oraz umiejętność organizowania i spędzania czasu z największym pożytkiem dla zdrowia fizycznego i psychicznego”.

W ustawie tej rekreację ruchową określono jako formę aktywności fizycznej, podejmowaną dla wypoczynku i odnowy sił psychofizycznych.

Słowo rekreacja pochodzi od łacińskiego recreo co oznacza przywrócić do życia, wzmocnić, pokrzepić, a także na nowo stworzyć. Obecnie słowo to najczęściej używane jest w trzech znaczeniach jako:

• określenie zespołu zachowań, które realizuje człowiek w czasie wolnym,

• utożsamienie z procesem wypoczynku tj. regeneracją sił, usuwaniem skutków zmęczenia,

• rozwijające się dynamicznie zjawisko społeczno-kulturowe, którego podstawę stanowi wzrost ilości czasu wolnego oraz związane z nim formy zachowań ludzi.

Rekreację dzieli się także umownie na dwie kategorie:

• rekreację bierną, która obejmuje takie zachowania jak np. opalanie się, słuchanie muzyki, oglądanie programu telewizyjnego,

• rekreację czynną, w której wyróżnia się formy o przewadze wysiłku psychicznego, jak np. grę w szachy, rozwiązywanie krzyżówek oraz formy o przewadze wysiłku fizycznego (rekreacja fizyczna) związane z ruchem mięśniowym jak np. pływanie, bieganie, chodzenie po górach, gimnastykowanie się.

W literaturze przedmiotu spotyka się również inny podział o charakterze wyliczającym:

• rekreacja ruchowa (fizyczna), która obejmuje wszelkie formy zachowań o dominującej kompozycji ruchowo - fizycznej, jak: gimnastyka, ćwiczenia rytmiczne, ćwiczenia ruchowe, gry i zabawy sportowe, turystyka aktywna;

• rekreacja twórcza, która angażuje kreatywną stronę osobowości i stanowi kanał emocjonalnego oczyszczenia i wyżycia się, a najczęściej spotykane jej formy to: plastyczna, muzyczna, teatralna, fotograficzna;

• rekreacja kulturalno - rozrywkowa, która obejmuje rekreacyjne formy recepcji dzieł kultury i przyjmuje postać czytelnictwa, rozrywek umysłowych, gier towarzyskich, kół naukowych, hobbistycznych i zainteresowań, turystyki krajoznawczej czy przyrodniczej;

• rekreacja poprzez (jako) działalność społeczną, czyli szereg dobrowolnych działań, podejmowanych w czasie wolnym na rzecz innych ludzi, włączając działalność animacyjną, organizatorską, towarzyską, fundacyjną, dobroczynną, religijną.

Wg T. Wolańskiej „rekreacją są różnego rodzaju zajęcia, podejmowane w czasie wolnym, dobrowolnie, dla przyjemności, autorekspresji, formacji własnej osobowości, odnowy i pomnażania sił psychofizycznych”.

Wg A. Dąbrowskiego „rekreacja ruchowa lub fizyczna nazywana też sportem dla wszystkich to wszelkie akceptowane społecznie formy fizycznej aktywności ludzi, mające miejsce w czasie wolnym, podejmowane dobrowolnie, bezinteresownie i dla przyjemności, służące odnowie i umacnianiu sił człowieka, jego innej od codziennej, aktywnej i różnorodnej samorealizacji o cechach zabawy, realizowanej indywidualnie, w grupach, lub traktowanej jako zjawisko społeczne i globalne”.

Główne cele rekreacji ruchowej to:

• zaspokajanie potrzeb ruchu niezbędnego dla zdrowia,

• równoważenie dobowego bilansu energetycznego organizmu człowieka,

• poprawa i utrzymanie sprawności, wydolności, dobrej kondycji psychofizycznej,

• osiąganie przyjemności i zadowolenia z wysiłku fizycznego.

Generalizując można stwierdzić iż podstawowym celem rekreacji fizycznej jest zaspokojenie potrzeby ruchu dla osiągnięcia zadowolenia, przy czym aktywność ruchowa jest czymś więcej niż prostym bieganiem, skakaniem czy rzucaniem - jest jednocześnie świadomym doświadczeniem i określonym przeżyciem podmiotowym, ale i ponadindywidualnym.

Rekreacja ruchowa (fizyczna) jest w potocznym rozumieniu często utożsamiana ze sportem, co jest nieporozumieniem. Rekreacja może być działalnością podejmowaną przez wszystkich ludzi, mogą z niej korzystać dzieci, młodzież i dorośli, podczas gdy sportem objęta jest niewielka grupa jednostek wysoko sprawnych fizycznie zmierzająca do osiągnięcia mistrzostwa sportowego. Niezależnie od tego, że istotą sportu i rekreacji jest ten sam pierwiastek ludycznej aktywności, rekreacja to osiąganie dobrostanu, sport to rywalizacja i współzawodnictwo,

które z dobrostanem i relaksem nie zawsze mają wiele wspólnego.

Główne cechy rekreacji to:

• aktywność, która dostarcza zadowolenie, radość, miłe i przyjemne wrażenia, umożliwia odprężenie, relaks, obniża poziom samokontroli emocjonalnej,

• dobrowolność, czyli poczucie swobody wyboru i możliwości podejmowania działań w zgodzie z własnymi wartościami, preferencjami i zamiłowaniami,

• odmienność, w stosunku do zadań i obowiązków dnia codziennego, czynności związanych z pracą zawodową i prowadzeniem domu,

• bezinteresowność, charakteryzująca się przede wszystkim brakiem motywów natury ekonomicznej przy podejmowaniu zachowań wolnoczasowych,

• zabawa i rozrywka, czyli możliwość przeniesienia się w rzeczywistość umowną, rzeczywistość zabawy, gdzie obowiązują inne, mniej surowe reguły i wartości.

W zajęciach rekreacyjnych można uczestniczyć w każdy miejscu: w pracy, w domu rodzinnym, w szkole, w środowisku zamieszkania, w ośrodkach kulturalnych itp.

Najważniejsze pojęcia związane z rekreacją to turystyka i czas wolny.

Turystyka jest szczególną formą rekreacji ruchowej (fizycznej). Wg Nowej encyklopedii współczesnej z 1997r. „turystyka to forma czynnego wypoczynku poza miejscem stałego zamieszkania, związana z celami poznawczymi i elementami sportu”. Powszechnie przyjęło się uważać turystykę jako podróże lub wędrówki odbywane w czasie wolnym dla wypoczynku, rozrywki, pomnażania zdrowia i zdobywania nowych doświadczeń.

Turystykę jako formę wędrówki odbywanej w określonej przestrzeni, która wytwarza określone stosunki społeczno kulturalne przedstawia K. Przecławski stwierdzając że „turystyka jest to całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej, związanych z dobrowolną, czasową zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska życia, oraz wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym bądź społecznym)”, oraz O. Rogalewski, „Turystyka, jest to zjawisko przestrzenne polegające na przejazdach poza miejsce stałego zamieszkania, w zasadzie podczas urlopu oraz w dni świąteczne, w celach wypoczynkowych, poznawczych lub dla uprawiania niektórych zamiłowań, użytkowania i przekształcania środowiska geograficznego odpowiednio do potrzeb uczestników ruchu turystycznego”. Pod pojęciem „uprawiania zamiłowań” należy rozumieć uprawianie różnych rodzajów turystyki specjalistycznej ( myślistwo, wędkarstwo itp.) lub różnych dyscyplin turystyki kwalifikowanej ( kolarska, narciarska, kajakowa, motorowa i inne).

Dla wprowadzenia jednolitości w rozumieniu pojęcia turystyka, Światowa Organizacja Turystyki (WTO) opracowała definicję, która w 1993r została przyjęta przez Komisję Statystyczną ONZ, brzmi ona następująco: „ turystyka obejmuje ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej niż przez rok bez przerwy i poza swoim codziennym otoczeniem.

Obserwując i analizując definicje turystyki można stwierdzić że na przestrzeni lat treść ich ulegała stałej modyfikacji, można w nich zauważyć cztery wspólne cechy:

• działalność turystyczna jest dobrowolna,

• odbywa się w określonej przestrzeni, którą turysta pokonuje lub w której przebywa,

• ma ona różne cele z wyłączeniem zarobkowych,

• działalność ta przebiega w czasie wolnym.

W wielu definicjach podkreśla się również znaczenie turystyki dla poznania środowiska naturalnego czy kulturowego, a także dla wypoczynku i rekreacji np. L. Turos uważa, że turystyka to „organizowane lub spontaniczne - podróżowanie, mające na celu zaspokajanie zainteresowań poznawczych i uzyskiwanie doświadczeń i przeżyć - estetycznych, rekreacyjnych, intelektualnych ....”, podobnego zdania są A. Kornak i M. Montygierd - Łoyba pisząc że „turystyka to zespół stosunków i zjawisk...., które wynikają z podróży i pobytu poza miejscem stałego zamieszkania, a wpływają na przeżycia rekreacyjne, estetyczne i intelektualne jej uczestników oraz zaspokajają ich potrzeby....”, a Z. Filipowicz w swej definicji turysty podaje że „turysta oznacza każdą osobę, która świadomie i dobrowolnie oddala się poza swoje stałe miejsce zamieszkania na okres krótszy, lub dłuższy, pieszo lub przy wykorzystaniu sprzętu turystycznego lub transportowego w celach krajoznawczych (poznawczych), aktywnego wypoczynku i rozrywki...”.

Jednym z głównych warunków działalności rekreacyjno-turystycznej jest czas wolny, który ma istotny wpływ na możliwość podejmowania przez człowieka różnych działań kształtujących jego osobowość zarówno psychiczną jak i fizyczną. Czas wolny we współczesnej cywilizacji jest jedną z najwyżej cenionych wartości wywierających wpływ na osobowość i decydującej o jakości życia, a jego rozmiary traktowane są jako jeden z wyznaczników dobrobytu społecznego, rozwoju kulturalnego, a nawet poziomu zdrowotności.

Najbardziej znaną i najczęściej stosowaną w badaniach czasu wolnego jest definicja francuskiego socjologa Jofrea D. Dumazediera (1962 r.) „czas wolny obejmuje wszystkie zajęcia, którym jednostka może się oddawać z własnej woli, np. dla odpoczynku, rozrywki, rozszerzenia swych wiadomości lub innego kształcenia (bezinteresownego), albo dobrowolnego udziału w życiu społecznym, po uwolnieniu się od obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych”.

Określoną działalność wypoczynkowo-rekreacyjną podejmować można w zależności od ilości czasu wolnego. W tej dziedzinie wyróżnić można trzy typy czasu wolnego:

1. krótki czas wolny, mierzony w godzinach i minutach występujący w budżecie dnia roboczego,

2. średni czas wolny występujący w ramach weekendu,

3. długi czas wolny, mierzony ilością dni (urlop, wakacje, ferie).

Rozpatrując pojęcie czasu wolnego jako kategorię zachowań ludzkich przyjmuje się, że jest to całość zajęć, którym człowiek może oddawać się dobrowolnie, poza obowiązkowymi czynnościami zawodowymi i szeroko pojętymi koniecznościami życiowymi dla odpoczynku, zabawy i własnego rozwoju umysłowego, artystycznego, technicznego i in.

Między pojęciami czas wolny i rekreacja istnieje wyraźna różnica. Czas wolny jest pojęciem szerszym niż rekreacja. Rekreacja jest kategorią działania, jest tylko częścią treści czasu wolnego, gdyż nie wszystko co czynimy w czasie wolnym jest rekreacją. Czas wolny poza rekreacją może być wypełniony innymi formami.

T. II

Zarys dziejów rekreacji

1. Rozwój rekreacyjnych form kultury fizycznej w

Polsce do 1920 roku

2. Rekreacja ruchowa w 20-leciu międzywojennym

(1919 - 1939)

3. Rekreacja ruchowa po 1945 roku

Kultura fizyczna jako źródło wartości edukacyjnych była przedmiotem zainteresowania już w starożytności. Wychowanie fizyczne i współzawodnictwo sportowe były nieodłącznym elementem wychowania dzieci i młodzieży będąc częścią procesu wychowania dzieci i młodzieży w Grecji. Wszechstronny rozwój sił fizycznych i duchowych stanowił główny kanon wychowania młodzieży ateńskiej.

Platon ćwiczenia fizyczne uznał za podstawę systemu wychowawczego. Arystoteles również podkreślał znaczenie wychowawcze harmonijnego rozwoju sił fizycznych i duchowych. Wzorcami w Grecji byli herosi z dzieł Homera oraz zawodnicy igrzysk. Uprawianie ćwiczeń fizycznych stało się w Grecji elementem kultury - stylem życia. Ten styl życia przejęli od Greków Rzymianie, znalazło to wyraz w głoszonej sentencji „w zdrowym ciele zdrowy duch”.

W epoce Odrodzenia przywoływano antyczne ideały wychowawcze, wskazując znaczenie uczestnictwa w kulturze fizycznej, nie jako zaprawa fizyczna niezbędna rycerzowi, lecz jako ważny składnik życia, posiadający wpływ na samopoczucie oraz wewnętrzną równowagę człowieka moralną i duchową. Wiek Odrodzenia był okresem upowszechnienia się wykształcenia szkolnego i zainteresowania wychowaniem w czasie wolnym.

W czasach nowożytnych bardzo ważną rolę odegrał angielski filozof John Lock (1632-1704), który w swej rozprawie Myśli o wychowaniu formułuje stwierdzenie iż wychowanie fizyczne ma służyć wzmocnieniu organizmu, rozwojowi sił i zręczności fizycznej nie dla niej samej, lecz ze względu na jej znaczenie dla rozwoju osobowości człowieka.

Locke pisał:

Zdrowy duch w zdrowym ciele oto zwięzły, lecz pełny opis szczęśliwego stanu na tym świecie. Ten, kto ma obie te rzeczy, niewiele już tylko może żyć sobie, komu zaś brak jednej z nich, niczym w pełni nie będzie mógł jej wyrównać. Szczęście i nieszczęście człowieka jest po największej części jego własnym dziełem. Ten, kogo rozum nie prowadzi mądrze, nie wstąpi nigdy na właściwą drogę, ten zaś, czyje ciało jest kruche i słabe, nie będzie nigdy mógł nią podążać.

Myśl i Locke'a miały również wpływ na kształtowanie się poglądów innych filozofów.

1. Rozwój rekreacyjnych form kultury fizycznej w

Polsce do 1920 roku

Jeśli chodzi o Polskę to można stwierdzić, iż różnorodne formy ekspresji ruchowej związane są z naszą najodleglejszą historią. Były one zawsze integralnym elementem procesu wychowawczego, obyczaju czy obrzędowości religijnej. Do najbardziej popularnych wśród plemion słowiańskich zamieszkujących ziemie polskie należały formy ruchu cechujące się dużą użytecznością praktyczną, takie jak: rzut oszczepem, strzelanie z łuku, gonitwy konne, zapasy, pływanie, wiosłowanie. Sprzyjały one uzyskiwaniu przez młodzież sprawności fizycznej nieodzownej w walce, ale spełniały też funkcje zabawowo - rozrywkowe. Rozwój miast spowodował zróżnicowanie charakteru aktywności ruchowej, odpowiadającemu podziałowi na stany. Atrybutem stanu rycerskiego była umiejętność jazdy konnej i władania mieczem natomiast do sprawności ludu wiejskiego należała walka na pięści, zapasy oraz popisy siły i zręczności.

W okresie Odrodzenia, podobnie jak w wielu krajach europejskich, wzrosło zainteresowanie wychowaniem fizycznym, które stało się ważnym składnikiem koncepcji wychowawczych. O znaczeniu ćwiczeń fizycznych z punktu widzenia zdrowotności i potrzeb rozwojowych dzieci i młodzieży mówili i pisali filozof i lekarz prof. U.J. Petrycy oraz Oczko (nadworny lekarz Stefana Batorego uważany za ojca gimnastyki leczniczej w Polsce).

Znaczenie wychowania fizycznego w wychowaniu i zdrowym kształtowaniu młodzieży podkreślali najwybitniejsi przedstawiciele polskiego Odrodzenia - Renesansu: A. Frycz Modrzewski, M. Rej, J. Kochanowski, wskazując na walory zdrowotne, wychowawcze i utylitarne wychowania fizycznego podkreślając związki z wychowaniem moralnym i umysłowym.

W Oświeceniu do myśli tych nawiązywali przedstawiciele tej epoki na czele z S. Konarskim, ale przede wszystkim twórcy Komisji Edukacji Narodowej. W ustawach Komisji znajdują się pierwsze wzory i zalecenia odnoszące się do aktywności fizycznej w czasie wolnym. Ustawy te włączyły rekreację, czyli zorganizowane gry i zabawy, zajęcia artystyczne w system wychowania szkolnego, zwracając również uwagę na to, iż należy każdego dnia przewidzieć dla dzieci czas na rozrywkę po obiedzie i wieczorem, najlepiej na wolnym powietrzu, jeżeli na to pozwoli pogoda. Zalecane w nich były takie zabawy i gry jak: gra w piłkę, rzucanie kamieniem, gonitwy do określonego celu, ściganie się pod górę, jazda konna i inne. Uzupełnieniem było zalecane przez Piramowicza - pływanie.

Dwudziestoletni okres działalności KEN miał duży wpływ na ukształtowanie się oblicza polskiej szkoły w późniejszym okresie. Idee KEN w okresie późniejszym realizowali i rozwijali:

• T. Czacki w Liceum Krzemienieckim, w którym realizowano program szerokiego wychowania młodzieży, uwzględniając formy fizycznej aktywności w czasie wolnym;

• J. Śniadecki - traktat pedagogiczny O fizycznym wychowaniu dzieci w którym ukazuje wartości zdrowotne i edukacyjne wychowania fizycznego;

• E. Estkowski w swej pracy Zbiorek rzeczy swojskich ku nauce i rozrywce dla młodzieży (1859 r.) przedstawia propozycje pożytecznego spędzania czasu wolnego, uwzględniające potrzeby ruchowe dzieci i młodzieży.

1. Pierwsze znaczenie terminu rekreacja

W pierwszym znaczeniu w języku staropolskim rekreacja był rozumiana jako poobiednie lub pokolacyjne towarzyskie posiedzenia, przyjacielskie pogawędki, rozmowy i przechadzki. W 1859 roku S. B. Linde pisał:

U naszych dawnych Polaków słowo rekreacja znaczyło rozerwanie umysłu przez wymiarkowany od zabaw i pilnego uczenia się odpoczynek.

Najstarszy przekaz źródłowy dotyczący takiego rozumienia rekreacji w dawnej polszczyźnie pochodzi z wydanego w 1693 r. Traktatu Jakuba K. Haura pt. Czym się człek doma zabawiać ma i rekreować. Autor pisał Każdemu żyjącemu na świecie człowiekowi zdrowia y szczęścia przybywa, gdy się ma czym w domu zabawić y urekreować, nie wdając się w żadną melankolią, aby iey był kiedy powolnym y owszem się z niey iako ze snu budzić y otrząsnąć potrzeba: a przeto wedle możności y według swego czasu nie tylko się przechodzeniem krzepić y czerstwić, ale też na czas biblioteki nie trzeba zapomnieć y postponować.

W drugim znaczeniu rekreacja związana była z aktywnym wypoczynkiem młodzieży po nauce w dawnych szkołach polskich. J. Kitowicz pisał, że już w czasach Augusta III (króla polskiego) rekreacja była majowym wypoczynkiem, danym uczniom od nauk szkolnych. W każdy wtorek i czwartek uczniowie wychodzili z profesorami za miasto na rekreacje. Głównymi zabawami były biegi, gry w piłkę, huśtawka, palant i palcaty (bitwa na kije).

W drugiej połowie XVIII w. problem rekreacji był skodyfikowany przez Komisję Edukacji Narodowej, która w swoich Ustawach w Rozdziale XXI pt. Czas wolny od nauk pisze Przerwa i pofolgowanie w naukach nie tylko ożywieniem jest ochoty do większego w nich zasmakowania, ale też istotną edukacji częścią; ile do wzmocnienia ciała służąc, sposobność sposobność młodym sprawuje do wykonania powinności swoich i do należytego przykładania się ku temu wszystkiemu, co go oświeconym i do obowiązków społeczności zdolnym czyni.

W Rozdziale XXV Edukacja fizyczna względem zwykłych rekreacji podano następujące przypisy:

• Dwa razy w tydzień, to jest we wtorek i we czwartek po obiedzie, rekreacyje będą. Kiedy święto jakie w tym tygodniu przypadnie, jeden się dzień rekreacyji wytrąci;

• Każdego dnia rekreacji dyrektorowie z uczniami wychodzić na przechadzkę powinni, bez wymówki niepogody;

• Rozrywki, gry ćwiczenia sił, które na rekreacjach używane być mają, (-) wybieranie onych ma być wspólnie z dziećmi czynione. Najwięcej zaś zalecają się takowe ćwiczenia, które naśladując żołnierskie obroty, ku zręczności a szykowności ciała i ku zaprawianiu mocy a tęgości duszy, natchnieniu punktu honoru, na zawsze pomódz mogą.

Według zapisów Ustawy Komisji Edukacji Narodowej, integralną częścią edukacji fizycznej były następujące rekreacje:

Takowe zaś ćwiczenia i gry, do mocy, szykowności, zręczności i szybkości ciała, do męstwa i odwagi pomagające, najprzyzwoitsze zdają się te: gra w piłkę z ubieganiem się i żywym obracaniem; balon, balon, czyli gra dużą piłką, ciskanie zręczne kamieni na wodę, gonitwy do pewnego kresu, wyprzedzanie się na wzgórki i przykre miejsca, potykanie się w palcaty, jeżdżenie konno, rozmierzanie ogrodów, pól, miejsc do przystępu trudniejszych i tym podobne. Za godne szlacheckiej młodzi poczytać się powinny ćwiczenia takowe, które obrotów żołnierskich, żołnierskich ciągnieniu, szykowaniu, dobywaniu i bronieniu jakiego miejsca naśladują; nic bardziej do wpojenia męstwa, mocy duszy, szlachetnej wielomyślności i ducha starodawnego rycerstwa nie pomoże, jako takowa młodzi zaprawa.

Należy pamiętać, że w XVIII wieku szkolne rekreacje dotyczyły wyłącznie uczniów i studentów.

W XIX wieku określenie uczniowskie rekreacje, rozumiane jako forma pozalekcyjnej aktywności fizycznej młodzieży szkolnej, praktycznie już nie było używane. Zanikły one po trzecim rozbiorze jako przeżytek szlachecki ale powróciły pod inną postacią tzw. majówek szkolnych. W dawnych szkołach majówka była uroczystością szkolną, organizowaną najczęściej w dniu 1 maja, jako święto przyrody i powracającej wiosny.

Polegała ona na tym, że w dniu majówki młodzież opuszczała mury szkolne równo z dzwonkiem i na czele z dyrektorem i nauczycielami udawała się do najbliższej wioski. Tam wcześniej powiadomiony gospodarz organizował poczęstunek, który smakował wyjątkowo po przejściu dużego kawałka drogi w promieniach wiosennego słońca. W niektórych miejscach prawdziwi panowie polscy zapisywali folwarki całe, żeby młodzież szkolna miała się gdzie bawić i hojnie mogła być częstowana podczas majówki.

Reasumując:

• w pierwszej połowie XIX w. już nie mówiło się o rekreacjach szkolnych ale o majówkach;

• do 1884 r. majówki były zwyczajową i nadobowiazkową częścią organizacji życia szkolnego;

• w drugiej połowie XIX w. w systemie szkolnym, obok majówek pojawiły się wycieczki.

Wycieczki miały cel naukowy, zdrowotny oraz gimnastyczny, były czynnikiem cielesnego i umysłowego wychowania szkolnego.

W XIX w. słowo rekreacja miało również trzecie zwyczajowe znaczenie. Oznaczało ono wyjazdy do kurortów i cieplic w celach zdrowotno-wypoczynkowych po kąpiele do wód. Czasopismo „Szczutek” opublikowało satyryczny wiersz, który rozpoczynał się od:

Jeżdżą ludzie po kąpielach,

By odzyskać zdrowie;

Jeżdżą biedni i bogaci,

Jeżdżą monarchowie.

Jeżdżą ci i jeżdżą tamci,

Aby wytchnąć chwilę;

U wód nawet dyplomacja

Marzy nader mile.(-).

W latach osiemdziesiątych XIX wieku miała miejsce cenna inicjatywa Henryka Jordana w zakresie pozaszkolnego wychowania do rekreacji, który w latach osiemdziesiątych XIX wieku założył w Krakowie pierwszy Park Gier i Zabaw Ruchowych. Inicjatywa ta znalazła poparcie w śród pedagogów i lekarzy, dzięki czemu została upowszechniona w cały kraju w postaci „ogrodów jordanowskich”.

Powstały wiosną 1889 r. park krakowski posiadał 8 ha, był to zadrzewiony, zielony teren, na którym znajdowało się 12 boisk do gier i zabaw oraz budynki z salami do ćwiczeń, szatniami, natryskami, magazynami, pomieszczeniami administracyjnymi itd. Park był czynny latem i zimą. Młodzież podzielono na dwie grupy:

• szkolną, która zajęcia miała w tygodniu;

• rzemieślniczą, która w parku przebywała w niedzielę i święta.

W Warszawie w tym okresie Warszawskie Towarzystwo Higieniczne powołało Komitet Ogrodów im. Raua. Pierwszy z ogrodów powstał w 1889 r. na Agrykoli, do 1905 roku założono ich 14. Ogrody te w programie miały: gry i zabawy, zawody sportowe, kąpiele, wycieczki, prace ręczne, śpiew.

W XIX w. ukształtował się na ziemiach polskich oryginalny i wartościowy system edukacji poza szkołą oparty na rekreacji fizycznej pojmowanej jako dziedzina wychowania. Powstały wówczas prywatne zakłady gimnastyczne oraz kluby o charakterze towarzysko-sportowym:

• Warszawa - Zakład Gimnastyczny T. Matthesa niemieckiego nauczyciela szermierki i gimnastyki który spełniał istotną rolę w upowszechnianiu rekreacyjnych form kultury fizycznej;

• Kraków - Szkoła Gimnastyczna Krakowska - prowadzono w niej zajęcia o charakterze ruchowym gimnastykę dla dzieci i młodzieży w podziale wiekowym, gimnastykę ortopedyczną, woltyżerkę. Stosowano też biegi, ćwiczenia w podnoszeniu ciężarów, rzuty, wspinanie, skakanie itp.;

• Poznań - Zakład Gimnastyczno - Ortopedyczny T. Mateckiego - prowadzono w nim gimnastykę szwedzką, leczniczą i ortopedyczną.

W okresie tym powstało wiele zakładów gimnastycznych były to jednak w większości placówki elitarne ze względu na pobierane opłaty, które były stosunkowo wysokie. Trzeba jednak uznać ich pionierskie znaczenie dla popularyzacji aktywności ruchowej w czasie wolnym.

Szczególne znaczenie dla popularyzacji rekreacji fizycznej i sportu na ziemiach polskich pod zaborami miało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” powstałe w 1867 roku. Ośrodki „Sokoła” udostępniono młodzieży, pozbawionej wówczas lekcji w.f. w szkole. Obok rozwoju tężyzny i sprawności fizycznej były też szkołą postaw patriotycznych i obywatelskich ucząc takich cech jak poczucie obowiązku, samodyscypliny i karności.

Specjalne znaczenie w procesie krzewienia rekreacji miało harcerstwo, powstałe na wzór angielskiego skautingu, rozwijające swą działalność m.in. dzięki opiece T.G. „Sokół”. Harcerstwo do pierwszej wojny światowej kształtowało w śród młodzieży postawy wychowawczo - obywatelskie i patriotyczne a także miało atrakcyjną ofertę różnorodnych sprawności i umiejętności.

2. Rekreacja ruchowa w 20-leciu międzywojennym

(1919 - 1939)

Po odzyskaniu niepodległości, po pierwszej wojnie światowej przed państwem polskim stanęły ogromne problemy natury organizacyjnej, ekonomicznej, gospodarczej, kulturalnej, oświatowej. W tej sytuacji nie znajdowały właściwego zrozumienia i możliwości kontynuacji piękne tradycje wychowania młodzieży do rekreacji fizycznej.

Po zakończeniu wojny swą działalność reaktywowało T.G. „Sokół”, którego oddzielne związki połączyły się w 1919 roku w jedną organizację. Wzrastała liczba członków w 1922 r. było ich 58 tys, 10 lat później w 1932 roku 75 tys. W organizacji tej wychowanie fizyczne, rekreację ruchową i sport uznano za istotne instrumenty wychowawcze. Uprawiano gimnastykę, lekką atletykę, gry zespołowe, kolarstwo, pływanie, wioślarstwo, kajakarstwo, hokej łucznictwo i boks a także turystykę.

W 1919 roku powołano organizację paramilitarną Związek Strzelecki „Strzelec”, która miała duże znaczenie dla rozwoju rekreacji ruchowej. Celem tej organizacji było „rozbudzanie i hartowanie ducha narodowego, karności, dzielności moralnej i fizycznej oraz szerzenie wiedzy wojskowej.

W 1939 roku ZS „Strzelec” liczył pół miliona członków. W ramach tej organizacji odbywały się biegi, marsze a także prowadzone były zajęcia czysto sportowe: strzelectwo, łucznictwo, koszykówka, piłka siatkowa,, piłka ręczna, pływanie, żeglarstwo, kajakarstwo, boks, zapasy, narciarstwo, szybownictwo itp. Liczne uczestnictwo w ZS „Sokół” miała młodzież wiejska.

Szczególne znaczenie dla podniesienia popularności rekreacyjnych form k.f. miało ustanowienie w 1930 roku Państwowej Odznaki Sportowej, ustalającej konkurencje i ich poziom dla różnych kategorii wieku młodzieży i dorosłych.

W okresie tym rozwinął znacznie działalność ZHP liczący 190 tys. członków. Związek ten w sferze rekreacyjnych form k.f. zrobił bardzo dużo co wynikało z wymagań wobec członków zdobywania sprawności i stopni harcerskich takich jak: gimnastyk, miłośnik gier, pływak, wioślarz, żeglarz, jeździec, łyżwiarz, kolarz, szermierz, narciarz. W ZHP działały też kluby sportowe.

W dwudziestoleciu międzywojennym w programach wielu organizacji młodzieżowych i dziecięcych znajdowały się rekreacyjne formy kultury fizycznej. Organizacje te to:

• Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej;

• Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej (1919 r.);

• YMCA (Young Mens Christian Assotiation).

Organizacje o profilu ideowym miały również w swych programach krzewienie rekreacyjnych form kultury fizycznej - były to:

• Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego;

• Związek Robotniczych Stowarzyszeń Sportowych;

• Czerwone Harcerstwo;

• Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej;

• Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici”.

W dwudziestoleciu międzywojennym słowo rekreacja powróciło do szkolnego systemu oświatowego w nowej postaci i oznaczało Przerwę między lekcjami, pauzę. W ten sposób nawiązywano do wychowania dworskiego, w którym rekreacje wypełniały czas między nauką z tym, że w latach dwudziestych przerwy rekreacyjne stały się częścią wychowania szkolnego. Związano zatem rekreację, z zagadnieniami dotyczącymi higieny nauczania, która miała za zadanie wspieranie psychofizycznego rozwoju dziecka.

Po odzyskaniu niepodległości, szkolne przerwy rekreacyjne były regulowane przez Okólnik MWRiOP z dnia 29 września 1919 r. w sprawie spędzania przerw między lekcjami, który stanowił że:

• podczas każdej przerwy uczniowie musieli opuszczać swoje sale lekcyjne;

• uczniowie - o ile pozwalały na to warunki i szczególnie w trakcie dużych przerw - pod kierunkiem nauczyciela wykonywali ćwiczenia fizyczne;

• w przypadku nieodpowiedniej pogody uczniowie pozostawali na korytarzach lub w salach rekreacyjnych.

Pod wpływem wybitnych teoretyków wychowania fizycznego E. Piaseckiego i W. Sikorskiego w wielu szkołach stosowano zasadę równoległości zajęć ruchowych młodzieży w szkole i poza nią. W programach pozaszkolnych uwzględniano gry sportowe, zabawy, sporty indywidualne, zajęcia boiskowe. Do szczególnie wyróżniających się szkół w tym względzie należały:

• Szkoła eksperymentalna w Rydzynie gdzie wychowanie fizyczne było płaszczyzną pracy wychowawczej w szkole i poza szkołą. Popołudniami czas wypełniony był grami sportowymi a w wakacje młodsi uczniowie uprawiali sporty wodne starsi natomiast brali udział w obozach wędrownych;

• Szkoła Karola Szlenkiera w Warszawie, Wszystkie przerwy i czas wolny spędzali uczniowie na boisku szkolnym, brali też udział w popisach gimnastycznych wspólnie z „Sokołem”, a także czas wolny przeznaczany był na prace fizyczne;

• Gimnazjum Humanistyczne Towarzystwa Szkół Pracy w Ostrowie pod Wieluniem w szkole tej stawiano przed uczniem zadanie uzyskiwania osobistej sprawności fizycznej w jak najliczniejszych dyscyplinach sportowych;

• Gimnazjum im. Batorego w Warszawie realizowano tu pogląd iż wychowanie moralne, naukowe i artystyczne może być urzeczywistniane tylko na podstawie wychowania fizycznego. Szkoła posiadała rozbudowaną infrastrukturę w postaci urządzeń sportowych i obiektów rekreacyjnych m.in. przystań wodną na Wiśle z kajakami i łodziami sportowymi.

W 20-leciu międzywojennym powstały także szkoły wyższe wychowania fizycznego kształcące kadrę nauczycielską i instruktorską dla szkolnej i wolnoczasowej działalności w tej dziedzinie, były to:

• Dwuletnie Studia Wychowania Fizycznego w Uniwersytetach Poznańskim i Krakowskim;

• Centralny Instytut Wychowania Fizycznego w Warszawie.

Warto również wspomnieć, że rozwinęły się też nauki o wychowaniu fizycznym, w których czołową rolę spełniali E. Piasecki, W. Sikorski, J. Mydlarski, Z. Gilewicz, W. Osmolski i W. Missiuro.

3. Rekreacja ruchowa po 1945 roku

Okrutne następstwa drugiej wojny światowej oraz zmiana sytuacji politycznej w Polsce miały istotne znaczenie dla dalszych losów kultury fizycznej. W 1948 r. przyjęto Ustawę o powszechnym obowiązku przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży. W ustawie uznano, że Jednym z najważniejszych elementów budowy podstaw socjalizmu w Polsce Ludowej jest wychowanie nowego człowieka, świadomego twórcy nowego, sprawiedliwego ustroju. W procesie tego wychowania poważną rolę spełniają wychowanie fizyczne i sport, które przez podnoszenie sprawności fizycznej i stanu zdrowia narodu przysposabia go do wydajnej pracy i obrony Ludowej Ojczyzny. Staje się on ważnym czynnikiem społecznej aktywizacji i wychowania młodzieży.

Już w pierwszych latach powojennych w 1946 r. powołano przy Ministerstwie Obrony Narodowej Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego oraz Państwową Radę Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. W 1951 r. przy Ministerstwie Oświaty powołano Departament Wychowania Pozaszkolnego, który przejął pieczę nad placówkami wychowania pozaszkolnego w całym kraju, we współpracy z GKKF, Ministerstwem Kultury oraz organizacjami młodzieżowymi i społecznymi. Wspomniany Główny Komitet Kultury Fizycznej - centralny kolegialny organ administracji państwowej działający przy Prezesie Rady Ministrów, kierujący sprawami kultury fizycznej utworzono w 1949 roku i z różnymi zmianami funkcjonował do 2002 roku.

Znaczącym wydarzeniem dla rekreacji stanowiła Ustawa o rozwoju systemu oświaty i wychowania z lipca 1961 r., która wychowanie pozaszkolne traktowała jako integralny człon systemu oświatowego. Artykuł 21 tego dokumentu mówił o zajęciach pozalekcyjnych i pozaszkolnych. Wychowanie pozalekcyjne prowadzą szkoły natomiast Wychowanie pozaszkolne jest organizowane w młodzieżowych domach kultury i domach kultury dzieci i młodzieży, ośrodkach i szkolnych klubach sportowych, w świetlicach dziecięcych i młodzieżowych, w ogrodach jordanowskich, w stałych i sezonowych placówkach wczasowych i innych formach.

Placówki wychowania w 45-leciu powojennym ukształtowała się następująca struktura placówek wychowania w czasie wolnym:

• Pałace młodzieży - funkcjonowały głównie w dużych miastach (Katowice, Warszawa, Łódź, Szczecin), bardzo dobrze wyposażone, posiadały najlepsze warunki lokalowe, przedstawiały najbogatszą ofertę w dziedzinie wolnoczasowej pracy z młodzieżą. W tych wiodących ośrodków pracowała najlepiej przygotowana kadra. Posiadały własne statuty, rozbudowaną sieć pracowni, gabinetów, klubów i zespołów , duże możliwości realizacji bogatego programu pracy z dziećmi dziećmi młodzieżą oraz działalności oświatowo-kulturalnej w swoich środowiskach. Zrzeszały kilkutysięczne populacje uczestników. U schyłku lat 80-tych było ich 10.

• Młodzieżowe domy kultury. Zbliżone w swej strukturze do Pałaców Młodzieży, w statucie swym miały zadania podobne jak w Pałacach Młodzieży. Przeznaczone były dla dzieci i młodzieży w wieku 10-18 lat. Powstawały we wszystkich większych miastach i wielu dzielnicach dużych ośrodków miejskich. W latach 80-tych było ich 126.

• Domy kultury dzieci i młodzieży - działały przede wszystkim w ośrodkach miejskich oraz dzielnicach dużych miast. Skupiały głównie dzieci szkół podstawowych. Prowadziły zajęcia na zasadach zbliżonych do MDK, kierując się zaleceniami tego samego statutu. W latach 80-tych działało 215 Domów Kultury Dzieci i Młodzieży.

• Ogniska pracy pozaszkolnej mieściły się w budynkach szkolnych, klubowych, lokalach różnych instytucji, często były to jedyne ośrodki spędzania czasu wolnego od zajęć, organizowano w nich zespoły pracy umysłowej, taneczne, muzyczne, artystyczne. W latach 80-tych pracowało 356 placówek tego typu.

• Świetlice pozaszkolne, placówki te były prowadzone przez organizacje młodzieżowe i społeczne, komitety blokowe i rady zakładowe. Były miejscem organizowania wolnego czasu dzieciom i młodzieży, umożliwiając im rozwój zainteresowań i dożywianie. W tym typie funkcjonowały świetlice międzyszkolne, młodzieżowe świetlicowe dworcowe, świetlice przyzakładowe, świetlice blokowe, osiedlowe.

• Ogrody jordanowskie, których zadaniem było organizowanie zajęć ruchowych na wolnym powietrzu w sposób odpowiadający potrzebom rozwojowym dzieci i młodzieży w wieku szkolnym (do 16 lat). W latach 80-tych działały 73 takie placówki.

• Place gier i zabaw, były to odpowiednio przygotowane tereny zabaw dziecięcych, prowadzące sezonowe zajęcia ruchowe, dzieci i młodzież uczestniczyły w nich masowo.

• Specjalistyczne placówki wychowania pozaszkolnego, zbliżone w działaniu do MDK ale posiadały rozbudowany jeden dział pracy dla najbardziej uzdolnionej młodzieży.

• Dziecięce i młodzieżowe drużyny (zespoły) podwórkowe, szczególny rodzaj placówek wychowania do rekreacji ruchowej, organizowane w miejscach zamieszkania przez komitety osiedlowe, organizacje społeczne i młodzieżowe, spełniające istotną rolę wychowawczą i integracyjną w środowisku.

• Biblioteki i czytelnie dla dzieci i młodzieży, występowały w wielu miastach Polski jako samodzielne instytucje lub działy bibliotek publicznych publicznych prowadziły ożywioną działalność w środowisku swoich czytelników. Były integralną częścią innych placówek wychowania pozaszkolnego.

• Działy dziecięce i młodzieżowe w domach kultury, prowadziły zajęcia w kołach i pracowniach różnego typu (taneczne, teatralne, muzyczne, chóralne).

• Ogniska muzyczne i plastyczne, zadaniem było kształtowanie u dzieci i młodzieży kultury estetycznej i umiejętności artystycznych.

Rekreacyjne formy kultury fizycznej w programach organizacji młodzieżowych

Na różnych etapach, z różnym nasileniem, wszystkie organizacje młodzieżowe i społeczne zaangażowane były w proces wychowania młodych pokoleń w duchu ideałów demokracji socjalistycznej. Kultura fizyczna w PRL, w organizacjach młodzieżowych szczególnie, stanowiła arenę działań o charakterze ideowo-politycznym. W tym sensie główne cele ich działalności pozostawały poza sferą kultury fizycznej, a podstawowymi motywami działania były przesłanki ideowo-polityczne, które określała aktualna sytuacja zewnętrzna (blok państw socjalistycznych) i wewnętrzna.

Organizacje młodzieżowe i społeczne

Działalność ZWM, ZMP, ZMS, ZHP, ZMW.

ZMS we współpracy z GKKFiT, CRZZ, TKKF, SZS i AZS organizował dla swoich członków masowe imprezy turystyczne i sportowe, podobnie zresztą LZS i ZMW.

T. III

Czynniki i bariery rozwoju rekreacji

1. Czynniki rozwoju rekreacji:

1. postęp cywilizacyjny (w tym technologiczny)

2. urbanizacja

3. struktura demograficzna

4. czas wolny

2. Bariery uczestnictwa w rekreacji

Rekreacja - odnowienie - to dziedzina życia społecznego i indywidualnego, która zyskuje coraz większe znaczenie. Ruch i rekreacja fizyczna to obecnie obszar podlegający nie tylko wolności, czy dowolności wyboru, ale zadanie obowiązkowe. W zmieniających się warunkach staje się powinnością wynikającą z potrzeby kształtowania określonego, zrównoważonego i zdrowego stylu trybu - życia, ale przede wszystkim z zasadniczych nakazów ekologii i higieny psychosomatycznej.

Współcześnie żyjący członkowie cywilizacji informatycznej, postindustrialnej i globalizującej wszelkie niemal formy i przejawy życia społecznego, otoczeni hałasem i smogiem, zabiegani i zestresowani poszukują możliwości odpowiedniego odpoczynku i zrównoważenia sił dynamicznych. Jednocześnie kapitulacja wobec wyzwań i wymagań postępu oznacza najczęściej siedzący styl pracy oraz model spędzania czasu w domu i podczas przemieszczania się, a w wolnych chwilach przesiadywanie przed telewizorem czy komputerem.

1. Czynniki rozwoju rekreacji:

a) Postęp cywilizacyjny (w tym technologiczny)

Postępowi cywilizacyjnemu towarzyszy dynamiczny rozwój technologii i techniki. Pociąga on za sobą wprowadzenie do użytku nowych wynalazków ułatwiających nie tylko życie codzienne, ale i korzystanie z atrakcyjnych terenów rekreacyjnych. Pozytywnym skutkiem postępu cywilizacyjnego jest wzrost poziomu wykształcenia ludzi. Postęp w nauce i technologii powoduje szybkie zmiany w sposobie życia ludzi (wzrost dobrobytu), w ich wyobrażeniach o sobie i efektywnym radzeniu sobie z problemami.

b) Urbanizacja

Jedną z uniwersalnych przyczyn rozkwitu rekreacji są procesy urbanizacyjne a w tym m. in. przenoszenie się ludzi ze środowisk wiejskich do skupisk miejskich, w wyniku czego, następuje przekształcanie się wzorów zachowań jakie zazwyczaj występują w społeczności miejskiej. Jak wynika z badań, ludność miejska jest bardziej aktywna rekreacyjnie od ludności wiejskiej.

Mobilność, czyli zdolność do przemieszczania się jest czynnikiem rozwoju rekreacji, a wiąże się z nią rozwój środków komunikacji i transportu, charakterystyczny dla urbanizacji. Rozwój ten, zarówno w zakresie różnorodności, jak i jakości (sprawność, komfort, szybkość) spowodował możliwość dostania się do pożądanych miejsc realizacji celów rekreacyjnych, dotąd trudnodostępnych lub wręcz niedostępnych w krótkim czasie. Zmiany warunków społeczno-ekonomicznych, rozwój higieny i medycyny przyczyniają się do spadku umieralności oraz zmniejszenia liczby zachorowań na choroby zakaźne, szczególnie wśród dzieci.

c) struktura demograficzna

Zasięg społecznego uczestnictwa w rekreacji nie jest sprawą przypadku czy swobodnego wyboru. Rządzą nim pewne prawidłowości wynikające z rozkładu cech w populacji, a także jej społeczno-demograficznej struktury. Ze względu na strukturę społeczno demograficzną można w każdej populacji wyodrębnić trzy kategorie ludzi: w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym. W przypadku mieszkańców Polski procentowe proporcje między nimi układają się obecnie, jak: 30:57:13. Oznacza to, że spośród 38 milionów Polaków 68% stanowią ludzie „normalni” pod względem dyspozycji somatyczno-motorycznych i jest ich 26 milionów. Wśród nich 30%, czyli około 8 milionów, stanowią dzieci i młodzież w wieku przedprodukcyjnym a ich główną formą uczestnictwa jest wychowanie fizyczne.

Pozostali to ludzie w wieku produkcyjnym (57%) i poprodukcyjnym (13%) w łącznej liczbie około 19 milionów. Najbardziej wskazaną dla nich, choć zbyt rzadko jeszcze w Polsce realizowaną formą uczestnictwa w kulturze fizycznej jest rekreacja fizyczna. Na przeciwległych biegunach znajdują się ludzie „pod” i „nadnormalni”. Ich liczebność po każdej stronie wynosi około 6 mln (po 16%). Pierwsi z nich wymagają szeroko rozumianej rehabilitacji ruchowej, począwszy od gimnastyki korekcyjnej w szkolnych grupach dyspanseryjnych, poprzez zabiegi rehabilitacyjne w zamkniętych i otwartych placówkach służby zdrowia, aż do postępowania usprawniającego w ramach opieki geriatrycznej. Drudzy - w zależności od wieku - będą mogli w przyszłości, mogą obecnie lub mogli w przeszłości z powodzeniem uprawiać sport .

d) Czas wolny

Szczególnym czynnikiem rozwoju rekreacji jest czas wolny. Postępujące przemiany w systemach produkcyjnych prowadzą konsekwentnie do zwiększenia jego ilości, a wpływ telewizji i Internetu, które zabierają współczesnemu człowiekowi ponad połowę tego czasu, zmienia wzorce społecznych zachowań, w tym zachowań rekreacyjnych. Ważną zmianę pod ich wpływem obserwuje się np. w wykorzystaniu weekendów.

Bardzo istotną rolę dla aktywności rekreacyjnej odgrywa środowisko geograficzne, które jest coraz częściej wykorzystywane. Tendencje ujawniane w toku najnowszych badań typów doświadczeń związanych z czasem wolnym potwierdzają szczególne znaczenie tych obszarów środowiska, które oferują człowiekowi najlepsze warunki odpoczynku i powrotu do zdrowia. Należą do nich głównie te, które zapewniają bezpośredni kontakt z przyrodą.

Aby uczestniczyć w różnych formach rekreacji trzeba mieć czas wolny. Najbardziej znaną i najczęściej stosowaną jest definicja opracowana przez francuskiego socjologa Jofrea Dumazediera w 1962 r. w skrócie:

Czas wolny jest to czas, który pozostaje człowiekowi po wypełnieniu przez niego obowiązków zawodowych, domowych i szkolnych, a który jest przeznaczony na wypoczynek, rozrywkę i rozwój osobowości. Istotna jest ilość czasu wolnego, w zależności od której można podejmować określony rodzaj działalności rekreacyjnej.

Są trzy typy czasu wolnego:

• krótki - mierzony w godzinach i minutach a występuje w bilansie dnia,

• średni - mierzony w godzinach i dniach występuje w bilansie tygodniowym jest to t.zw. weeckend,

• długi - mierzony ilością dni, tygodni, a nawet miesięcy - urlop, wakacje, ferie.

Proces skracania czasu pracy i wzrostu ilości wolnego czasu został zapoczątkowany na przełomie XIX i XX wieku i przejawiał się w czterech podstawowych formach:

• skracania godzin pracy w ciągu dnia;

• skracanie czasu pracy w ciągu tygodnia;

• wprowadzenie powszechnego ustawodawstwa urlopowego.

Ponadto warto wspomnieć o licznej grupie ludności, jaką stanowi młodzież ucząca się i studiująca do lat 25, dysponująca znaczną ilością czasu wolnego w okresie różnych ferii i wakacji a która jest bardzo aktywna rekreacyjnie.

Syntetycznie ujmując najważniejszymi dla czynnika, jakim jest czas wolny są:

• potrzeba ucieczki z codziennego kręgu życia;

• szacunek dla natury;

• zmniejsza się ogólny czas poświęcony pracy;

• wzrastająca wraz z rozwojem cywilizacji ilość czasu wolnego powinna być wypełniona dobrymi treściami.

Szczególne zmiany ilościowe i jakościowe dotyczą zjawiska sportu rekreacyjnego (sportu dla wszystkich). Wynikają one z następujących obserwowanych faktów:

1. społeczeństwo w swoich wyborach i zachowaniach w czasie wolnym coraz bardziej świadomie orientuje się na zdrowie;

2. aktywność celowa, planowana aktywność sportowa jest modna i obecna w stylu życia wielu ludzi;

3. dostępna jest bardzo bogata i zróżnicowana oferta programowa sportów rekreacyjnych, wychodząca naprzeciw zróżnicowanym potrzebom człowieka w ciągu całego życia;

4. intensywnie rozwija się sektor prywatny, który poza świadczeniem usług w zakresie sportu rekreacyjnego zajmuje się także szacowaniem potrzeb i badaniem popytu, m.in. w kierunku eliminowania barier dostępności do tej pożytecznej i atrakcyjnej sfery;

4. Bariery uczestnictwa w rekreacji (sporcie dla wszystkich)

Aktywny ruchowo wypoczynek nie jest powszechnym elementem współczesnego życia Polaków. Co dziesiąty Polak wsiada od czasu do czasu na rower lub gimnastykuje się. Co dwudziesty pływa, gra w piłkę lub biega. Niewielka grupa Polaków jeździ na nartach, gra w tenisa i uprawia kulturystykę. Zaledwie 2% populacji ćwiczy aerobik, chodzi po górach czy wiosłuje na kajakach.

W rozważaniach nad rekreacją fizyczną nie można pominąć przeszkód, które stoją na drodze jednostek utrudniając im lub uniemożliwiając uczestnictwo w aktywnym wypoczynku ruchowym. Rozpoznanie ich pozwala z jednej strony uzmysłowić sobie z jak wielką materią przychodzi nam zmierzyć się na drodze do zmiany ludzkich zachowań, z drugiej zaś strony uświadamia nam, co należy robić, aby je niwelować.

Zachowania rekreacyjne zależą zarówno od czynników obiektywnych jak i subiektywnych. Ma na nie wpływ poziom zaawansowania rozwoju cywilizacyjnego, który przez tworzenie techniczno-organizacyjnych warunków preferuje lub nie, określone zachowania w czasie wolnym. Natomiast wzory kulturowe funkcjonujące w środowisku człowieka wpływają na treść organizacji oraz rodzaj wypoczynku.

Wszelkie udogodnienia cywilizacyjne, środki komunikacji, automatyzacja, różnego rodzaju maszyny - zmniejszają do minimum aktywność fizyczną, a środki masowego przekazu z roku na rok zabierają człowiekowi coraz więcej czasu i skłaniają do pasywnego trybu życia. Postępujący proces urbanizacji i uprzemysłowienia powoduje zmniejszenie się terenów zielonych, zanieczyszczenie gleby, wód i powietrza oraz kurczenie przestrzeni naturalnie wykorzystywanych do rekreacji.

Brak czasu stanowi najpotężniejszą barierę i wymieniany jest jako najczęstsza przyczyna nie uprawiania sportu (rekreacji). Dużo obowiązków, praca na dwa etaty, praca dorywcza, szkolenia podnoszące kwalifikacje najczęściej podawane są jako główna przyczyna bezruchu.

Inne bariery utrudniające uczestnictwo w rekreacji fizycznej to:

• bariera poznawcza:

- poziom wiedzy;

- stan upowszechnienia wiedzy;

- społeczna recepcja wiedzy.

• bariera psychologiczna:

- nietrwała motywacja;

- niedorozwój potrzeb;

- skromne aspiracje;

- brak dyspozycji wolicjonalnych;

- lęk przed urazem lub ośmieszeniem.

Źródła bariery psychologicznej tkwią głównie we właściwościach psychicznych jednostki: niewykształcenie potrzeb, słaba bądź nietrwała motywacja, skromne aspiracje, brak odpowiednich dyspozycji wolicjonalnych, lęk przed ewentualnymi urazami, obawa przed narażeniem się na śmieszność przy uprawianiu ćwiczeń w miejscach publicznych

• bariera kulturowa:

- historyczne wzorce zachowań w społeczeństwie;

- brak tradycji aktywnego spędzania czasu wolnego;

- negatywne postawy do kultury fizycznej.

Bariery kulturowe wywodzą się z przeszłości a obecne są i dzisiaj. Dobrowolna aktywność fizyczna nie stanowiła bowiem, społecznie cenionego zachowania, nie uchodziła za czynność samą w sobie wartościową. Tradycyjne wyobrażenia o wypoczynku łączyły go przede wszystkim z bezczynnością. Działalność ruchowa kojarzyła się bardziej z pracą, z koniecznością dyktowaną nakazami egzystencji, z celowym wydatkowaniem energii niż ze stanem przyjemnym, dającym poczucie wytchnienia i zadowolenia. Tak niedoceniana aktywność ruchowa ciągle jeszcze traktowana jest lekceważąco, uważana raczej za ekstrawagancję niż racjonalny sposób wykorzystania czasu wolnego.

• bariera ekonomiczna:

- niski poziom warunków życia;

- wzrost kosztów usług sportowych i turystycznych;

- wzrost cen za sprzęt rekreacyjno-sportowy i turystyczny.

• bariera ideologiczna:

- uznanie sportu wyczynowego za najważniejszą część

kultury fizycznej;

- trudności organizacyjno-materialne, niski prestiż

zawodowy specjalisty od rekreacji;

- próba pogodzenia różniących się modeli wypoczynku

konsumpcyjno-aktywnego.

Bariery ideologiczne powstają wskutek upowszechniania w zbiorowościach i utrwalania w społecznej świadomości nieścisłych i sprzecznych informacji dotyczących rekreacji i jej form turystycznych, sprzeczności między głoszonymi oficjalnie ideałami a obserwowaną przez ludzi praktyką, niefrasobliwością mediów zalecających, to znów lekceważących kulturę fizyczną. Tworzy to pewien wzorzec, według którego kształtują się ludzkie wyobrażenia, nastawienia, oczekiwania wobec rekreacji ruchowej i według którego ludzie działają.

Najtrudniejsze do usunięcia barier ograniczających uczestnictwo w rekreacji fizycznej zaliczamy bariery psychospołeczne, bowiem tkwią one głęboko w świadomości społecznej i jej wytworach. Wynikają one z indywidualnych i zbiorowych przekonań, systemów wartości, norm i ocen, nawyków i przyzwyczajeń, więc ich pokonanie wymaga długotrwałych zbiegów.

Usuwanie barier, pokonywanie przeszkód, które wpływają na ciągle zbyt ograniczoną liczbę ludzi, dla których aktywny wypoczynek w stylu życia jest nieobecny, a co najwyżej okazjonalny, wymaga działań wielu instytucji, organizacji, placówek oraz środowisk odpowiedzialnych za krzewienie kultury fizycznej w społeczeństwie.

Istnieje pilna potrzeba przyjęcia określonej strategii promującej racjonalny styl na każdym etapie życia człowieka, udostępnianie i uprzystępnienie sportu dla wszystkich, systematycznego i konsekwentnego jej realizowania oraz oceniania jej skuteczności.

Rekreacja w świetle koncepcji zdrowia pozytywnego (Z. Krawczyk)

Aktywność fizyczna w Europie Środkowej i Wschodniej waha się od 8% do 18% ćwiczących, w stosunku do populacji generalnej, przy czym podobnie, jak to ma miejsce na Zachodzie, kobiety charakteryzują się zdecydowanie niższymi wskaźnikami aktywności ruchowej od mężczyzn. W Polsce ćwiczenia fizyczne służące rozwojowi sprawności uprawia systematycznie 7% dorosłej ludności, niesystematycznie także 7%, zaś sporadycznie 12%. Łącznie, aż 3/4 dorosłych Polaków nie uprawia ćwiczeń fizycznych w ogóle. W świetle najnowszych informacji OBOP oraz GUS ta sytuacja powoli zmienia się na lepsze, szczególnie w zbiorowościach społecznych należących do klasy wyższej i średniej.

Wskaźniki procentowe wskazują ewidentnie, jaki dystans dzieli nas w omawianych kwestiach od postindustrialnego Zachodu. Można szacunkowo orzec, że jest to dystans, co najmniej około czterdziestoletni. Stąd należy oczekiwać, że nie da się on pokonać zbyt szybko, chociaż wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej należy spodziewać się znacznych i szybkich postępów w tym zakresie.

Dla wagi zdrowia warto przypomnieć 10 zasad zdrowego stylu życia, które warto zarekomendować współczesnym pokoleniom do wiadomości i stosowania:

1. Wiedza o samym sobie;

2. Utrzymanie sił obronnych organizmu w stałej gotowości;

3. Nienadużywanie leków;

4. Utrzymanie wszechstronnej aktywności fizycznej;

5. Prawidłowe odżywianie się;

6. Hartowanie się;

7. Rozwijanie umiejętności walki ze stresem;

8. Wyeliminowanie nałogów;

9. Życzliwość dla innych;

10. Zachowanie postawy radzenia sobie.

Z punktu widzenia potrzeb rekreacji, najważniejsza jest zasada zawarta w p. 4, tj. utrzymanie wszechstronnej aktywności fizycznej. Można ją zachować realizując następującą dyrektywę: każdy dorosły, nie pracujący fizycznie, powinien ćwiczyć co najmniej 3 razy w tygodniu, z tym, że 30 minut każdego treningu powinno przebiegać w takiej intensywności, aby tętno wyniosło około 130 uderzeń na minutę. Można to uczynić także poprzez intensywny spacer tak bardzo charakterystyczny dla turystyki pieszej. Upowszechnianie się takich wzorów zachowań będzie skutecznym sposobem realizacji zasad zdrowego stylu życia, a tym samym zbliży nas do nowoczesnych standardów promocji zdrowia, właściwych dla cywilizacji postindustrialnej.

Temat 4. Aktywność rekreacyjna różnych grup społecznych

1. Rekreacja ruchowa w rodzinie

2. Rekreacja w działalności współczesnej szkoły

3. Rekreacja ruchowa osób trzeciego wieku

4. Rekreacja ruchowa w środowisku osób niepełnosprawnych

Aktywność ruchowa stała się obecnie jednym z obowiązków współczesnego człowieka w ochronie jego zdrowia fizycznego i psychicznego.

I. Rekreacja ruchowa w rodzinie

Wszechstronny rozwój młodego człowieka od narodzin do dojrzałości odbywa się w kolejnych etapach będących ze sobą w ścisłym powiązaniu. Istotne znaczenie we wspieraniu tego rozwoju ma rodzina, która stanowi środowisko biologiczne, społeczne, kulturowe, ekonomiczne i wychowawcze.

Ważnym elementem stanu dojrzałości jest aktywność ruchowa przejawiająca się od pierwszej chwili życia dziecka. Zadaniem rodziny jest stymulowanie tej aktywności mającej ogromne znaczenie w całej ontogenezie(rozwoju osobniczym). Drogę do realizacji zakreślonych celów stanowi najpierw zabawa - pojawiająca się od najwcześniejszych lat życia dziecka. W aktywności wszystkim zabawom bez względu na ich rodzaj towarzyszy ruch. W starszym wieku - w wieku szkolnym obok rodziny do wdrażania do aktywności ruchowej włączają się rówieśnicy, szkoła i inne instytucje oferując swoje propozycje, zabezpieczając rosnące i zmieniające się potrzeby dziecka w zakresie rekreacji ruchowej. Zmieniają się w tym okresie formy aktywności, które przestają być tylko zabawą.

Sport w rodzinie (rekreacja ruchowa) to zajęcia ruchowo-sportowe, którym oddaje się rodzina, ze względów rekreacyjnych, wypoczynkowych, a także opiekuńczo - wychowawczych.

Członków rodziny uczestniczących w aktywności ruchowej określa się mianem rodziny usportowionej. Wśród zadań rodziny w zakresie wychowania do rekreacji wymienić należy między innymi:

• umiejętne kierowanie zainteresowaniami i aktywnością rekreacyjną,

• czuwanie nad doborem przez dziecko towarzystwa będącego czynnikiem pobudzającym do pożądanych zachowań w zakresie rekreacji,

• ochranianie przed niekorzystnym wpływem popularnych w środowisku młodzieży wzorów i postaw biernych, a często nawet destrukcyjnych.

Obecnie wyróżnia się następujące wartości rekreacji rodzinnej:

• ogólno - wychowawcze wynikające ze wspólnego udziału w różnych formach rekreacji dzięki czemu rodzice mogą wywierać wpływ wychowawczy, przekazywać normy moralne a także kształtować osobowość dziecka;

• grupotwórcze - gdyż w czasie wspólnego uczestnictwa w sporcie dla wszystkich zachodzą w rodzinie procesy scalające ją, integrujące jako grupę;

• zdrowotne gdyż dzięki udziałowi w ćwiczeniach podnosi się stan zdrowotny rodziny a także sprawność, wydolność fizyczna oraz aktywna postawa wobec tych procesów jak również utrwala w młodym pokoleniu świadomy stosunek do higienicznego życia i racjonalnego wypoczynku;

• poznawcze i kształcące ponieważ stwarza możliwości poznania i opanowania różnych technik i przepisów sportowych i turystycznych, korzystania ze środowiska i kontaktu z przyrodą. Dzięki wspólnemu uczestnictwu w zajęciach rekreacyjno - turystycznych rodzina ma szansę poznania różnych regionów kraju, przez co wzbogaca swoją wiedzę, kontakt z kulturą i historią;

• wychowujące w kulturze fizycznej co ma na celu przygotowanie do ustawicznego uczestnictwa w niej przez stwarzanie przychylnej atmosfery w domu rodzinnym.

Słabymi stronami „sportu dla wszystkich w rodzinie są:

• trudności programowe,

• brak odpowiednio przygotowanych kadr do prowadzenia rekreacji rodzinnej,

• małą dyspozycyjność czasową grupy rodzinnej.

Dokonuje się różnych podziałów form uczestnictwa rodzinnego w rekreacji ruchowej przyjmując za postawę różne kryteria.

Z punktu widzenia potrzeb metodycznych i wychowawczych w rekreacji rodzinnej kryterium podziału jest wiek dzieci:

• z małymi dziećmi do lat siedmiu,

• z dziećmi w wieku szkolnym,

• z nastolatkami, z dorosłymi dziećmi,

• w rodzinach trzypokoleniowych (dziadkowie, rodzice, dzieci).

Do form sportu dla wszystkich, z których może korzystać rodzina, należy zaliczyć między innymi:

• gry i zabawy ruchowe,

• marsze, spacery, biegi po zdrowie,

• pływanie,

• żeglarstwo, windsurfing, wioślarstwo, kajakarstwo,

• narciarstwo zjazdowe i biegowe,

• saneczkarstwo, łyżwiarstwo,

• jazda na rowerach,

• uczestnictwo w festynach i imprezach sportowo - rekreacyjnych,

• turystyka.

2. Rekreacja w działalności współczesnej szkoły

W warunkach współczesnej szkoły rekreacja spełnia na rzecz młodzieży rozmaite zadania. Najczęściej wymieniane są:

• profilaktyka i wzmacnianie potencjału biologicznego,

• edukacja,

• kształtowanie charakteru,

• socjalizacja i uspołecznienie.

W młodszym wieku szkolnym (klasy I-III), za cele rekreacji, w kontekście wspomagania celów kształcenia i wychowania fizycznego w młodszym wieku szkolnym, przyjmuje się:

• stwarzanie szerokich możliwości ruchowego „wyżycia się”,

• zaspokajanie biologicznej potrzeby zwiększonej aktywności ruchowej,

• przygotowanie do indywidualnej i zespołowej aktywności fizycznej,

• doskonalenie podstawowych umiejętności z zakresu gier i zabaw ruchowych, minigier sportowych, ekspresyjnych form ruchowych z podkładem muzycznym, a także podstaw gimnastyki, lekkoatletyki, pływania, łyżwiarstwa i narciarstwa,

• utrzymywanie prawidłowej postawy ciała, nauczanie zasad higienicznego trybu życia i postrzegania znaczenia środowiska naturalnego.

W średnim wieku szkolnym (klasy IV-VI) rekreacja wspomaga kształcenie i wychowanie fizyczne w zakresie przygotowania uczniów do stopniowego przejmowania na siebie odpowiedzialności za własny rozwój, sprawność fizyczną i zachowanie zdrowia.

Pod koniec tego etapu nauki w szkole uczniowie powinni osiągnąć w ramach przygotowania do uczestnictwa w rekreacji następujące cele:

• opanować podstawowe techniki mniej i bardziej złożonych czynności rekreacyjnych w wybranej dyscyplinie,

• mieć rozbudzoną wewnętrzną potrzebę uprawiania rekreacji, znać i rozumieć cele jej uprawiania.

Starszy wiek szkolny (szkoła ponadpodstawowa) W tym okresie upowszechnia się „sporty całego życia” z wyraźnym zróżnicowaniem ze względu na płeć. Dominują zajęcia o charakterze sportowym (zawierające elementy współzawodnictwa i bardziej intensywny wysiłek fizyczny) oraz relaksacyjnym z nastawieniem na samousprawnianie się, z przyswajaniem wzorców, jak dziś i w przyszłości dbać o sprawność i zdrowie.

Rekreacja we współczesnej szkole jest zjawiskiem dynamicznie rozwijającym się, które znajduje odzwierciedlenie w różnych sferach życia dzieci i młodzieży., dzięki temu spełnia szereg funkcji wzajemnie przenikających się, z których najważniejsze to:

• funkcja wychowawcza,

• funkcja kształcąca,

• funkcja wypoczynkowa,

• funkcja zdrowotna.

Funkcja wychowawcza

Założenia wychowawcze rekreacji w stosunku do dzieci i młodzieży w szkole to:

• rozwój osobowości i uzdolnień,

• przygotowanie do życia społecznego,

• przygotowanie do pracy,

• przygotowanie do wypoczynku.

Źródła możliwości wychowawczych rekreacji to budzenie i kształtowanie przez nią takich cech, jak: zaradność i samodzielność, silna wola, przedsiębiorczość, wytrwałość, umiejętność pokonywania trudności i przeciwieństw, solidarność grupowa, sprawiedliwość, samodyscyplina i samokontrola, sumienność, otwartość, dzielność, obowiązkowość, życzliwość, punktualność, umiejętność współżycia w zespole i uznawania woli większości.

Funkcja kształcąca

W działalności rekreacyjnej ma miejsce przekaz określonych zasobów wiadomości i umiejętności. Ponieważ przekaz ten dzieje się poza ławką szkolną wyróżniają go: brak sformalizowania, werbalizmu, zachowawczości, mechanicznego uczenia się na pamięć.

Funkcja wypoczynkowa

Rekreacja i turystyka są powszechnymi formami wypoczynku ucznia od nauki i innych obowiązków. Są też czynnikami obrony przed ujemnymi dla niego skutkami współczesnej cywilizacji.

Funkcja zdrowotna

Funkcja zdrowotna rekreacji w warunkach szkolnych polega na pobudzaniu i ułatwianiu rozwoju fizycznego młodych organizmów przez dawkowanie i dobór form ruchu.

Należy zwrócić również uwagę na zdrowotne oddziaływanie środowiska naturalnego w toku działalności rekreacyjnej, które wyraża się poprzez dotlenienie organizmów a także ich hartowanie pod wpływem słońca, wiatru i zmian temperatury, co ma ogromne znaczenie profilaktyczne dla dzieci i młodzieży.

Warunki optymalne umożliwiające szkole realizację zadań w zakresie przygotowania uczniów do uczestnictwa w rekreacji i turystyce to m.in.:

• nastawienie na szeroki zakres oddziaływań pozadydaktycznych,

• różnorodność oferty mogącej rozbudzić zainteresowania,

• dobry stan organizacji przestrzennej, wyposażenie w urządzenia i sprzęt,

• sprawna organizacja pracy szkoły.

3. Rekreacja ruchowa osób trzeciego wieku

Starość jest naturalną fazą życia, która następuje po młodości i dojrzałości, jest ona ostatnim okresem w ontogenezie człowieka.

Badaniami nad procesem starzenia się oraz oddziaływaniem na te procesy zajmuje się gerontologia - nauka wielodyscyplinowa łącząca medycynę, fizjologię, biologię, psychologię, socjologię, pedagogikę, ekonomię i prawo.

Charakterystyka okresu starości

W gerontologii spotkać można różne podziały okresu starości. Jednym z nich jest podział według wieku kalendarzowego:

• dwa okresy:

1. 60 - 75 lat wczesna starość, powyżej 75 lat - późna starość

2. 65 - 79 lat mężczyźni i 60 - 79 lat kobiety - starość, powyżej 80. roku życia - sędziwa starość

• trzy okresy: 60 - 75 lat - wiek podeszły, 76 - 90 lat - wiek starczy, powyżej 90 lat - długowieczność.

Statystycy i demografowie ONZ za próg starości przyjęli 65 rok życia. Powszechnie ten okres utożsamia się z przejściem na emeryturę, której wyznacznikiem w Polsce jest obecnie wiek 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn.

Starość z punktu widzenia biologii oznacza postępującą degradację funkcji organizmu, najprościej rozumianą jako obniżenie poziomu czynności organizmu które obejmują zmiany zachodzące we wszystkich układach narządów - szkieletowym, mięśniowym, trawiennym, oddechowym, moczowopłciowym, naczyniowym, nerwowym - oraz w narządach zmysłów i skórze.

Czynniki zagrażające zdrowiu osób starszych:

• siedzący tryb życia,

• spożycie ponad miarę szczególnie tłuszczów zwierzęcych i węglowodanów,

• nadmierne obciążenie emocjonalne (stres)

Prozdrowotne funkcje:

• funkcja stymulacyjna - polegającą na wzmacnianiu procesów życiowych, wspomaganiu naturalnych, genetycznych możliwości człowieka bodźcami fizycznymi lub sytuacyjnymi;

• funkcja adaptacyjna - polegającą na przygotowaniu i adaptowaniu człowieka do czekających go zadań życiowych. Szczególnie w starszym wieku następować powinna adaptacja organizmu do zmieniającej się aktywności, sprawności czy możliwości i do zmiennych wpływów środowiska, zarówno fizycznego jak społecznego;

• funkcja korektywna - polegającą na likwidowaniu i ograniczaniu odchyleń w funkcjonowaniu człowieka wykraczających poza przyjęte normy;

• funkcja kompensacyjna - polegającą na wyrównaniu obiektywnie istniejących lub subiektywnie odczuwanych braków w jednej dziedzinie działalności człowieka, przez wzmożoną aktywność w innej.

W okresie starości (w różnych jej momentach) podczas działań rekreacyjnych funkcje te mogą występować z różnym nasileniem, równocześnie lub osobno.

W profilaktyce starzenia, kategoryzując czynniki ryzyka, które wpływają na tempo procesu starzenia, można wyróżnić:

• czynniki biologiczne, zaliczając do nich:

• zmniejszenie aktywności ruchowej, której brak powoduje głębokie zmiany patologiczne ustroju;

• przeciążenie układu nerwowego, m.in. przez nadmiar szkodliwych bodźców związanych z rozwojem urbanizacji i cywilizacji technicznej (hałas, zanieczyszczenie powietrza, nadmiar informacji, stres psychiczny);

• niewłaściwe odżywianie: niedobór białka, witamin, żelaza itp. lub częściej spotykane przekarmienie, przyjmowanie nadmiaru kalorii w stosunku do zapotrzebowania;

• nadużywanie alkoholu, nikotynizm, lekomania.

• czynniki społeczne:

• nagła zmiana warunków środowiskowych i pogarszanie się sytuacji materialnej związane z przejściem na emeryturę;

• izolacja społeczna i psychiczna;

• brak odpowiednio zorganizowanych form rekreacji i czynnego wypoczynku;

• niewłaściwe nastawienie do starości i do ludzi starych;

• niedostateczne uświadomienie w zakresie geriohigieny;

• brak przygotowania do starości.

Zmiany potrzeb, postaw, motywów i barier w okresie starości

Motywacja podejmowania aktywności ruchowej ma złożony charakter. Wśród kategorii motywów występujących najczęściej w grupie osób starszych można wymienić:

• motywy zdrowotne - najczęściej zdrowie postrzegane jest przez osoby starsze jako przeciwwaga choroby, która występując częściej w tym wieku skłania do działań rewitalizacyjnych i profilaktycznych, kiedy odpowiednia aktywność ruchowa jest szczególnie zalecana;

• motywy utylitarne - mające na celu korzyści praktyczne dotyczące poprawy lub podtrzymania czynności lokomocyjnych i funkcjonalnych organizmu, co ma ogromny wpływ na samodzielność i niezależność osób starszych;

• motywy społeczne - to chęć przebywania z ludźmi, ucieczka przed samotnością;

• motywy ludyczne - dotyczą wypełniania dużych zasobów czasu wolnego, przeciwdziałania monotonii dnia codziennego;

• motywy poznawcze - dotyczą zarówno otaczającej rzeczywistości (przyrody, środowiska), jak również samopoznania i uczenia się nowych umiejętności.

Andagogika wieku podeszłego proponuje podjęcie działań w kierunku:

• rozwijanie takich zainteresowań, które mogą być zaspokajane w okresie emerytalnym;

• przygotowanie do wydłużonego okresu czynności zawodowej;

• przygotowanie emerytów do wartościowego spędzania czasu wolnego, służącego utrzymaniu dobrego stanu zdrowia oraz dobrego samopoczucia;

• działalności społecznej, w której mogą realizować swoje ideały, marzenia;

• orientacji w rzeczywistości, gdyż orientacja ta jest warunkiem zachowania równowagi psychicznej i stwarza chęć brania udziału w tej rzeczywistości.

4. Rekreacja ruchowa w środowisku osób niepełnosprawnych

Definicja ogólna: niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub (i) psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi.

Osoby niepełnosprawne można podzielić według różnych kryteriów, np. według rodzajów (kategorii) niepełnosprawności, okresu życia, w którym ona wystąpiła, stopnia niepełnosprawności itp.

Niepełnosprawność może być następująca:

1. niepełnosprawność sensoryczna (zmysłowa), w tym niepełnosprawność słuchowa, wzrokowa, dotykowa;

2. niepełnosprawność fizyczna, w tym niepełnosprawność motoryczna;

3. niepełnosprawność psychiczna, w tym niepełnosprawność intelektualna, umysłowa określana również jako upośledzenie umysłowe lub niedorozwój umysłowy.

Podstawowe znaczenie mają klasyfikacje Światowej Organizacji Zdrowia, gdzie wyróżnia się osoby:

• z upośledzeniem lokomocyjnym,

• z upośledzeniem widzenia,

• z upośledzeniem w zakresie środków komunikowania się (mowa, pismo),

• z niepełnosprawnościami natury organicznej,

• z niepełnosprawnościami intelektualnymi

• z niepełnosprawnościami emocjalnymi,

• z wadami skrytymi (niewidocznymi dla oka)

• z upośledzeniami związanymi z procesem starzenia się.

W Polsce wyodrębnia się trzy stopnie niepełnosprawności:

• lekki - do którego zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu zdolną do wykonywania zatrudnienia, nie wymagającą pomocy innej osoby w celu pełnienia ról społecznych;

• umiarkowany - do którego zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu zdolną do wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym do potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawności, wymagającą w celu pełnienia ról społecznych częściowej lub okresowej pomocy innej osoby w związku z ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji;

• znaczny - do którego zalicza się osobę mającą naruszoną sprawność organizmu, niezdolną do podjęcia zatrudnienia, zdolną do wykonywania zatrudnienia w zakładzie pracy chronionej albo w zakładzie aktywizacji zawodowej, wymagającą niezbędnej w celu pełnienia ról społecznych stałej lub długofalowej opieki lub pomocy w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.

Rola rekreacji i turystyki w rewalidacji osób niepełnosprawnych

Warunkiem prawidłowego funkcjonowania organizmu ludzkiego jest zarówno utrzymanie dynamicznej równowagi wewnętrznej (homeostazy), jak też równowagi w relacji człowiek - środowisko zewnętrzne (heterostazy).

Istnieje wiele czynników mogących zaburzyć równowagę organizmu - z punktu widzenia teorii rekreacji na szczególną uwagę zasługują dwa. Są to hipokinezja, czyli zbyt mała ilość ruchu w stosunku do potrzeb oraz przeciążenie psychiczne, wywołujące często reakcję stresową.

Zwiększenie aktywności ruchowej ludzi niepełnosprawnych stwarza naturalny bodziec przyspieszający i wspomagający procesy odnowy, regeneracji, a nawet kompensacji funkcji uszkodzonego organizmu.

Ruch jest bodźcem o szerokim, korzystnym oddziaływaniu na organizm człowieka i - jak dotąd - nie można zastąpić go niczym innym. Rekreacyjna aktywność ruchowa może stanowić wartościowy element w rehabilitacji osób niepełnosprawnych, której celem jest przywrócenie choremu utraconej sprawności lub wyrobienie - w miarę możliwości - sprawności zastępczych, wyrównujących ubytki funkcjonalne.

Przez odpowiedni dobór form rekreacji i turystyki można:

• poprawić - naruszoną przez inwalidztwo - samoocenę i poczucie własnej wartości,

• zmniejszyć poczucie zagrożenia i rozładować napięcia emocjonalne,

• ułatwić akceptację swojego inwalidztwa i przystosowanie się do nowej sytuacji życiowej.

Cele uprawiania rekreacji i turystyki przez osoby niepełnosprawne

Do zasadniczych celów spełnianych przez rekreację i turystykę można zaliczyć:

Cel leczniczy. Rekreacja i turystyka powinny być w miarę możliwości kontynuacją programu leczenia i usprawniania pacjenta.

Cel biologiczny. Ruch jest stymulatorem niezbędnym do życia. Ruch jako środek terapeutyczny może zastąpić każdy lek, natomiast żaden środek leczniczy nie może zastąpić ruchu.

Cel anatomiczno - fizjologiczny. Najczęściej bezpośrednim celem postępowania usprawniającego jest utrzymanie właściwych stosunków anatomicznych w obrębie stawów, zapobieganie przykurczom i zanikom mięśni.

Cel higieniczno - zdrowotny. Codzienna dawka wysiłku fizycznego jest dla każdego zdrowego człowieka wskazaniem, a dla ludzi niepełnosprawnych jest zaś obowiązkiem.

Cel wychowawczo - psychologiczny. Dzieci niepełnosprawne powinny jak najwcześniej uczestniczyć w zajęciach z zakresu kultury fizycznej i turystyki. Przemawia za tym duża potrzeba biologiczna stosowania ruchu do prawidłowego rozwoju, większa niż u dzieci zdrowych. Drugą przesłanką jest możliwość kształtowania przez sport, rekreację i turystykę cech charakteru i woli oraz oddziaływania na psychikę.

Cel hedonistyczny. Udział w kulturze fizycznej i turystyce musi dawać radość i zadowolenia. Rekreacja i turystyka pozwalają nawiązać kontakty towarzyskie, opuszczać mieszkania, otworzyć zamknięte drzwi na świat.

Cel społeczny. Cel ten wynika z głęboko humanitarnych pobudek. Nowoczesne koncepcje rehabilitacji zakładają nie tylko powrót do zdrowia przez przywrócenie funkcji ruchowych, które pozwoliły by na podjęcie pracy zawodowej, włączenie się w całokształt życia społecznego czy kulturalnego. Jednym z przejawów aktywności społecznej jest udział w rekreacji i turystyce.

Rekreację i turystykę osób niepełnosprawnych traktować należy nie tylko jako rozrywkę, relaks, ale również jako środek terapeutyczno - wychowawczy, łagodzący skutki kalectwa.

Systematyczne uprawianie rekreacji i turystyki odzwierciedla się w:

• łatwiejszym wykonywaniu codziennych czynności samoobsługowych i zawodowych lub szkolnych,

• szybszym uzyskaniu gotowości do podejmowania kolejnych obciążeń wysiłkowych,

• mniejszej podatności na sytuacje stresowe i lepszym znoszeniu w przypadku ich pojawienia się,

• wzroście ogólnej odporności na trudy życia i zmniejszeniu się podatności na zachorowania.

Sumując doświadczenia wynikające z badań nad niepełnosprawnością stwierdzić można, że aby ludzie niepełnosprawni mogli uprawiać rekreację należy:

1. zapewnić odpowiednio przygotowaną kadrę instruktorską,

2. udostępnić sprzęt do zajęć rekreacyjnych dostosowany do rodzaju inwalidztwa,

3. przygotować i udostępnić bazę do zajęć rekreacyjnych,

4. odpowiednio dostosować protezy, wózki i inny sprzęt pomocniczy,

5. uczestników przygotować kondycyjnie i psychicznie,

6. dbać o to, aby uczestnicy przez udział w zajęciach rekreacyjnych ćwiczący odzyskali wiarę w swe możliwości uczestniczenia w życiu ludzi pełnosprawnych.

Aby rekreacja stała się rzeczywiście czynnikiem przywracania sprawności psychofizycznej osób niepełnosprawnych, należy przestrzegać podstawowych zasad uczestniczenia w niej. W wyniku dotychczasowych doświadczeń ustalić można następujące zasady:

1. Rodzaj zajęć rekreacyjnych powinien być właściwie dobrany do rodzaju niesprawności i zgodny z wytyczonym programem rehabilitacji. Należy przy tym uwzględnić, poza możliwościami funkcjonalnymi osoby niepełnosprawnej, jej zainteresowani, osobowość, możliwości finansowe oraz potrzeby wynikające z celów rehabilitacji.

2. Charakter podejmowanych zajęć rekreacyjne musi być zgodny z zaleceniami lekarza i nie może stwarzać zagrożeń dla zdrowia.

3. Podejmowane ćwiczenia i inne zajęcia rekreacyjne mają pozwolić odzyskać wiarę w swoje możliwości psychofizyczne.

4. Środowisko nie powinno stwarzać barier psychicznych, utrudniających uczestniczenia w rekreacji, lecz pomagać w przezwyciężaniu kompleksów, lęków i zahamowań ograniczających dostęp do zajęć rekreacyjnych.

5. Uprawianie wybranych form rekreacji zmierzać powinno do uzyskania sprawności fizycznej i odporności psychicznej na trudy, przeciwności oraz hartować przeciw bodźcom pogodowym.

6. Rekreacja powinna być czynnikiem profilaktyki i psychoterapii oraz radością życia, a nie dodatkowym stresem.

7. Rekreacja poprzez swe różnorodne formy powinna wyrwać niepełnosprawnych z nużącego osamotnienia.

8. Formy działalności rekreacyjnej powinny być zindywidualizowane.

9. W zajęciach rekreacyjnych ludzi niepełnosprawnych należy odpowiednio dawkować obciążenia wysiłkowe.

Realizacja tych zasad uprawiania różnych form rekreacji przez osoby niepełnosprawne pozwoli wykorzystać tę działalność dla rehabilitacji, dla przywrócenia możliwie najwyższej sprawności i wydolności fizycznej, psychicznej i aktywności społecznej. Rekreacja może przyspieszyć proces przystosowania osób niepełnosprawnych do normalnego życia.

T. V

Organizacja rekreacji ruchowej w Polsce

1. Administracja publiczna szczebla rządowego

i samorządowego

2. Organizacje i stowarzyszenia kultury fizycznej

3. Podmioty gospodarcze

4. Działalność wybranych stowarzyszeń sportu dla

wszystkich w Europie

Od najdawniejszych czasów społeczności ludzkie przekazują młodym pokoleniom odziedziczone po przodkach i wypracowane przez siebie wartości związane z kulturą (w tym z kulturą fizyczną), przygotowując je tym samym do aktywnego udziału w życiu społecznym i tworzeniu nowych wartości.

System organizacji rekreacji ruchowej w Polsce składa się z trzech głównych sektorów:

1. Administracji publicznej szczebla rządowego i samorządowego;

2. Organizacji i stowarzyszeń kultury fizycznej;

3. Prywatnych podmiotów gospodarczych.

1. Administracja publiczna szczebla rządowego i samorządowego

Centralnym organem administracji państwowej koordynującym funkcjonowanie wszystkich publicznych jednostek kultury fizycznej, w tym także rekreacji ruchowej jest Ministerstwo Sportu utworzone 1 września 2005 roku.

W zakresie działu „kultura fizyczna” obsługę zadań ministra zapewnia w szczególności Departament Sportu Powszechnego. Do zakresu działania tego departamentu należą zagadnienia i sprawy dotyczące:

• Określania priorytetów i zadań w zakresie uczestnictwa społeczeństwa w systematycznej aktywności ruchowej oraz inicjowania i koordynacji działań w ramach programów rządowych i środowiskowych.

• Współpracy z właściwym ministrem i organami nadzoru pedagogicznego w zakresie realizacji zajęć wychowania fizycznego oraz upowszechniania sportu w środowisku szkolnym.

• Inicjowanie i wspieranie działań na rzecz wykorzystywania badań naukowych w zakresie dotyczącym powszechnej aktywności sportowej społeczeństwa.

• Upowszechnianie aktywności sportowej w społeczeństwie.

• Rozwój sportu dla wszystkich, a w szczególności:

• sportu w środowisku akademickim,

• sportu w środowisku wiejskim,

• upowszechniania sportu na rzecz rodziny, różnych grup społecznych i zawodowych.

• Działalności stowarzyszeń działających w sferze kultury fizycznej i sportu powszechnego.

• Wspierania działań na rzecz aktywnego wypoczynku dzieci i młodzieży.

• Rozwoju i koordynacji systemu imprez szkolnych ukierunkowanych na sport dla wszystkich dzieci.

• Koordynowania zadań związanych z prowadzeniem zajęć sportowo - rekreacyjnych dla uczniów

• Przyznawania odznaczeń, wyróżnień i nagród resortowych dla trenerów i działaczy za szczególne osiągnięcia w sporcie powszechnym.

Państwowymi koordynatorami działalności w dziedzinie kultury fizycznej na szczeblu regionalnym są wojewodowie i podlegające im urzędy wojewódzkie wraz z funkcjonującymi w ich ramach wydziałami zajmującymi się tą problematyką.

Wojewoda jest odpowiedzialny za wprowadzanie w regionie programów rządowych oraz nadzór nad rządowymi instytucjami działającymi w regionie.

Kultura fizyczna oraz jej działy stanowią także obszar zainteresowania i działalności administracji samorządowej. Na poziomie regionalnym (wojewódzkim) koordynację zadań w tym zakresie sprawuje urząd marszałkowski, który jest instytucją zapewniającą ich wykonywanie władzom samorządowym, czyli sejmikowi województwa. W strukturach organizacyjnych urzędów marszałkowskich funkcjonuje wiele komórek organizacyjnych (departamenty, wydziały, biura) spełniających rozmaite funkcje wykonawcze. Działania tych jednostek koncentrują się m. in. na:

• koordynacji zadań w zakresie kultury fizycznej, sportu i turystyki w obrębie województwa,

• wspieranie działań związanych z zabezpieczeniem bazy, sprzętu sportowego oraz kadry szkoleniowej,

• współpracy z organizacjami i stowarzyszeniami kultury fizycznej,

• opracowywaniu projektu budżetu w zakresie kultury fizycznej i sportu szczebla wojewódzkiego,

• nadzorze i kontroli realizacji zadań zleconych stowarzyszeniom kultury fizycznej i jednostkom niepaństwowym,

• nadzorze nad realizacją inwestycji sportowych i rekreacyjnych,

• współdziałaniu z samorządami powiatowymi i gminnymi,

• koordynacji działań i finansowym wspieraniu stowarzyszeń turystyki i rekreacji o zasięgu wojewódzkim,

• wspieraniu merytorycznym i finansowym organizacji imprez turystycznych i rekreacyjnych o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym,

• współdziałanie ze szkołami, uczelniami i innymi podmiotami w zakresie szkolenia i doskonalenia kadr dla turystyki i rekreacji,

• opiniowanie planów zagospodarowania przestrzennego w obiekty turystyczne i sportowo - rekreacyjne.

Samorządy powiatowe i gminne realizują działania z zakresu kultury fizycznej, w tym rekreacji, przez właściwe komisje rad powiatów i gmin (poziom uchwałodawczy) oraz komórki organizacyjne stanowiące struktury starostw powiatowych i urzędów gmin (poziom wykonawczy). Działania te są analogiczne do działań samorządu wojewódzkiego.

2. Organizacje i stowarzyszenia kultury fizycznej

Zgodnie z zapisami ustawowymi podstawowymi jednostkami organizacyjnymi rekreacji ruchowej działającymi w konkretnym środowisku lokalnym lub w społeczności lokalnej są „kluby sportowe” funkcjonujące na zasadach „stowarzyszeń kultury fizycznej” bądź „spółek akcyjnych”. Relacje przebiegające między samorządami lokalnymi wszystkich szczebli a jednostkami posiadającymi osobowość prawną (stowarzyszeniami, spółkami) na ogół mają charakter partnerski i przyjmują formuły rozmaitych porozumień lub umów. Dotyczą one głównie organizowania imprez sportowo - rekreacyjnych, turystycznych bądź kulturalnych, realizacji usług w tym zakresie oraz względnie taniego udostępniania obiektów i urządzeń sportowo - rekreacyjnych społeczności lokalnej. Z tego tytułu organizacje te uzyskują od samorządów wsparcie finansowe bądź rzeczowe.

Organizacje i stowarzyszenia kultury fizycznej, podobnie jak administracja publiczna, działają na różnych szczeblach: centralnym (ogólnokrajowym), wojewódzkim, terenowym.

Uwzględniając powyższe kryterium podziału, jak również zakres zadań statutowych dotyczących rekreacji ruchowej, można wskazać kilka wybranych form organizacyjnych funkcjonujących w Polsce.

Wśród najdłużej działających organizacji mających zasięg ogólnokrajowy można wymienić: Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej (TKKF), Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (WOPR), Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (GOPR), Zrzeszenie Ludowe Zespoły Sportowe (LZS), Szkolny Związek Sportowy (SZS), Akademicki Związek Sportowy (AZS) i inne.

Na poziomie regionalnym (wojewódzkim) i lokalnym (powiatowym, gminnym i miejskim) funkcjonują najczęściej terenowe jednostki organizacyjne wymienionych stowarzyszeń i ich związków oraz inne instytucje posiadające osobowość prawną. Przykładowo są to Lubuski SZS, Wielkopolski SZS, terenowe i środowiskowe ogniska TKKF, interdyscyplinarne stowarzyszenia kultury fizycznej typu Dolnośląska Federacja Sportu, Lubelska Unia Sportu, Małopolski Związek Stowarzyszeń Kultury Fizycznej.

Na największą uwagę wśród organizacji społecznych zajmujących się od wielu lat krzewieniem rekreacji fizycznej w Polsce zasługuje Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej. Jest to jedna z najstarszych organizacji „sportu dla wszystkich”, która powstała w maju 1957 roku. W swojej 50-letniej działalności organizacja realizowała konsekwentnie swój najważniejszy cel, jakim jest zwiększenie aktywności fizycznej polskiego społeczeństwa poprzez promowanie zdrowego stylu życia, kreowanie potrzeb i aktywnych postaw wobec osobistej kultury fizycznej oraz oferowanie atrakcyjnych propozycji aktywnego ruchowo wypoczynku określonym grupom społecznym.

Jak wcześniej zaznaczono Towarzystwo ma zasięg ogólnopolski. Działa przede wszystkim w środowisku miejskim, głównie w dużych i średnich miastach. Obejmuje swoją działalnością osoby w różnym wieku tzn. młodzież szkolną oraz ludzi w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym.

Podstawowa działalność Towarzystwa ukierunkowana jest na:

• upowszechnianie w środowisku dzieci i młodzieży cieszących się zainteresowaniem form aktywności ruchowej pod hasłem sport wszystkich dzieci;

• promowanie rekreacji ruchowej w stylu życia rodziny pod hasłem sport w rodzinie;

• tworzenie przyjaznych warunków aktywności fizycznej dla osób starszych pod hasłem sport na całe życie.

Oczywiście chodzi o sport w rozumieniu sportu powszechnego, do którego ma prawo każdy człowiek bez względu na wiek, status społeczny, sprawność czy inwalidztwo o sport bez barier. Realizacja założeń programowych odbywa się poprzez bardzo szeroką sieć ognisk rozsianych na terenie całego kraju. W programach działalności tych ognisk uwzględnia się stałe zespoły ćwiczebne, w ramach których członkowie uprawiają gimnastykę, ćwiczenia muzyczno - ruchowe, zabawy i gry, dyscypliny sportu traktowane rekreacyjnie a także turystykę i towarzyszące jej zajęcia kulturalno - rozrywkowe.

Obok zespołów ćwiczebnych, obozów, wczasów, masowych imprez rekreacyjnych, działają także zespoły profilaktyczno - wyrównawcze mające przeciwdziałać schorzeniom wywołanym współczesną cywilizacją. Należy tu wymienić grupy dla ludzi otyłych, osób po przebytym zawale, ze schorzeniami astmatycznymi, a także osób w podeszłym wieku. TKKF na szeroką skalę poradnictwo w zakresie stosowania odpowiednich form aktywności ruchowej oraz programów treningowo - rekreacyjnych.

Jednak już od pierwszych lat działalności, podstawowym odbiorcą oferty programowej Towarzystwa była rodzina, która jest ważnym ogniwem w kształtowaniu wzorców wykorzystania wolnego czasu, pro zdrowotnego stylu życia oraz potrzeb i nawyków w zakresie aktywności ruchowej. Od początku lat 60. ubiegłego stulecia przygotowywano i wdrażano nowoczesną ofertę programową dla rodzin pod nazwą sport w rodzinie. To hasło o higieniczno-zdrowotnych i społecznych akcentach, należy rozumieć jako drogę do upowszechniania kultury fizycznej w społeczeństwie oraz upowszechnienia zdrowego stylu życia.

Obecnie TKKF proponuje rodzinie model spędzania wolnego czasu, w którym podkreśla się potrzebę ducha sportu, aby wszyscy rozumieli wartość aktywnego ruchowo wypoczynku, wzajemnie się do niego zachęcali, umieli sami w podstawowym zakresie dbać o rozwój fizyczny - własny i członków rodziny. Według realizowanego programu, propozycja sportu w rodzinie powinna polegać na uświadamianiu, informowaniu i nauczaniu. Towarzystwo dociera do rodziny poprzez osiedla mieszkaniowe, zakłady pracy, ośrodki wypoczynku i ogrody działkowe. Należy jednak pamiętać, że obecnie są to wyraźnie zaniedbane obszary działań w zakresie rekreacji ruchowej.

Sport w rodzinie realizowany przez TKKF obejmuje przede wszystkim:

• masowe imprezy sportowo-rekreacyjne o charakterze wielopokoleniowym;

• imprezy i akcje promocyjne;

• sportowo-rekreacyjne obozy i wczasy rodzinne;

• stałe zespoły ćwiczebne;

• rodzinne formy turystyczne.

Codzienna rekreacja ruchowa realizowana jest przede wszystkim w miejscu zamieszkania, w pobliżu domu a jej regularne uprawianie zależy od skrócenia do minimum czynności przygotowawczych, które często stanowią przeszkodę w regularnym uprawianiu rekreacji ruchowej. Dlatego wizja osiedla przyszłości musi uwzględniać, obok nowoczesnej bazy dla wypoczynku, również tworzenie modelu programowego, uwzględniającego potrzeby różnych grup wiekowych. Niestety w osiedlach brakuje najczęściej programowej całorocznej działalności sportowo-rekreacyjnej, co nasiliło się szczególnie po 1990 roku.

W zakresie upowszechniania sportu w rodzinie TKKF dociera również do szkoły, dlatego w 1999 r. opracowano program „Rodzinny sport dla wszystkich - program edukacji wczesnoszkolnej”, który zakłada udział Towarzystwa w organizacji i realizacji pozalekcyjnych i pozaszkolnych form aktywności sportowej dla dzieci i rodziców. Przykładem może być np. godzina sportu w rodzinie w soboty, jako 4. godzina wychowania fizycznego, za którą płacić powinny samorządy lokalne. W ramach tego programu zakłada się współdziałanie szkoły, placówek pozaszkolnych, TKKF i jednostek samorządowych w zakresie rozwoju sportu rodzinnego. Program skierowany do rodzin, realizowany w szkole i poza nią sprzyja aktywizacji rodziców w działaniach edukacyjno-wychowawczych szkoły jak i kreowaniu prozdrowotnego stylu życia rodziny.

W ostatnich 10. latach TKKF kreuje modę na aktywną turystykę rodzinną - przywraca jej tradycje poprzez organizowanie wycieczek oraz rajdów pieszych i rowerowych, spływów kajakowych, rejsów żeglarskich, których celem jest nie tylko aktywny wypoczynek ale również integracja rodziny, przeciwdziałanie patologiom, promowanie zachowań prozdrowotnych. Jedną z ciekawszych form promocji sportu w rodzinie są imprezy sportowo-rekreacyjne dla rodzin wielopokoleniowych oraz amatorskie zawody rodzinne w celu popularyzowania tzw. sportów całego życia, takich jak narciarstwo, łyżwiarstwo, tenis, tenis stołowy, pływanie, jazda na rowerze, kajakarstwo oraz rodzinne zabawy i rywalizację sportową dzieci, rodziców i dziadków.

Formą mobilizującą rodzinę do regularnej aktywności ruchowej są rodzinne zespoły zajęć sportowych czyli propozycja umożliwiająca rodzinom wspólne uprawianie gier sportowych, form kondycyjno-siłowych, gimnastyczno-tanecznych i innych. TKKF organizuje ogólnopolskie i regionalne konferencje, seminaria i inne formy szkolenia i doszkalania kadr dla sportu w rodzinie. Promuje światowe i polskie doświadczenia oraz dorobek naukowy w tej dziedzinie. Na podkreślenie zasługuje jego akcja wydawnicze w postaci materiałów szkoleniowych, metodycznych i promocyjnych. Warto dodać, że realizowane obecnie kierunki działania są ściśle skorelowane z Narodowym Programem Ochrony Zdrowia oraz zbieżne ze strategią działania w zakresie sportu dla wszystkich państw Unii Europejskiej i Międzynarodowych Organizacji Sportu.

Bardzo zasłużonymi placówkami dla wychowania dzieci i młodzieży m.in. w sferze kultury fizycznej są Pałace Młodzieży. Funkcjonują one głównie w większych miastach takich jak Warszawa (od 1955 r.), Katowice, Łódź czy Szczecin. W placówkach tych, posiadających dużą sieć pracowni, gabinetów, sal gimnastycznych i basenów, młodzież kształtuje i rozwija swoje uzdolnienia, pogłębia wiedzę i umiejętności organizowania sobie czasu wolnego i wypoczynku. Obecnie dzieci uczęszczają na zajęcia z pływania, tenisa stołowego, turystyki rowerowej, tańca nowoczesnego, akrobatyki czy gimnastyki akrobatycznej. Pałace Młodzieży są placówkami podległymi samorządowi lokalnemu.

W minionych 16 latach transformacji wiele procesów i zmian zachodzących w kulturze fizycznej było niezwykle dynamicznych i nowatorskich. Jednak tym, co w sposób szczególny wpisało się w owe dziejowe przeobrażenia, było powołanie wyznaniowych stowarzyszeń kultury fizycznej, które przyniosły ze sobą dwie ważne wartości: nową jakość działania, ale także wejście na nowy obszar rzeczywistości dotychczas niewykorzystany obszar parafii.

W tych stowarzyszeniach sportowe zajęcia są drogą do kształtowania przekonań i poglądów. Wynika to z przyjęcia humanistycznej i personalistycznej koncepcji człowieka, które nie tylko czynią go ostatecznym celem i najwyższą wartością w porządku przyrodzonym, ale niejako „skazują” go na permanentny wysiłek doskonalenia się i osiągania najwyższych pięter doskonałości.

Do tych stowarzyszeń należą m.in.:

• Salezjańska Organizacja Sportowa Rzeczypospolitej Polskiej;

• Katolickie Stowarzyszenie Sportowe Rzeczpospolitej Polskiej;

• Stowarzyszenie „PARAFIADA”;

• Prawosławna Organizacja Sportowa Rzeczypospolitej Polskiej;

• Luterańska Organizacja Sportowa Rzeczypospolitej Polskiej;

• Chrześcijańskie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej „YMCA”;

• Stowarzyszenie „MACABI” Polska;

• Chrześcijańskie Stowarzyszenie Sportowe „BONUM”;

• Ośrodek Duszpasterstwa Pielgrzymkowego „LOGOS”;

• Chrześcijańskie Stowarzyszenie Sportowe „GOTÓW”.

Stowarzyszenia te mają różny zasięg działania i różną strukturę organizacyjną. Wszystkie posiadają osobowość prawną nadaną przez właściwy sąd rejestracyjny.

Podstawowym celem, jaki przyświeca tym organizacjom, jest rozwijanie wychowawczych, kulturalnych i społecznych aspektów sportu w ramach uznanego wzoru człowieka i społeczeństwa, inspirowanych wizją chrześcijaństwa i bogactwem tradycji wychowawczych. Dla przykładu przytoczyć tutaj można cele statutowe SALOS (stowarzyszenie salezjańskie), które obejmują:

• Rozwijanie wśród dzieci i młodzieży biednej, zaniedbanej, pochodzącej z rodzin niewydolnych wychowawczo i patologicznych, wychowawczych, etycznych i kulturalnych aspektów sportu w ramach uznanego wzoru człowieka i społeczeństwa, inspirowanych tradycją chrześcijańską oraz bogactwem salezjańskiej tradycji wychowawczej;

• Krzewienie humanistycznych i personalistycznych walorów sportu z jego naczelnymi wartościami pokoju, wolności, prawdy, dobra, sprawiedliwości, miłości, tolerancji, przyjaźni, szacunku i poszanowania godności osoby;

• Propagowanie i umacnianie chrześcijańskich wzorów współzawodnictwa w sporcie i poza nim;

• Działanie na rzecz ochrony środowiska naturalnego i zapobieganie rozwojowi patologii społecznej oraz działanie na rzecz osób niepełnosprawnych;

• Rozbudzenie aktywności i kształtowanie poczucia współodpowiedzialności za wychowanie członków stowarzyszenia;

• Współpraca i kontakty z organizacjami oświatowo - wychowawczymi i sportowymi;

• Propagowanie w działalności sportowo-wychowawczej zasady fair play;

• Upowszechnianie kultury fizycznej i turystyki, podnoszenie sprawności fizycznej i stanu zdrowia dzieci i młodzieży.

Inną grupą stowarzyszeń są te, które aktywizują ruchowo osoby niepełnosprawne. Należą do nich m.in. następujące stowarzyszenia ogólnopolskie:

• Sportowe Stowarzyszenie Inwalidów „START”;

• Fundacja Aktywnej Rehabilitacji;

• Polskie Towarzystwo Stwardnienia Rozsianego;

• Stowarzyszenie Kultury Fizycznej, Sportu i Turystyki Niewidomych i Słabowidzących „CROSS”;

• Stowarzyszenie Kultury Fizycznej „INTEGRACJA”;

• Stowarzyszenie Centrum Niezależnego Życia;

• Integracyjne Stowarzyszenie Bilardowe „SOLITER”;

• Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych Ruchowo „Saron”.

Problematyką uczestnictwa osób niepełnosprawnych obrazują w pełni cele statutowe Sportowego Stowarzyszenia Inwalidów „START”:

• jego celem jest wykorzystanie kultury fizycznej, sportu i turystyki jako czynnika rehabilitacji fizycznej i psychicznej inwalidów oraz integracji i wyrównania szans w życiu społecznym, poprzez prowadzenie systemowo stałych treningów w sekcjach sportowych;

• prowadzenie turnusów rehabilitacyjnych, różnych form edukacji oraz działań integrujących również w środowiskach patologicznych.

3. Podmioty gospodarcze

Podstawowymi jednostkami w układzie struktury jednostek sektora prywatnego świadczącymi obecnie w Polsce usługi w dziedzinie rekreacji ruchowej i wypoczynku są prywatne podmioty gospodarcze. Do tego rodzaju jednostek zalicza się osoby fizyczne oraz inne podmioty prywatne lub z przewagą kapitału prywatnego, np.. spółki, spółdzielnie czy przedsiębiorstwa. Najczęściej spotykanymi obecnie w Polsce formami organizacyjno - prawnymi prywatnych podmiotów prowadzących działalność gospodarczą w zakresie rekreacji i wypoczynku są: osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą oraz spółki, w tym zwłaszcza spółki cywilne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjne.

Do przykładowych form prowadzenia prywatnej działalności w dziedzinie rekreacji i wypoczynku można zaliczyć:

• aquaparki, parki wodne;

• centra rekreacji i wypoczynku;

• centra kształcenia i rehabilitacji;

• studia fitness;

• szkółki, kursy, szkolenia itp. - świadczące zarówno kompleksowe, jak i indywidualne usługi wypoczynkowe i szkoleniowe z zakresu różnych form rekreacji ruchowej.

4. Działalność wybranych stowarzyszeń sportu dla wszystkich w Europie

Szczególne znaczenie dla działalności w zakresie rekreacji ruchowej w Europie miała Europejska Karta Sportu dla Wszystkich wydana w 1966 roku. Ożywiła ona działania społeczne w dziedzinie aktywności ruchowej w wielu krajach Unii Europejskiej. Pomimo różnych tradycji, poziomu życia, warunków infrastrukturalnych udało się nakreślić wspólne kierunki działania. Należą do nich:

• promocja zdrowia poprzez systematyczną aktywność rekreacyjną;

• aktywność ruchowa jako styl życia młodzieży;

• promocja aktywności w grupach celowych;

• ujednolicona metodologia badań w dziedzinie sportu dla wszystkich;

• kształcenie kadr wg standardów unijnych.

Charakter pracy stowarzyszeń krajowych i międzynarodowych w państwach Unii Europejskiej, zajmujących się sportem dla wszystkich jest dość różnorodny. Wiele stowarzyszeń ma charakter doradczy. W swoich szeregach skupia badaczy, pracowników naukowych. Tego typu stowarzyszenia najczęściej obejmują wiele kierunków aktywności ruchowej, sportu kwalifikowanego i sportu dla wszystkich.

We Francji działalność w zakresie rekreacji ruchowej odbywa się w oparciu o ustawę o sporcie z dnia 16 lipca 1995 roku, w której w art. 1 napisano;

„Aktywność fizyczna i sport stanowią ważny czynnik równowagi, zdrowia i samorealizacji, będącymi podstawowymi elementami edukacji, kultury i życia społecznego. Ich rozwój leży w interesie ogółu, a ich uprawianie stanowi prawo każdego, niezależnie od płci, wieku i warunków społecznych. Rozwój aktywności fizycznej i sportu (...) jest obowiązkiem Państwa i ruchu sportowego, które w swoich działaniach powinny być wspierane przez władze lokalne”.

Jedną z organizacji „sportu dla wszystkich” we Francji jest FEDERATION DE CLUBS ALPINS FRANCAIS (Francuska Federacja Klubów Alpejskich) powstała w 1873 roku. Obecnie zrzesza 193 kluby alpejskie posiadające 90 tys. członków. Stowarzyszenie to ukierunkowane jest na promocję aktywnego wypoczynku na łonie nieskażonej natury w górach. Jest otwarte dla ludzi w każdym wieku i na wszystkich poziomach umiejętności. We wszystkich zajęciach, jakie odbywają się pod egidą tej organizacji kładzie się duży nacisk na teoretyczną i praktyczną znajomość gór. Członkowie mogą brać udział w zajęciach z wspinaczki, speleologii, chodzenia na rakietach śnieżnych, narciarstwa, snowbordu, jazdy na rowerach górskich, lotniarstwa lub paralotniarstwa.

Przykładem organizacji sportu dla wszystkich w Wielkiej Brytanii jest AMATEUR SWIMMING ASOCIACION (Amatorskie Stowarzyszenie Pływaków) które zostało założone w 1902 roku. Jest to brytyjska formacja powstała dla zainteresowanych pływaniem, nurkowaniem, piłką wodną oraz pływaniem na „otwartej przestrzeni” a także pływaniem synchronicznym. Zrzesza ono w swoich strukturach około 14 tys. osób na 245 obiektach. Działalność tego stowarzyszenia oparta jest na organizacji zawodów w całej Anglii, przyznawaniu licencji i uprawnień instruktorskich, nauczycielskich i trenerskich.

Jednym z krajów europejskich o wysokim poziomie kultury fizycznej jest Finlandia. Założona została tam w 1900 roku Fińska Centralna Federacja Sportu (SVUL) początkowo pod nazwą Fińska Liga Gimnastyczna i Sportowa. Zrzesza ona federacje i stowarzyszenia o charakterze sportowym i rekreacyjnym obejmując swym działaniem około 25 tys. osób. Głównym celem federacji jest promowanie sportu i działanie na rzecz jak najszerszego upowszechniania różnorodnej aktywności rekreacyjnej oraz wpajanie obywatelom prozdrowotnego modelu życia opartego na codziennej i weekendowo - urlopowej aktywności ruchowej. Działanie to jest skierowane do ludzi w każdym wieku.

Niezależnie od organizacji krajowych w Europie działają organizacje międzynarodowe. Należą do nich między innymi:

• Międzynarodowa Rada ds. Nauki o Sporcie i Wychowaniu Fizycznym. Ideą tej organizacji powstałej w 1956 roku jest zbliżenie międzynarodowe przez sport, rozwój wychowania fizycznego oraz łączenie zdrowia z aktywnością ruchową.

• Międzynarodowa Konfederacja Sportu dla wszystkich powstała w 1913 roku na terenie Belgii. Pierwotnie działalność tego stowarzyszenia ukierunkowana była na aktywność fizyczną robotników i ich rodzin. Obecnie główną działalnością tego stowarzyszenia jest organizowanie imprez sportowo - rekreacyjnych dla wszystkich.

• Europejska Unia Sportu dla Wszystkich. Program Unii nakierowany jest na promowanie imprez sportowych i rekreacyjnych oraz gier. Co roku ta organizacja wydaje katalog imprez i gier.

• Europejska Konfederacja Sportu i Zdrowia (1997r). Stowarzyszenie to promuje zdrowie głównie przez aktywność ruchową-rekreacyjną a także koordynuje inicjatywy dotyczące kultury zdrowotnej oraz publikacje opracowań badawczych w dziedzinie sportu dla wszystkich.

Różnorodność organizacyjna i programowa, wielość tradycji i obyczajów społecznych w Europie nie powoduje przeszkód we wspólnym działaniu wspierającym rozwój sportu dla wszystkich. Istotną rolę pełnią w tym stowarzyszenia i organizacje międzynarodowe, których podstawowym celem jest promowanie aktywności ruchowej.

T. VI

Klasyfikacja i analiza form rekreacji

1. Rekreacyjne formy aktywności ruchowej

2. Formy dydaktyczne w rekreacji ruchowej

3. Środki rekreacji ruchowej

4. Imprezy jedną z podstawowych form organizacyjnych

rekreacji ruchowej

Aktywność ruchową, można postrzegać jako płaszczyznę rozciągającą się między dwoma zróżnicowanymi biegunami, wyznaczonymi przez kulturę Wschodu i Zachodu, co ma zresztą swoje podłoże w filozofii dominującej w określonym kręgu kulturowym.

Biegun kultury Zachodu, charakteryzujący się wysokim stopniem współzawodnictwa zmierza do stałego zwiększania dynamiki ruchu i uzyskiwania ekstremalnych wyników, niejednokrotnie przekraczających możliwości człowieka (sport, rekreacja ze współzawodnictwem).

Kultury Orientu tworzące drugi biegun, eliminują zjawisko rywalizacji między ludźmi ograniczają je do rywalizacji z samym sobą, z własnymi niedoskonałościami psychofizycznymi. Świadome zwolnienie ruchu ma tu na celu uaktywnienie mechanizmów pozwalających na sterowanie procesami psychofizycznymi, co wynika z dbałości nie tylko o rozwój fizyczny i psychiczny, ale i duchowy osoby ćwiczącej. Dominują tu takie formy aktywności ruchowej jak: qiqong, tai chi chuan, aikido, kung-fu, kendo, judo, joga, zen i inne.

1. Rekreacyjne formy aktywności ruchowej

Rekreacyjną działalnością ruchową nazywamy działalność obejmującą indywidualne lub zespołowe wykonywanie czynności przynoszące odpoczynek, rozrywkę, sprawność, zdrowie, rozwijającą osobowość oraz wykorzystującą ruch jako środek oddziaływania na organizm w zależności od potrzeb z uwzględnieniem indywidualnych zainteresowań. Składające się na nią czynności noszą miano motorycznych zachowań rekreacyjnych. W codziennej praktyce dla zachowań tego typu używa się określenia rekreacyjne formy aktywności ruchowej.

Rekreacyjne formy aktywności ruchowej są bardzo różnorodne, co wynika z zainteresowań i potrzeb ludzkich, które są motorem działalności i w tym zakresie są zróżnicowane. Wśród tych form istnieje pewna współzależność, wobec czego żadna klasyfikacja i podział nie mogą być dokładne i wyczerpujące.

Uczestnicy rekreacji ruchowej, wybierając określone formy, poszukują w nich specyficznych cech, sprawiających, że właśnie te formy odpowiadają ich możliwościom i oczekiwaniom. Do cech tych zalicza się przede wszystkim:

• łatwość nauczania - uczenia się, opanowania i organizowania,

• możliwość zastosowania w każdym terenie - sztucznym i naturalnym,

• elastyczność w stosowaniu reguł i zasad,

• dostępność dla wszystkich - dla odbiorców indywidualnych, grup jednorodnych i niejednorodnych (stosując drobne modyfikacje metod i zasad),

• wszechstronność, czyli pełne oddziaływanie na organizm ludzki i osobowość,

• atrakcyjność niosącą za sobą element nowości, odkrywczości, zawsze pozytywnej emocji.

Relaksacyjne formy aktywności ruchowej klasyfikuje się wg różnych kryteriów.

Ze względu na intensywność wysiłku:

1. relaksacyjne np. spacerowanie, wędkowanie, obserwacje przyrody, zajęcia hobbystyczne, zabawy towarzyskie itp.

2. średnio intensywne np. rekreacyjne gry ruchowe, jazda na łyżwach, żeglowanie, gimnastykowanie się itp.

3. intensywne np. biegi kondycyjne, aerobik, pływanie dystansowe itp.

Ze względu na stopień trudności - złożoności technicznej:

1. łatwe np. biegi, jazda na rowerze, gry i zabawy ruchowe,

2. średnio trudne np. gra w siatkówkę, pływanie, jazda na łyżwach,

3. trudne np. jazda na nartach, windsurfing, wspinanie, tenis ziemny,

Ze względu na porę roku:

1. letnie - kąpiele w morzu, wędkowanie, nurkowanie, jazda na nartach wodnych,

2. zimowe - jazda na nartach, łyżwach, sankach, kuligi, snowboarding,

3. całoroczne.

Ze względu na miejsce realizacji:

1. plenerowe: w wodzie, na wodzie, nad wodą, w górach, w powietrzu (latanie na lotniach, paralotniach, szybowcach),

2. „pod dachem” - ćwiczenia kulturystyczne, aerobik, gra w kręgle, bilard, taniec,

3. boiskowe - gry sportowe.

Podane przykłady klasyfikacji rekreacyjnych form aktywności ruchowej mają istotne znaczenie praktyczne. Wiedza o ich zróżnicowaniu oraz umiejętność wykorzystania z uwzględnieniem różnych warunków stanowią podstawę programowania działań rekreacyjnych zarówno w wymiarze zachowań spontanicznych, jak i zorganizowanych, indywidualnych i grupowych.

Działalność rekreacyjna występuje w różnych formach organizacyjnych, wykorzystuje różne środki i przebiega zgodnie z zasadami szeroko pojętej kultury fizycznej.

Przez pojęcie form organizacyjnych rozumiemy sposoby organizacji zajęć rekreacyjnych. Formy te także dzieli się wg różnych kryteriów:

Ze względu na wielkość grupy wyróżnia się następujące formy:

1. indywidualne - samotnicze,

2. zespołowe - w parze, rodzinie, grupie koleżeńskiej, drużynie.

Ze względu na stopień zorganizowania i charakter struktur wewnątrz grupowych wyróżnia się:

1. zajęcia spontaniczne, indywidualne lub w grupach,

2. zajęcia zorganizowane, indywidualne lub w grupach tzw. stałe formalne lub nieformalne zespoły ćwiczeniowe.

• Zespoły ćwiczeniowe

Pełnią w działalności rekreacyjnej szczególne funkcje. Terminem stały zespół ćwiczeniowy określa się grupę osób zajmujących się w ramach własnego czasu wolnego regularnym uprawianiem wybranych form rekreacji ruchowej, a rezultaty tej działalności powodują indywidualne skutki w sferze odnowy sił psychofizycznych.

Zespół ćwiczeniowy jest podstawową jednostką metodyczno -organizacyjną, w ramach której odbywa się zorganizowane i systematyczne uprawianie rekreacji ruchowej.

Liczba osób w zespole ćwiczeniowym może być różna zależnie od rodzaju formy aktywności i warunków niezbędnych do utrzymania charakteru zajęć i ich bezpieczeństwa. Funkcjonowanie zespołu oparte jest na zasadach planowej i regularnej działalności, mającej na celu stałe podnoszenie sprawności fizycznej, zdrowia i wydolności.

Istnieje pewne zróżnicowanie sposobu i zakresu funkcjonowania stałych zespołów ćwiczeniowych dlatego też dokonując klasyfikacji ich rodzajów można posłużyć się kilkoma odrębnymi kryteriami.

Ze względu na dominujący typ kontaktów społecznych podzielić je można na zespoły:

1. formalne,

2. nieformalne.

Ze względu na czas działalności zespołu wyróżnia się zespoły:

1. stałe (całoroczne),

2. sezonowe,

3. okazjonalne (chwilowe)

Ze względu na charakter formy rekreacji realizowanej w zespole wyróżnia się zespoły:

1. kwalifikowane,

2. popularne,

Ze względu na dyscyplinę:

1. gimnastyczne - aerobik, callanetics itd.,

2. rekreacyjnych gier ruchowych - ringo, kręglarstwo, tenis stołowy itd.,

3. gier zespołowych - piłka siatkowa, piłka koszykowa itd.,

4. rekreacyjnych ćwiczeń terenowych - biegi na orientację, ścieżka zdrowia itd.,

5. wschodnich systemów samodoskonalenia - dżudo, ćwiczenia relaksacyjno-koncentrujące, tekwondo itd.,

6. sportów wodnych - żeglarstwo, windsurfing, pływanie itd.,

7. sportów zimowych - narciarstwo zjazdowe, biegowe, skatebording, łyżwiarskie itd.,

8. ćwiczeń profilaktyczno-usprawniających (np. dla osób z nadwagą, dla osób starszych, dla osób z bólami kręgosłupa),

9. inne (np. turystyki, jeździectwa, gier stolikowych, ćwiczeń siłowych i kulturystycznych, tańca, ćwiczeń rodziców z dziećmi).

Zespoły ćwiczeniowe stanowią jeden z ważniejszych elementów działalności rekreacyjnej, decydują o tym następujące okoliczności:

1. Przynależność do zespołu umożliwia kontrolę i kierowanie indywidualnym zachowaniem jednostki przez instruktora prowadzącego zajęcia rekreacyjne w zespole. Możliwe jest tym samym długofalowe, planowe oddziaływanie na zwiększenie efektów zdrowotnych, satysfakcji z uczestnictwa itp.

2. Działalność stałych zespołów ćwiczebnych jest organizacyjnie prosta. Aby powołać zespół, niezbędne jest dysponowanie w określonym czasie obiektem rekreacyjnym (salą, boiskiem, pływalnią) oraz zatrudnienie instruktora prowadzącego zajęcia.

3. Prosta organizacja zapewnia dużą elastyczność i otwartość działania. Zespoły można powoływać niejako „na zapotrzebowanie chwili”, np. jako odpowiedź na określone trendy, oraz dostosowywać formułę ich działania do oczekiwań odbiorców, obejmować działaniem wiele różnorodnych grup potencjalnych uczestników itp.

4. Działalność stałych zespołów ćwiczeniowych jest dla wielu ludzi jedyną znaną i akceptowaną formą rekreacji ruchowej. Ma na to wpływ subiektywnie odczuwana bliskość zespołu, wyrażona zarówno w miarach odległości od miejsca zamieszkania, jak i dostępności społecznej.

5. Uczestnictwo w zespole ćwiczeniowym oddziałuje na kształtowanie aktywnych postaw w sferze rekreacji ruchowej. Zjawisko to opiera się na samym mechanizmie doświadczenia, uważanego przez naukę za kluczowy czynnik kształtujący trwałe motywacje rekreacyjne.

Niezależnie od działalności stałych czy doraźnych zespołów ćwiczebnych czy uczestnictwa w imprezach w czasie wolnym dominują zachowania spontaniczne, samodzielne (samodzielnie zorganizowane i odbywane), są one realizacją indywidualnego programu aktywności. W zasadzie można uznać, że każde zachowanie rekreacyjne jest samodzielne, gdyż czynnikiem sprawczym jest stan świadomości działającego. Zachowania te można podzielić na trzy grupy:

1. zachowania bezpośrednio związane z działalnością instytucji i placówek rekreacyjnych, które stanowią konieczny warunek realizacji zaplanowanych zajęć np. aerobik lub ćwiczenia profilaktyczno-wyrównawcze w stałym zespole,

2. zachowania pośrednio związane z działalnością ww. instytucji i placówek gdy ich działalność może być elementem wspomagającym (nie koniecznym) przebieg zachowań rekreacyjnych np. udostępnianie basenu, boiska, sali do ćwiczeń itp.,

3. zachowania niezwiązane w jakikolwiek sposób z działalnością instytucji i placówek rekreacyjnych, jak np. gimnastyka poranna, spacerowanie, jogging.

2. Formy dydaktyczne w rekreacji ruchowej

W działalności rekreacyjnej realizuje się zadania, które wymagają stosowania tzw. form dydaktycznych.

Formy dydaktyczne to postać, stan organizacji nauczania-uczenia się ruchowych czynności rekreacyjnych, przy czym termin nauczanie-uczenie się w tym wypadku nie odnosi się do procesu psychologicznego ale do samego działania np. podejmowanego dla opanowania umiejętności wspinania. Do form dydaktycznych należą:

1. forma zabawowa i jej odmiany:

• naśladowcza - występują tu ruchy naśladujące pracę człowieka, zjawiska w przyrodzie, poruszanie się zwierząt,

• ilustracji (opowieści ruchowej - wykonywanie ruchów ilustrujących opowieść),

• zabawy ze śpiewem, orientacyjno porządkowe, rzutne, bieżne, skoczne i inne,

forma współzawodnictwa - wprowadzenie rywalizacji do zajęć rekreacyjnych wyzwala pozytywne emocje, jest czynnikiem mobilizującym i stymulującym; możliwość porównania się z innymi stanowi bodziec do lepszego wykonania czynności ruchowej;

forma zadaniowa - stwarzanie specjalnych warunków, które zmuszają do wykonania określonego zadania ruchowego; na przykład przez odpowiedni dobór terenu lub ustawienie tyczek „wymusza” się wykonanie danej ewolucji narciarskiej;

forma improwizacji ruchowej - polega na dowolnym manipulowaniu odpowiednimi przyborami lub wykonaniu dowolnych ruchów przy wykorzystaniu odpowiednio dobranego podkładu muzycznego; czynności ruchowe mają charakter kreatywny; pozwalają wyrażać emocje, wyzwalają inwencję i wzbogacają przeżycia;

forma ścisła - w tej formie czynność ruchowa jest ściśle określona, ustawienie i jego zmiany, sposób posługiwania się przyborem nie pozostawiają żadnej dowolności.

3. Środki rekreacji ruchowej

Środkami rekreacji nazywamy wszystko to, co ułatwia, zabezpiecza i umożliwia działanie, tj. zespół ćwiczeń, procedur i czynności oraz przedmiotów i urządzeń, za których pośrednictwem oddziałuje się na organizm człowieka w zależności od potrzeb z uwzględnieniem indywidualnych zainteresowań i w określonych celach.

Można też przyjąć, że środki rekreacji to zbiór działań, przedmiotów i urządzeń pośredniczących w osiąganiu celu związanego z rekreacją.

Środki te dzieli się na:

• urządzenia i obiekty plenerowe (boiska do gier rekreacyjnych,

urządzenia do ćwiczeń, rampy i tory rolkowe, rowerowe

i ćwiczebne ścieżki zdrowia, place zabaw dla dzieci, kręgielnie

plenerowe, korty tenisowe, boiska do minigolfa, miejsca do

cichego wypoczynku itd.);

• urządzenia stałe w sali (drabinki przyścienne, żerdzie, liny,

kraty, tramy, tablice itp.);

• środki pomiarowe (stopery, taśmy miernicze, oznaczniki,

spirometry, cykloergometry, sprzęt komputerowy);

• środki do przekazu informacji (poradniki, podręczniki, taśmy

z nagraniami, instrumenty, sprzęt video);

• inne (elementy materialne - nawierzchnia sali lub boiska, śnieg).

Szczególnie istotnym środkiem rekreacji, ze względu na funkcję prozdrowotną jest tu środowisko przyrodnicze. Jego elementy naturalne, takie jak: lasy, wody, gleby, ukształtowanie terenu, klimat, piękno krajobrazu, a także pewne naturalne rodzaje energii jak energia słoneczna, kinetyczna rzek i wiatru, są nośnikami bodźców fizycznych stabilizujących, jak również zmieniających stan organizmu człowieka.

Pod wpływem bodźców płynących z tego środowiska zachodzą w organizmie człowieka pozytywne zmiany wpływające na układ nerwowy, sprzyjają odnowie tkanek, prowadzą do usprawniania czynności narządów i do zwiększenia naturalnej odporności ogólnej. W konsekwencji doprowadza to do psychicznego odprężenia oraz odtworzenia sił fizycznych.

4. Imprezy jedną z podstawowych form organizacyjnych rekreacji

ruchowej

Oprócz stałych zespołów ćwiczeniowych najbardziej powszechną formą organizacyjną wykorzystywaną w działalności rekreacyjnej jest impreza, czyli przejawiane (zazwyczaj w dużej grupie) zachowanie zgodne z ustalonymi wcześniej zasadami.

Imprezą rekreacyjną nazywamy intencjonalne zachowanie zbiorowe związane z rekreacją fizyczną, mające charakterystyczne organizacyjne formy przebiegu. Celem imprezy jest stworzenie warunków uczestnictwa w różnorodnych formach aktywności, skłaniających np. do współzawodnictwa i zademonstrowania cech sprawności fizycznej jednostki czy różnego rodzaju zespołów lub wspólnego spędzenia czasu w atrakcyjny sposób.

Impreza rekreacyjna jest jednym z podstawowych sposobów upowszechniania rekreacji ruchowej. Jest to forma jednorazowego lub cyklicznego spotkania uczestników. Spotkanie to jest wypełnione treściami programowymi z zakresu rekreacji, sportu, turystyki zabaw ruchowych i kulturalnej rozrywki. Dzięki różnorodności proponowanych treści oraz przystępnym zasadom i regułom uczestnictwa stanowią szczególnie istotną formę aktywnego spędzania czasu wolnego. Są też bardzo korzystną płaszczyzną do sprawdzenia i rozszerzenia zakresu własnych umiejętności, współzawodnictwa lub spontanicznej zabawy.

Programy imprez rekreacyjnych zawierają z reguły treści zgodne z upodobaniami ludzi różnego wieku, zmiennego temperamentu i o różnym stylu życia. Dlatego też mogą być alternatywnym sposobem aktywizacji ruchowej w stosunku do recepcyjnego uczestnictwa w zawodach sportowych. Dostarczają one przyjemności i wypoczynku, ale także oddziałują wychowawczo i kształcąco.

Klasyfikacja imprez

Imprezy rekreacyjne można dzielić według różnych kryteriów:

1. Miejsce realizacji imprezy:

• plenerowe - boiska, parki, miejskie tereny zielone itp.,

• w pomieszczeniach zamkniętych (pod dachem) - sale sportowe, świetlice, kluby.

Czas trwania:

• jednodniowe - odbywające się w całości w ciągu jednego dnia (np. turniej),

• wielodniowe - trwające kilka dni (np. spartakiady).

• Cykliczność:

• jednorazowe - przygotowane z dowolnej inicjatywy lub jako naśladownictwo imprezy organizowanej wcześniej w innym miejscu,

• okazjonalne - jednorazowe, zorganizowane z konkretnej okazji,

• powtarzalne - powiązane z tradycją imprezy oraz programem rekreacji w danym środowisku.

• Skalę działań organizacyjnych i liczbę uczestników:

• duże (masowe) - organizowane w skali miejscowości, powiatu, województwa, kraju,

• małe (kameralne) - w skali szkoły, osiedla.

5. Charakter uczestnictwa:

• otwarte dostępne dla wszystkich osób w podziale na imprezy ze zgłoszeniem wcześniejszego akcesu lub bez zgłaszania akcesu,

• zamknięte - organizowane dla określonej grupy osób, np. uczestników kolonii, uczniów konkretnej szkoły itp.

• Zakres treści programowych:

• jednodyscyplinowe - jedna forma rekreacji, np. biegi masowe, biegi narciarskie, turniej kometki itp.,

• wielodyscyplinowe - w których skład wchodzi wiele różnych dyscyplin, np. festyny rekreacyjne, spartakiady itp.

• Formę organizacyjną:

• festyn,

• spartakiada,

• turniej,

• liga,

• konkurs.

Charakterystyka wybranych form organizacyjnych imprez

Festyny

Są to imprezy wielodyscyplinowe, ogólnodostępne (niezależnie od wieku, płci, umiejętności ruchowych i innych cech biospołecznych uczestników). Dominują w nich elementy rozrywki i zabawy. Mogą one być imprezą główną z szeregiem imprez towarzyszących (giełdy sprzętu sportowo - turystycznego, występy artystyczne, zabawy zręcznościowe), mogą być one imprezą towarzyszącą np. przy zawodach sportowych lub imprezach kulturalnych. Przeważają w nich konkurencje tradycyjne, o średniej skali trudności. W skład ich programu najczęściej wchodzą elementy gier rekreacyjnych i sportowych, próby sprawnościowe, wyścigi, zabawy itp. Charakterystyczną cechą festynów jest niewymaganie od uczestników specjalnego ubioru sportowego. Festyn może obejmować konkurencje indywidualne, rodzinne, zespołowe lub mieszane.

Jedną z bardziej popularnych i mało skomplikowanych form wyłonienia najsprawniejszych uczestników festynu rekreacyjnego jest system punktowy. Polega on na tym, że osoby uczestniczące we współzawodnictwie otrzymują za kolejną wykonaną próbę określoną ilość punktów, która wpisywana jest do karty startowej i potwierdzana podpisem opiekuna danego stanowiska. Po ukończeniu wszystkich konkurencji karty startowe przekazywane są do sekretariatu imprezy, gdzie sumowana jest liczba punktów uzyskanych przez poszczególnych uczestników. To pozwala na określenie kolejności zajmowanych przez zawodników miejsc.

Spartakiady

Spartakiady są imprezami, które charakteryzują się różnorodnością konkurencji rekreacyjnych rozgrywanych w trakcie jednorazowych spotkań zawodników. Spotkania te poprzedzane są eliminacjami. Ze względu na podobieństwo tych imprez do zawodów sportowych są one w zasadzie dostępne dla osób o wyższym poziomie sprawności fizycznej lub wcześniej przygotowanych do tego typu rywalizacji. Spartakiada może być przeprowadzona w każdym środowisku: w szkole, na osiedlu, na wczasach itp. Program spartakiady powinien być dostosowany do danego środowiska i obejmować takie formy aktywności fizycznej, które są w tym środowisku znane i popularne. Mogą to być rozgrywki finałowe, o charakterze indywidualnym i zespołowym, w zakresie konkurencji sportowych, gier i zabaw rekreacyjnych oraz kulturalno - rozrywkowych.

Turnieje

Turnieje są to imprezy organizowane dla urozmaicenia zajęć stałych zespołów ćwiczebnych oraz usportowienia programu rekreacji. Program takich imprez może obejmować rozgrywki w grach zespołowych takich jak piłka nożna, siatkowa, koszykowa itp. lub formach indywidualnych takich jak: szachy, kulturystyka, taniec, tenis ziemny i stołowy, badminton itp. Turnieje rozgrywane są w jednej dyscyplinie. Uczestników dzieli się ze względu na wiek, płeć lub umiejętności. Cechą charakterystyczną turniejów jest krótki czas trwania, szybkie ogłoszenie wyników oraz możliwość powtarzania imprezy wielokrotnie w różnych odstępach czasu.

Ligi rekreacyjne

Jest to system imprez zbliżony w założeniu do rozgrywek o charakterze sportowym, jednak o większej możliwości zmiany przepisów i ich interpretacji, dotyczących uczestników, sposobu rozgrywek, czasu gry. Udział w imprezach jest dostępny dla osób uprawiających określoną formę aktywności fizycznej w sposób systematyczny.

Konkursy

Konkursy są to imprezy o charakterze artystycznym, rozrywkowym, sportowym lub rekreacyjnym. Mają one określony program i dają możliwość wyłonienia przez eliminację najlepszych uczestników. W dziedzinie rekreacji ruchowej konkursy są organizowane najczęściej w ramach większych imprez rekreacyjnych typu festyn, turniej, spartakiada. Rzadko są one samodzielnymi przedsięwzięciami.

Zasady organizacji imprez

Do istotnych cech imprez rekreacyjnych odróżniających je od imprez sportowych czy kulturalnych z punktu widzenia organizatorów jest:

• masowość, wynikająca z faktu iż są one przeznaczone dla licznej grupy odbiorców mogących uczestniczyć we wszystkich propozycjach programowych,

• dostępność, gdyż stwarzają możliwość uczestniczenia w wielu rozmaitych formach aktywności zgodnych z oczekiwaniami, umiejętnościami czy uzdolnieniami ruchowymi potencjalnych uczestników,

• elastyczność wynikająca z możliwości modyfikowania przepisów, reguł i zasad poszczególnych konkurencji i rozgrywek,

• atrakcyjność wynikająca z możliwości zaoferowania rozmaitych form ruchu mało znanych lub całkowicie nowych.

O walorach imprez rekreacyjnych świadczyć mogą również cele, jakie można osiągać przez ich organizację. Są to cele realizacyjne, które powinny być spójne z zamierzeniami i przesłankami towarzyszącymi organizatorom tych przedsięwzięć. Ujmując ogólnie cele realizacyjne można podzielić na:

• popularyzatorskie,

• wychowawcze,

• poznawcze,

• zabawowe,

• wypoczynkowe,

• zdrowotne.

Celów realizacyjnych imprezy nie można traktować rozłącznie ani stosować do nich hierarchii ważności. Zazwyczaj w praktyce przedstawia się je równorzędnie opisując szczegółowo. Tak uściślone wersje celów przyjęto określać celami szczegółowymi. Przykładowo można je ujmować w sposób następujący:

• popularyzacja rekreacyjnych form ruchowych,

• zaspokajanie potrzeb różnych środowisk w zakresie różnorakich wzorów rekreacji fizycznej,

• rozbudzanie zainteresowań aktywnym wypoczynkiem,

• tworzenie warunków do pozytywnie rozumianego współzawodnictwa,

• umożliwianie oceny sprawności fizycznej uczestników

• nawiązywanie współpracy i kontaktów ze środowiskiem lokalnym itp.

Podjęcie konkretnych działań organizacyjnych związanych z realizacją imprezy, musi być poprzedzone rozpoznanie, którego celem jest stwierdzenie czy będzie na nią zapotrzebowanie, rozpoznanie dla kogo, kiedy i gdzie trzeba ją przeprowadzić. Impreza rekreacyjna w takim ujęciu nabiera cech produktu. Podobnie do innych wydarzeń tego typu (kulturalnych, turystycznych czy sportowych) imprezy rekreacyjne są produktem o bardzo złożonej i wieloaspektowej strukturze. Poszczególne składniki tworzące całość nie zawsze są wymierne czy policzalne, a także możliwe do przewidzenia i zaplanowania. Współcześnie można zaobserwować organizowanie imprez dwojakiego rodzaju:

• „non profit” które nie przynoszą dochodów,

• o charakterze komercyjnym - obliczonych na zysk.

Wielkość budżetu finansowego imprezy oraz liczba osób w niej uczestniczących a z tego wynikająca jej popularność i wartość zależą od właściwie prowadzonych przez organizatorów działań marketingowych.

Priorytetowe znaczenie dla oceny imprez rekreacyjnych ma m.in. liczba osób w nich uczestniczących. W dużym stopniu wskaźnik ten jest wynikiem działań nazwanych w strategii marketingowej promocją, czyli „nikt tego nie kupi, gdy nie będzie wiedział, że to istnieje, lub nikt nie przyjdzie na imprezę, gdy nie będzie wiedział, że ona się odbywa”.

Promocją są wszelkie komunikaty informacyjne wysyłane przez producenta/organizatora imprezy do potencjalnych klientów/ nabywców/ uczestników imprezy w celu wywarcia wpływu na ich zachowanie i stosunek do produktu/usługi.

Skuteczna promocja wymaga efektywnego systemu komunikowania się. Proces komunikowania się jest to system składający się z następujących elementów:

• nadawcy informacji,

• informacji (komunikat promocyjny),

• odbiorcy informacji,

• kanału przekazu, którym informacja dociera do odbiorcy.

Ważną sprawą jest, aby informacja dotarła do potencjalnych nabywców, a nie do osób które nie będą zainteresowane, dlatego też powinno być jednoznacznie zdefiniowane do kogo jest ona kierowana. W zależności od wybranej grupy docelowej, wybierany jest odpowiedni kod informacji to znaczy: język, odpowiednie symbole, slogany reklamowe, fotografie, rysunki itp., oraz kanał przekazu informacji np.: radio, TV, Internet, prasa codzienna, tygodniowa, plakaty, ulotki itp.

Promocja może być realizowana w następujących formach:

• reklama - czyli wszelka płatna forma przedstawiania towarów/usług,

• akwizycja - promocja osobowa, jej oddziaływanie wiąże się z bezpośrednim kontaktem z nabywcą,

• public relations - promocja tworząca pozytywny wizerunek firmy, tj. zaplanowane i trwałe, ciągłe działania mające na celu stworzenie atmosfery zaufania między daną organizacją a społeczeństwem,

• promocja uzupełniająca: promocyjne obniżki cen, kupony konkursowe itp.,

• sponsoring - promocja firmy sponsorującej i jej produktów. Warto dodać że idea sponsoringu nie jest nowa, tradycją sięga aż do czasów starożytnej Grecji, gdy bogaci Ateńczycy wspierali kulturę, sport i inne dziedziny w zamian za zyskanie rozgłosu.

Podstawowe cechy obecnego sponsoringu:

• sponsoring polega na wzajemnych świadczeniach obu stron, tj. sponsora i sponsorowanego,

• sponsor stawia do dyspozycji sponsorowanego ustaloną sumę pieniędzy i/lub innego rodzaju zasoby, np. wyposażenie, komputery, niezbędne do działania dla osoby czy instytucji sponsorowanej,

• sponsorowany wykonuje ze swej strony uprzednio określone świadczenia wzajemne na rzecz sponsora, które pośrednio lub bezpośrednio przyczyniają się do realizacji celów marketingowych sponsora,

• przedsięwzięcia sponsoringowe łączą w sobie reklamę, public relatios i promocję uzupełniającą.

Wśród rodzajów świadczeń, które obejmuje sponsoring, można wyróżnić:

• ze strony sponsora:

• środki pieniężne (jednorazowe lub stale przekazywane),

• środki rzeczowe,

• świadczenie usług;

• ze strony sponsorowanego:

• reklama podczas imprezy (napisy noszone przez organizatorów, reklama w czasie imprezy - na kartach wstępu, plakatach, bandach, flagach, na urządzeniach i sprzęcie sportowym, środkach transportu itp.),

• udział sponsorowanego w przedsięwzięciach promocyjnych sponsora.

Z kolei właściwie rozumiany marketing w działalności imprezowej powinien gwarantować:

• wysoką jakość obsługi,

• świadomość, że uczestnik jest najważniejszą osobą w naszej działalności i powodem, dla którego ta działalność jest prowadzona,

• pewność, że uwagi i skargi uczestników są przyjmowane z uprzejmością i załatwiane z należytą starannością,

• pewność, że organizatorzy nie są pochłonięci swoimi problemami, kiedy uczestnik czeka aby go obsłużono,

• obsługę każdego uczestnika nawet w najmniej sprzyjających okolicznościach.

T. VII

Metodyka rekreacji ruchowej

1. Uwarunkowania doboru metod stosowanych w rekreacji

ruchowej

2. Metodyka rekreacji a wiek uczestników

Bibliografia:

1. Kiełbasiewicz-Drozdowska J., Siwiński W. (red), Teoria

i metodyka rekreacji (Zagadnienia podstawowe),

AWF Poznań 2001

2. Piotrowska H. (red), Sport dla wszystkich (Rekreacja dla

każdego), cz. II, TKKF Warszawa 1994

3. Wolańska T. (red.), Rekreacja ruchowa i turystyka,

AWF Warszawa 1989

W praktycznym działaniu na polu realizacji programu rekreacji na pierwszy plan wysuwają się sposoby postępowania, czyli inaczej mówiąc metody nauczania i wychowania. Słowo metoda pochodzi od greckiego wyrazu methodos - droga, sposób postępowania. Metoda jest pojęciem złożonym, posiadającym określone cechy, takie jak: uświadomione kierowanie na cel, kolejność czynności działania, systematyczność, powtarzalność. Inaczej mówiąc, metoda to sposób postępowania stosowany świadomie dla osiągnięcia określonego celu.

1. Uwarunkowania doboru metod stosowanych w rekreacji ruchowej

Metodykę rekreacji ruchowej wyznaczają jej funkcje i rola dla jednostki i społeczeństwa. Metodyka rekreacji ruchowej, wykorzystując wiele doświadczeń metodyki wychowania fizycznego i treningu sportowego wykazuje jednak szereg odrębności wynikających z właściwości celów i form rekreacji.

U podstaw rekreacji ruchowej leżą jej dwa aspekty: społeczno - wychowawczy i zdrowotno - higieniczny. Te dwa punkty odniesienia i wyważenie proporcji między nimi w zależności od wieku, wydolności ćwiczących, a także ich oczekiwań, są głównymi kierunkami i wskazaniami metodycznymi.

Do zakresu metodyki rekreacji ruchowej wchodzą zagadnienia:

• organizacji i form pracy;

• systematyki i metodyki ćwiczeń;

• natężenia wysiłku;

• atrakcyjności prowadzenia;

• zjednywanie do aktywności fizycznej.

Mając na uwadze te uwarunkowania należy stwierdzić, że bardzo ważną rolę odgrywa osobowość instruktora rekreacji. Dobrowolność udziału w zajęciach odbija się w sposób istotny na metodyce zajęć. Umiejętność wytworzenia przyjaznej atmosfery, chęć spełnienia oczekiwań uczestników zajęć są ważnymi zadaniami prowadzącego.

Wiek uczestników bywa bardzo zróżnicowany. Rekreacja osób w wieku średnim i starszym stawia tu całkowicie inne wymagania i warunki pracy, aniżeli w wychowaniu fizycznym dzieci i młodzieży, inna jest podbudowa teoretyczna doboru odpowiednich form i metod.

Podłoże teoretyczne w odniesieniu do:

• osób dorosłych stanowią - gerontologia, fizjologia pracy i wypoczynku, andragogika i psychologia starzenia się,

• do dzieci - auksologia, psychologia rozwojowa, pedagogika i pediatria.

W odniesieniu do rekreacji dzieci i młodzieży można wykorzystać wiele elementów teorii i metodyki wychowania fizycznego.

Metodyka rekreacji ruchowej jest wypadkową wielu czynników, celów i wskazań, z którymi instruktor musi się liczyć wybierając określony sposób postępowania i metodę ćwiczeń fizycznych.

Prócz celów ogólnych rekreacji, duży wpływ na metodykę wywierają oczekiwania i postawy wobec kultury fizycznej samych uczestników zajęć. I tak niektórzy pragną po prostu nauczyć się jakiejś umiejętności (np. pływania, jazdy na nartach), inni chcą doskonalić swoją sprawność i wydolność fizyczną, poprawić sylwetkę, a jeszcze inni pragną uczestniczyć we współzawodnictwie sportowym. Te bardzo zróżnicowane postawy nie występują w dodatku w czystej postaci, stanowią jednakże wskazania dla metodyki, a także wpływają na treść programu. Ponadto należy przywiązywać dużo uwagi do dydaktycznych zasad nauczania, a zwłaszcza zasady świadomości i aktywności. Zasady te są niezbędne w procesie wychowywania do rekreacji, zarówno dzieci i młodzieży, jak i osób dorosłych.

Jednym z czynników decydujących o przebiegu i wynikach działalności rekreacyjnej, jest odpowiedni dobór metod. Muszą one sprzyjać wszechstronnemu i harmonijnemu rozwojowi uczestników zajęć, kształtować nawyki ruchowe niezbędne w życiu. W procesie rekreacji w zależności od celu, form zajęć, wieku uczestników stosuje się różne wzajemnie uzupełniające się metody.

Nie możemy jednak określić jednej, skutecznej drogi działania szczególnie w zakresie rekreacji ruchowej. Wynika to z ciągłej gotowości programu rekreacyjnego do zmian, uwarunkowanych wielomotywacyjnymi potrzebami rekreacyjnymi ćwiczących oraz z dużej dynamiki rozwojowej tego ogniwa kultury fizycznej. Oznacza to, że cele i treści programów oraz zasady, metody i formy ich realizowania muszą być sukcesywnie korygowane i dostosowane do potrzeb.

Metodykę rekreacji determinują dwa aspekty: wychowawczo-społeczny i zdrowotno-kształtujący. Dlatego też możemy mówić o:

1. metodach wychowawczych;

2. metodach nauczania czynności ruchowych;

3. metodach kształtujących cechy motoryczne;

4. metodach i formach prowadzenia zajęć.

Do metod wychowawczych zalicza się:

• metodę wpływu osobistego:

Instruktor działając przykładem osobistym dostarcza uczestnikowi zajęć właściwych wzorów zachowań. Innym środkiem wpływu osobistego jest przekonywanie - perswazja. Polega ona na umiejętnym podsunięciu uczestnikom rekreacji określonych rozwiązań za pomocą argumentów, wytworzenia napięcia emocjonalnego lub szacowania korzyści i strat danych działań. Ważne wydaje się wyrażanie aprobaty i dezaprobaty dla zachowań rekreacyjnych uczestników zajęć, przy założeniu, że dezaprobatę wyrażamy jedynie w sytuacjach zagrażających bezpieczeństwu. Instruktor może również wykorzystać sugestię, sygnalizując uczestnikom zajęć swoje oczekiwania, poprzez zachęcanie do określonych działań przez przestrzeganie przed ich negatywnymi skutkami, lub je oceniając.

• metodę wpływu sytuacyjnego:

Instruktor rekreacji ma możliwość odwołania się w konkretnej sytuacji do doświadczeń uczestnika rekreacji (pozytywnych lub negatywnych). Może też instruować, wskazując drogę takiego zachowania, które pozwoli uczestnikowi rekreacji zaspokoić potrzeby, proponuje wzory zachowań rekreacyjnych i podaje wskazówki dotyczące ich realizowania.

• metodę wpływu społecznego:

Współuczestnictwo w zajęciach grupowych daje duże szanse nawiązania kontaktów interpersonalnych. Wzajemne oddziaływanie na siebie ma dodatkowo motywować do uczestnictwa w zajęciach lub modyfikować dotychczasowe zachowania. Instruktor współpracując z zespołem może właściwie ukierunkować to działanie.

• metodę kierowania samowychowaniem:

Instruktor rekreacji ruchowej może być pomocny w konstruowaniu bądź podtrzymywaniu przez uczestników celów rekreacyjnych. Profesjonalizm prowadzącego zajęcia rekreacyjne pomaga w poznaniu różnych technik regularnej samokontroli i samooceny, a systematyczność działań wytwarza pożądane przyzwyczajenia ćwiczących.

Obrazem skuteczności działania metod wychowawczych jest m. in. wytworzenie u uczestników rekreacji świadomej gotowości do uczestnictwa w aktywności ruchowej.

Najbardziej charakterystyczne dla rekreacji ruchowej są metody nauczania czynności ruchowych i kształtowania cech motorycznych. Wśród nich wyróżniamy:

metody nauczania ruchu

- niespecyficzne:

• słowna

- dokładna informacja słowna na temat danej czynności ruchowej z zachowaniem następujących warunków:

- objaśnianie poszczególnych elementów ruchowych powinno

następować według kolejności występowania tych elementów w danym

ruchu;

- informacja powinna być dostosowana do możliwości percepcyjnych

odbiorcy, powinna być zwięzła, krótka i prosta.

• poglądowa

- metoda ta łączy opis słowny ćwiczenia z pokazem, który może być przekazany pośrednio np. graficznie lub na filmie, bądź bezpośrednio wykonanie danej czynności.

• działania praktycznego

- bezpośrednie wykonanie ćwiczenia w sposób dokładny, precyzyjny i w miarę możliwości, wykonany powoli,

- specyficzne:

• metoda całościowa (syntetyczna)

- metoda nauczania czynności w całości, bez dzielenia na elementy składowe, znajdująca zastosowanie szczególne, gdy czynność ruchowa jest prosta, przydatna dla osób sprawnych lub dzieci,

• metoda nauczania ćwiczeń częściami (analityczna)

- nauczanie czynności ruchowej, dzieląc całość czynności na mniejsze części, szczególnie przydatna w prowadzeniu zajęć z dorosłymi lub mało sprawnymi, a także wówczas, gdy zadanie ruchowe jest trudne.

• metoda mieszana (kompleksowa)

- wymienne lub równoczesne stosowanie w zależności od potrzeb, metod: analitycznej i syntetycznej.

metody wspomagające kształtowanie cech motorycznych takich jak: siła, szybkość, zwinność czy wytrzymałość.

Każde ćwiczenie fizyczne jest kształtowaniem cech motorycznych. Ukierunkowanie ćwiczeń fizycznych na rozwój którejś z nich zawsze jest związane z zasobem ćwiczeń pomocniczych, które doprowadzają do opanowania poszczególnych elementów techniki, składających się na całość ćwiczenia. W realizacji tych zadań mogą być pomocne następujące metody:

• metoda ciągła

- charakteryzuje się długookresową pracą o stałej intensywności,

• metoda powtórzeniowa

- cechuje ją stała intensywność, powtarzanie tej samej czynności ruchowej, zmienne są - ilość powtórzeń i czas przerw wypoczynkowych, aż do pełnego wypoczynku,

• metoda interwałowa

- polega na stosowaniu określonej wielkości obciążeń, charakteryzuje ją, określona ilość powtórzeń, zmienny czas przerwy tak, by rozpoczęcie kolejnej serii następowało po niepełnym odpoczynku,

• metoda zmienna

- występuje tu zmieniająca się intensywność wysiłku oraz zmienny czas trwania pracy.

metody i formy prowadzenia zajęć praktycznych

• forma ścisła

- polega na wykonywaniu danego ćwiczenia w ściśle określony sposób, co do rodzaju, charakteru, amplitudy ruchu, ilości powtórzeń. W celu dokładnego opisu ćwiczenia niezbędne jest określenie elementów składowych ruchu i danie pełnej charakterystyki tych elementów.

• forma zabawowa

- właściwa - polega na prowadzeniu zajęć poprzez gry i zabawy ruchowe dobrane według odpowiednich zasad. W zależności od celu zajęć stosować można np. zabawy ze śpiewem, bieżne, rzutne, skoczne itd..

- naśladowcza - jest to sposób prowadzenia zajęć, który polega na naśladowaniu ruchów zwierząt, roślin pracy dorosłych. Ćwiczenia w tej formie zwiększają ogromnie wyobraźnię dziecka i pozwalają na dość dużą precyzję ćwiczeń.

- opowieści ruchowej - polega ona na naśladowaniu ruchami czynności występujących w opowiadaniu np. idą krasnoludki po kamieniach strumyka - dzieci starają się przeskakiwać tak by nie wpaść do wody.

- forma improwizacji ruchowej - wyzwala ona poprzez swój kreatywny charakter, poparty często użyciem przyborów, inwencją twórczą i wzbogaca przeżycia, sprzyja samorealizacji. Ważną rolę odgrywa tu muzyka, która jako środek stymulujący, mobilizuje do pełniejszego wyrażenia emocji. Najczęściej stosuje się ją na zajęciach z dziećmi.

- forma zadaniowa (in. bezpośredniej celowości ruchu) - polega na realizacji konkretnych zadań ruchowych, wymuszonych często przez instruktora poprzez tworzenie specjalnych warunków w realizacji danego zadania. Zastosowanie przyboru lub odpowiednie ustawienie przyrządów jest pomocne w osiągnięciu bezpośredniego celu.

- forma współzawodnictwa (in. forma sportowa) - atrakcyjność tej formy polega na możliwości rywalizacji, która stanowi często bodziec do lepszego wykonywania ćwiczeń. Wyzwala emocje pozwalające na stosowanie większych obciążeń lub dokładniejsze wykorzystanie zadań ruchowych, co wymaga z kolei wnikliwej kontroli natężenia zajęć. Do tej formy zaliczyć można wyścigi, konkursy i gry.

- forma obwodowo-stacyjna - polega na prowadzeniu ćwiczeń na ustawionych stacjach. Dobór ćwiczeń i ich intensywność uzależniona jest od tematu zajęć. Forma ta wymaga takiego doboru ćwiczeń na poszczególnych stacjach, który uwzględnia zaangażowanie wszystkich grup mięśniowych oraz dotyczy kształtowania różnorodnych cech motorycznych.

- forma wielozadaniowa - ma na celu wdrożenie ćwiczących do samodzielnego rozwiązywania zadań ruchowych. Poprzez aktywność ruchową ćwiczący mają szansę poznać własny organizm i możliwości jego doskonalenia. Forma wielozadaniowa oddziałuje na rozwój fizyczny, intelektualny i społeczny.

2. Metodyka rekreacji a wiek uczestników

Ze względu na wiek uczestników wskazaniem metodycznym jest prowadzenie zajęć rekreacyjnych z podziałem na grupy:

• dzieci w wieku przedszkolnym

• dzieci w wieku szkolnym: 7 - 11 lat

12 - 15 lat

16 - 18 lat

• grupy osób dorosłych:

• młode kobiety

• młodzi mężczyźni

• osoby w wieku średnim 35 - 50 lat

• osoby w wieku starszym powyżej 50 lat

• rodziny z dziećmi z podziałem na grupy w zależności od potrzeb i wieku dzieci.

Dzieci

Dla prowadzenia zajęć z rekreacji fizycznej wśród dzieci można dokonywać podziału na różne grupy wg różnych kryteriów np.: wieku, płci, rodzaju sportu, rodzaju treningu, stopnia sprawności lub zainteresowań. Zajęcia te organizowane są: w szkole jako zajęcia pozalekcyjne, w osiedlu, na koloniach lub wczasach.

W prowadzeniu zajęć pośród dzieci należy zadbać o to, aby nie zabić spontaniczności w ich zachowaniu. Trzeba to zrobić poprzez właściwe podejście metodyczne i odpowiednie spełnianie swej roli - instruktora, animatora, doradcy czy nauczyciela rekreacji. Właściwe pokierowanie zabawą przez dobrego instruktora - wychowawcę, stworzenie możliwości wyżycia się organizacyjnego i twórczego przez dzieci, może zapewnić im korzystne warunki dla rozwoju poprzez zabawę.

W procesie tej pracy pozaszkolnej realizuje się również cele dydaktyczne w zakresie wychowania fizycznego poprzez:

• nauczanie niezbędnych nawyków ruchowych, przydatnych w życiu dziecka i później w okresie dojrzałym;

• wdrażanie do samodzielnego organizowania zajęć w czasie wolnym,

• wyrabianie postawy aktywnego działania;

• rozwijanie samodzielności i inicjatywy.

Udział w zajęciach rekreacyjnych poparty interpretacją znaczenia ruchu w życiu człowieka wdraża do higieny odpoczynku i pracy.

Bardzo ważną wskazówką metodyczną w pracy z zespołami rekreacyjnymi w ogóle a z dziecięcymi w szczególności jednakowe traktowanie każdego uczestnika, niezależnie od tego, jaka jest jego sprawność fizyczna i talent sportowy. Wskazane jest, aby tym mniej sprawnym poświęcić więcej uwagi.

Młodzież

Metodyka pracy z młodzieżą, a zwłaszcza z młodzieżą pracującą, która jednocześnie uczy się i pracuje, zasługuje na specjalną uwagę, gdyż spełnia dla tej młodzieży rolę programu i procesu wychowania fizycznego.

Dla tej grupy społecznej charakterystyczne jest zainteresowanie współzawodnictwem, walką sportową. Dlatego też zajęcia rekreacyjne powinny zaspokajać doskonalenie siebie pod względem sprawności i umiejętności technicznych, a jednocześnie chęci zmierzenia się, porównania z innymi.

Młodzież traktuje często zajęcia rekreacyjne jako formę rozrywki, przyjemności i wyżycia się ruchowego, a nie jako zabieg higieniczno - zdrowotny, jak to ma miejsce u dorosłych. Młody człowiek pragnie wynieść z zajęć dużo przyjemności, przeżyć przygodę, nauczyć się czegoś nowego i ciekawego. Dostarczając tej młodzieży rozrywki nie należy rezygnować z celów wychowawczych i dydaktycznych.

Osoby dorosłe

Metodyka zajęć z osobami dorosłymi różni się od stosowanej w pracy z młodzieżą. Przesądzają o tym między innymi wymagania i oczekiwania człowieka dorosłego, u podstaw których leżą czynniki biologiczne, społeczne i psychiczne.

Dorosły człowiek przychodzi na zajęcia rekreacyjne w wyniku swoich zainteresowań i określonych potrzeb, poświęcając często swój cenny czas wolny. Dlatego główny wysiłek metodyczny powinien być skierowany na odpowiedni dobór ćwiczeń, aby udział w zajęciach był maksymalnie wykorzystany na wypoczynek po pracy, niwelowanie jej ujemnych skutków i spełnienie oczekiwań uczestnika.

W metodyce prowadzenia zajęć z dorosłymi występuje zróżnicowanie ich: na zajęcia z kobietami i mężczyznami. Jest to uwarunkowane przede wszystkim tym, że różnice płci zaznaczają się dość istotnie w budowie anatomicznej, w motoryczności, w wytrzymałości organizmu kobiety i mężczyzny oraz w tradycji kulturowej.

W wieku dojrzałym pierwsze dziesięciolecie tego okresu rozwojowego cechuje przede wszystkim utrwalanie, rozbudowa i różnicowanie osiągniętego wcześniej rozwoju motoryczności. W wieku dojrzałym następuje także największy rozkwit i możliwość osiągnięcia najwyższego poziomu cech motorycznych. W pierwszych latach dojrzałości dotyczy to zwinności i szybkości, a w wieku 25 - 30 lat siły i wytrzymałości. Cechy te zanikają później w wieku starszym, w latach pięćdziesiątych, sześćdziesiątych, siedemdziesiątych, w tej samej kolejności, w jakiej się rozwijają w okresie dojrzałości. Dlatego też doskonalenie i utrzymanie pożądanego poziomu ogólnej motoryczności w wieku dojrzałym jest jednym z głównych zadań rekreacji ruchowej.

Istotny wpływ na motoryczność człowieka w tym okresie, zarówno u kobiet jak i u mężczyzn, wywiera praca zawodowa. Należy więc poprzez odpowiedni dobór form organizacyjno - metodycznych zajęć, a nawet specjalnych ćwiczeń uwzględnić charakter pracy zawodowej, mając na uwadze jej wszystkie uciążliwości i ujemne skutki.

Specyficznymi czynnikami kształtującymi motoryczność kobiety w wieku dojrzałym jest okres ciąży i klimakterium. Często w czasie ciąży i po niej, na skutek zmiany trybu życia ujawnia się nadwaga ciała i z tym związane zniechęcenie do uprawiania ćwiczeń fizycznych, a zwłaszcza sportów. Dlatego tak ważne jest zachęcanie i włączanie młodych matek do rekreacji ruchowej.

W okresie przekwitania zaznaczają się jakościowe zmiany w motoryczności w zakresie zwinności, pewności ruchów, elastyczności i zdolności przystosowania się do sytuacji. Dlatego odpowiednie ćwiczenia dla kobiet w tym okresie mają znaczenie zarówno społeczne, jak i higieniczno - zdrowotne, poprzez wyrównujące i łagodzące działanie na szkodliwy wpływ klimakterium.

Zajęcia rekreacyjne osób dorosłych wymagają większej ostrożności w dawkowaniu wysiłku fizycznego, doborze form i metod pracy. Im starszy wiek i zagrożenie chorobą, tym ściślejszy kontakt z lekarzem. Należy również wprowadzić ćwiczących do problematyki samokontroli i samooceny, co służy lepszej indywidualizacji, a także pogłębieniu zainteresowań aktywnością ruchową, zgodnie z zasadą świadomości i aktywności.

Sposób zwracania się do ćwiczących musi być zawsze uprzejmy, mniej lub bardziej partnerski, zależnie od osobowości prowadzącego i wieku ćwiczących, nigdy jednak zbyt poufały, ani komenderujący. Niedopuszczalne jest podnoszenie głosu w stosunku do osób dorosłych, używanie poirytowanego tonu, dosadnych wyrażeń lub dowcipów o dwuznacznej treści. Wszyscy uczestnicy powinni odczuwać, że są traktowani z największym zainteresowaniem, szacunkiem i życzliwością. Ważna jest też umiejętność wytworzenia i utrzymania przyjaznego nastroju podczas zajęć, potrzebnego dla odprężenia i wypoczynku.

Prowadzenie zajęć zespołowych lub indywidualnych jest potrzebne dla uzyskania wyników i kultury ruchu, ale nigdy z nadmierną pedanterią, która może zabić nastrój przyjemnej zabawy. Przy poprawianiu ćwiczeń należy uważać, aby nikogo nie urazić zniechęcając przy tym do ćwiczeń. Osoby dorosłe i starsze są bardzo wrażliwe na wszelkie uwagi i dlatego należy unikać mentorstwa, przykrych uwag, zwracania uwagi w sposób publiczny na niedoskonałość wykonania ćwiczeń. Niedopuszczalne jest ośmieszanie lub deprecjonowanie wyniku czy wykonania ćwiczenia. Wymagania należy dostosować do umiejętności i oczekiwań uczestników zajęć.

Osoby starsze

Szczególną ostrożność i wnikliwość należy przejawiać w prowadzeniu zajęć z osobami w wieku starszym. Zajęcia te mogą prowadzić tylko osoby odpowiednio przygotowane tj. magister wychowania fizycznego lub rehabilitacji ruchowej o dużym stażu pracy z osobami dorosłymi. W pracy z tą grupą społeczną konieczna jest współpraca z lekarzem gerontologiem lub rodzinnym (internistą) na bieżąco. Regularna kontrola oraz samokontrola dokonywana przez ćwiczących są podstawowym wymogiem metodycznym. Wszelki hazard i lekkomyślne eksperymenty są niedopuszczalne.

W pracy z osobami starszymi stosuje się różne formy, jak: gimnastyka, gry i zabawy, tańce, pływanie, sporty zimowe, turystyka - jednak wszystkie odpowiednio dobierane i dawkowane. Zajęcia powinny być interesujące, zwarte, ale niepowodujące nadmiernego podniecenia, pobudzenia, pośpiechu. Z repertuaru ćwiczeń należy wyłączyć: zwisy, skoki przez przyrządy i wysokie przeszkody, przewroty, skłony tułowia z głową w dół i z pogłębianiem, czworakowanie, stanie na rękach, i jego odmiany, podpory, „pompki”, a także ćwiczenia skomplikowane pod względem kondycyjnym oraz wykonywane w napięciu i bezdechu.

Nawierzchnia pomieszczenia, w którym odbywają się ćwiczenia nie może być śliska, gdyż upadki są bardzo niebezpieczne - grożą złamaniem kończyn, trudnym lub czasami niemożliwym do wyleczenia w tym wieku.

Szczególnie zalecane są ćwiczenia kształtujące wydolność, a więc niezbyt intensywne ale długotrwałe ruchy cykliczne, na wolnym powietrzu lub w dobrze przewietrzonym pomieszczeniu oraz ćwiczenia poprawiające amplitudę ruchów. Często należy stosować ćwiczenia oddechowe. Ćwiczenia z łatwymi przyborami jak laski, woreczki, piłki, szarfy, chustki, koła itp., ułatwiają wykonywanie poprawnych ruchów.

Należy pamiętać, że starość łączy się najczęściej z chorobą i o tym, że wiele osób cierpi na różne dolegliwości. Osoby starsze odznaczają się większą podatnością na choroby, na złamanie kości, mają także słabszy wzrok i słuch oraz większą wrażliwość na chłód i wilgoć. Również nie lubią być przedmiotem obserwacji przez postronnych widzów, dlatego zajęcia muszą być prowadzone w warunkach kameralnych.

Rodziny

Przy prowadzeniu zajęć z rodzinami obowiązuje troska o zachowanie autorytetu rodziców, umiejętność doboru form i ćwiczeń dostępnych, a zarazem interesujących dla tak niejednorodnej grupy pod względem wieku, sprawności i możliwości. Zajęcia należy więc, przeprowadzać w taki sposób, aby wspólna rodzinna rekreacja stała się płaszczyzną oddziaływań wychowawczych, integracji rodziny i partnerstwa a nie nudnym zajęciem, a jednocześnie, aby spełniała wszystkie cele i zadania rekreacji.

W zajęciach rodziców z dziećmi należy pamiętać, że stawianie przed dzieckiem coraz trudniejszych zadań sprzyja rozwojowi jego wyobraźni i ambicji. Nagradzanie zaś pochwałą za wykonanie ćwiczenia jest dla niego zachętą i dopingiem do doskonalenia swojej sprawności. Ćwiczenia powinny być nie tylko skuteczne, ale i interesujące. Korekty ćwiczeń nie należy dokonywać zbyt często, ponieważ dziecko może się tym szybko zniechęcić. Przy wykonywaniu nowych ćwiczeń należy je najpierw dokładnie pokazać nie okazując zniecierpliwienia. Trzeba natomiast często chwalić i zachęcać dzieci do ćwiczeń i nawet najmniejszy sukces powinien być przez dorosłego zauważony.

Wspólne zajęcia rodziców z dziećmi można uatrakcyjnić poprzez wprowadzenie różnych form organizacyjnych i metodycznych, takich jak:

• forma improwizacji ruchowej;

• gier i zabaw;

• sprawdzianów;

• testów itp..

Należy także wykorzystywać różne kolorowe przybory takie jak:

• wstążki;

• tasiemki;

• gumy;

• piłeczki;

• woreczki;

• krążki;

• kółka;

• skakanki itp..

Ważną kwestią związaną z ćwiczeniami rodzinnymi jest ostrożność i bezpieczeństwo przy wykonywaniu ćwiczeń, dlatego umiejętnie pomagamy przez podtrzymywanie i asekurację. Należy wystrzegać się:

• podnoszenia dzieci za ręce (grozi to uszkodzeniem kości nadgarstka),

• trudnych ćwiczeń na twardym podłożu;

• ćwiczeń statycznych;

• zwisów;

• ćwiczeń pogłębiających lordozę kręgosłupa;

• skoków w dół z wysokich przeszkód bez pomocy dorosłych.

Szczególne bezpieczeństwo i opieka nad dziećmi powinna być zachowana podczas ćwiczeń na plaży w pobliżu wody oraz w wodzie. Do niebezpiecznych sytuacji zaliczyć można również uprawianie saneczkarstwa, łyżwiarstwa i narciarstwa, zwłaszcza przy dużej szybkości. Dlatego organizatorzy imprez oraz nadzór pedagogiczny nad uczestnikami tych konkurencji sportowo-rekreacyjnych powinien dbać o porządek i bezpieczeństwo ćwiczących.

Zespoły nieformalne

Praca w zespołach nieformalnych polega na ogólnym nadzorze pedagogicznym, udostępnianiu sprzętu i urządzeń sportowych, wstępnej organizacji oraz udzielaniu porad indywidualnych. Poradnictwo jest podstawową metodą pracy z tego rodzaju zespołami, a polegać może na podpowiadaniu ćwiczeń, poprawianiu techniki, zaznajamianiu z przepisami, sprzętem itp.. Uczestnik sam często występuje w roli współorganizatora i inicjatora, dlatego ważne jest stworzenie odpowiedniego nastroju gościnności i zachęty do udziału w ćwiczeniach, w grze, aby nawet ci najbardziej nieśmiali czuli się dobrze i swobodnie.

Małe i liczne grupy

Praca z tymi grupami to specyfika pracy w dziedzinie rekreacji. Im grupa liczniejsza, tym organizacja i metodyka trudniejsza. Z licznymi grupami ma się do czynienia podczas imprez sportowych i kulturalno-rozrywkowych, festynów, kuligów, zabaw tanecznych, ognisk, wieczornic oraz podczas ćwiczeń rekreacyjnych w pracy. Prowadzący musi wykazać się umiejętnością panowania nad grupą, wywołania odpowiedniego zainteresowania i uwagi, odpowiedniego nastroju i podporządkowania.

Odpowiednie ustawienie prowadzącego, pozwalające na kontrolę wzrokową wszystkich ćwiczących czy uczestników zabawy, stosowanie pewnych technicznych wzmacniaczy głosu, podział na podzespoły, drużyny, pomaga w panowaniu nad zachowaniami ludzi. Stosowanie odpowiednich środków zależy od sytuacji. Np. w zajęciach świetlicowych można stosować podział na grupy według rzędów krzeseł, stolików, miejsc w amfiteatrze (np. przy ognisku), a w rekreacji ruchowej stosuje się ustawienia w koła, półkola, koła współśrodkowe, rzędy, szeregi, pary, luźne grupy po przeciwległych częściach sali itp..

Pewne trudności sprawia prowadzenie zajęć z bardzo nielicznymi grupami np. w gimnastyce, zabawach i grach, oraz sportowych grach zespołowych. Wówczas należy stosować pracę indywidualną, trening stacyjny, grę na jeden kosz czy bramkę, tworzenie drużyn mniej licznych aniżeli regulują to przepisy. Małe grupy posiadają również pewne zalety, gdyż można stosować pełną indywidualizację, dobór wysiłku i trudności do indywidualnych możliwości, kontrolę i samokontrolę. W organizacji każdych zajęć i wytworzenia odpowiedniego nastroju pomaga stosowanie odpowiedniego głosu, gestu, mimiki, nastawienia oraz odpowiednio dobieranych słów, tekstów czy treści rozmów.

T. VIII

Istota rekreacji fizycznej - jej funkcje i znaczenie w różnych okresach życia człowieka

1. Etapy cyklu życia człowieka

2. Czynniki zaburzające wewnętrzny zegar biologiczny człowieka

3. Rekreacja w poszczególnych etapach cyklu życia człowieka

4. Minimum aktywności fizycznej

5. Wydolność fizyczna

1. Etapy cyklu życia człowieka

Przez pojęcie rozwoju osobniczego, zamiennie nazywanego także rozwojem ontogenetycznym, rozumiemy zespół procesów kierowanych, nieodwracalnych, powiązanych wzajemnie ze sobą, kształtujących organizm osobnika od zapłodnienia do śmierci.

Proces ten ujmuje się w trzech aspektach:

• biologicznym;

• psychicznym;

• społecznym.

Rozwój biologiczny jest charakteryzowany na podstawie zmian zachodzących w cechach morfologicznych, fizjologicznych i motorycznych. Rozwój psychiczny prowadzi do ukształtowania się struktur psychicznych człowieka, związanych z właściwościami centralnego układu nerwowego, w tym szczególnie kory mózgowej. Rozwój społeczny prowadzi do ukształtowania się dojrzałości osobnika, do spełniania określonych ról w społeczeństwie w rówieśniczej grupie. Te trzy aspekty rozwoju są właściwościami wzajemnie się warunkującymi, zazębiają się i uzupełniają, co ma szczególne znaczenie w przypadku człowieka.

Na nasze potrzeby składa się przede wszystkim rozwój biologiczny, który jest niezbędny do oceny uwarunkowań i skutków rekreacji. W osobniczym rozwoju człowieka, o czym była mowa wcześniej, mamy na myśli zespół procesów kierowanych morfologicznych, fizjologicznych i motorycznych wzajemnie ze sobą powiązanych, kształtujących organizm od zapłodnienia do śmierci. Cykl ten (wg Z. Drozdowskiego) można podzielić na dwie fazy:

• embrrionalną (zwaną także fazą życia płodowego, trwającą od zapłodnienia do urodzenia osobnika, czyli około 9 miesięcy kalendarzowych lub 10 księżycowych);

• postembrionalną (zwaną także fazą życia pozapłodowego, trwającą od urodzenia się osobnika do jego śmierci).

Nas interesuje faza postembrionalna ze względu na potrzeby rekreacji i dzieli się ona na:

I okres - noworodka (trwa od urodzenia do 3-4 tygodnia życia);

II okres - niemowlęcia (od 3-4 tygodnia życia do 10-12

miesięcy życia);

III okres - dzieciństwa - z czterema podokresami:

• wczesnego (lub pierwszego) dzieciństwa - trwa od 10-12 miesiąca do 3-4 roku życia;

• przedszkolny - trwa od 3-4 roku życia do 6-7 roku życia;

• szkolny młodszy od 6-7 do 12-14 roku życia;

• szkolny starszy od 12-14 roku życia do uzyskania dojrzałości płciowej;

IV okres - młodzieńczy - od uzyskania dojrzałości płciowej do

zakończenia procesu wzrastania, ustalenia się wysokości ciała;

V okres - wieku dorosłego - od ustalenia wysokości ciała do

pojawienia się pierwszych objawów starzenia się;

VI okres - wieku dojrzałego - od pojawienia się pierwszych

objawów starzenia się do zakończenia funkcji rozrodczych;

VII okres - starości - od ustania funkcji rozrodczych do śmierci.

Klonowicz wychodząc z biologicznych i społeczno-produkcyjnych przesłanek dokonuje następującego podziału:

1. ludność w wieku przedprodukcyjnym (od 0-17 lat)

• okres dzieciństwa (od 0-14 lat), w tym pierwszego dzieciństwa (0-7 lat) i drugiego dzieciństwa (8-14 lat);

• młodociani (51-17 lat);

• ludność w wieku produkcyjnym (mężczyźni 18-64 lata, kobiety 18-59)

• okres młodości i przygotowywania się do zawodu, zakończenie osobniczego rozwoju ((18024 lata);

• okres optymalnej zdolności do pracy (25-59 lat);

• okres przedpola starzenia się (40-49 lat);

• okres starzenia się (mężczyźni 50-64 lata, kobiety 50-59 lat).

3. ludność w wieku poprodukcyjnym (mężczyźni od 65 roku życia,

kobiety od 60 roku życia).

Wkraczanie bezpośredniej rekreacji dotyczy głównie okresów:

• młodzieńczego (w części);

• dorosłego;

• dojrzałego;

• starczego (w części).

W okresie młodzieńczym kończy się przyrastanie długościowe ciała, ustalają się wielkości narządów wewnętrznych, a ich praca jest w pełni dojrzała - tylko architektonika mózgu podlega dalszym zmianom, prowadzących do wzbogacania się procesów psychicznych.

W okresie wieku dorosłego, trwającego do pojawienia się pierwszych oznak starzenia się (35-40 rok życia u mężczyzn i 30-35 u kobiet) występuje pełnia fizycznej dojrzałości osobnika.

W okresie wieku dojrzałego - trwa do zakończenia funkcji rozrodczych - obserwujemy postępujące siwienie włosów, ich wypadanie, zarastanie szwów czaszkowych, postępujące odkładanie się tłuszczu w organizmie, wypadanie zębów.

W okresie starości obserwujemy postępujące odwodnienie organizmu, prowadzące do wiotczenia skóry, mięśni i więzadeł (zmiany te prowadzą do starczego garbienia), silne pogarszanie funkcji zmysłów i wreszcie silne wychudzenia („ucieczka” tłuszczu z organizmu), zanik różnic płciowych i konstytucjonalnych.

Dla ukazania istoty rekreacji i jej znaczenia dla życia człowieka, można przyjąć że: Cykl życia człowieka składa się z czterech zasadniczych etapów:

• dzieciństwo;

• młodość;

• wiek dojrzały;

• wiek starszy.

Etapy życia są na ogół podobne u każdego człowieka, jednak indywidualnie są zróżnicowane. Przyczyn tego zróżnicowania jest wiele i są one zasadniczo rozpoznane i opisane. Rekreacja jest wpleciona w całokształt życia człowieka, łącząc w sobie wszelkie wątki biologiczne, psychiczne, społeczne, ekonomiczne i religijne.

Rekreacja mimo w zasadzie indywidualnego, osobowego wymiaru zawsze ma miejsce w kontekście społecznym i jest związana z przyjęciem określonego wzoru zachowania. Wybór tego wzoru jest najczęściej zdeterminowany wiekiem i to nie tylko z powodu zmieniających się fizycznych i psychicznych możliwości organizmu, ale również na skutek zaistniałych określonych sytuacji, w których człowiek w danym czasie swojego życia się znajduje.

Na poszczególnych etapach cyklu życia człowiek może występować w wielu różnych rolach, z którymi wiążą się określone wpływy społeczne, poszukiwania i możliwości związane z czasem wolnym. Zespół tych ról może prowadzić do różnorodnych form zachowań rekreacyjnych, podejmowanych w tym samym etapie cyklu życiowego np.:

• niektóre zajęcia wykonuje się z rodziną;

• pewne z kolegami z klasy czy podwórka;

• inne ze współpracownikami;

• inne ze wspólnikami.

Odgrywając określone role: dziecka, ucznia, partnera życiowego, pracownika, rodzica - jednostka pozostaje pod wpływem różnych grup:

• w dzieciństwie - rodziców;

• w latach szkolnych - nauczycieli i kolegów szkolnych;

• w wieku dorosłym - kolegów z pracy.

Dlatego dla każdej próby ustalenia struktury preferencji w indywidualnym rekreacyjnym zachowaniu się człowieka kluczowe znaczenie ma znajomość cyklu życiowego i różnych zmieniających się ról człowieka w tym cyklu.

2. Czynniki zaburzające wewnętrzny zegar biologiczny człowieka

Życie każdego człowieka, bez względu na etap, nacechowane jest rosnącymi zagrożeniami. Jego osobnicza równowaga, która zależy od progu indywidualnej wrażliwości biologicznej i psychicznej oraz od rozmiarów zewnętrznej agresji, permanentnie jest zakłócana. Dzieje się tak w wyniku nagromadzenia wielu szkodliwych czynników, takich m. in. jak:

• hałas;

• przyspieszony tryb życia;

• niewłaściwe wyżywienie (np. fast food);

• siedzący tryb pracy i wypoczynku;

• brak aktywności sportowej;

• niedosypianie;

• przemęczenie;

• uzależnienia.

Wszystkie te czynniki zaburzają wewnętrzny zegar biologiczny (chronobiologię) regulujący w sposób naturalny funkcjonowanie ludzkiego ciała.

Z medycznego punktu widzenia relacje między źródłem zagrożeń a ich skutkiem dla człowieka przedstawiają się następująco:

1. współczesne czynności technologiczno - produkcyjne ograniczają naturalny wysiłek fizyczny człowieka, doprowadzając w skrajnych przypadkach nawet do patologii układów krążenia i lokomocyjnego;

2. niedoskonałe technologie produkcyjne zatruwające środowisko i pochodzącą z niego żywność wpływają negatywnie na przemianę materii oraz utrudniają odnowę biologiczną człowieka;

3. poziom rozwoju cywilizacyjnego pogarsza stan zdrowia ludzi oraz ich motoryczne umiejętności;

4. niska sprawność fizyczna i wydolność ograniczają możliwości przystosowania człowieka do szybko zmieniających się warunków życia.

3. Rekreacja w poszczególnych etapach cyklu życia człowieka

Do zadań rekreacji należy łagodzenie negatywnych skutków przemian ludzkiej populacji. Rekreacja traktowana coraz częściej jako środek realizacji celów prozdrowotnych oraz jako źródło satysfakcji, autoekspresji i samorealizacji wychodzi poza dziedzinę wyłącznie biologicznego oddziaływania na organizm człowieka. Czyni to ją uniwersalną formą kultury fizycznej o wysokiej randze w hierarchii potrzeb ludzi w różnym wieku, o różnym poziomie sprawności rozumianej jako zdolność do efektywnego wykonywania pracy mięśniowej, oraz zdrowia jako stan pełnego fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu jednostki.

W badaniach naukowych udowodniono, że jednym z najskuteczniejszych środków służących lepszemu zdrowiu zarówno jednostki jak i populacji jest ruch. Wartość tego środka w aktywnej rekreacji, należy dostrzegać w całym cyklu życiowym człowieka - od dzieciństwa do późnej starości.

Autorem oryginalnej koncepcji dotyczącej zabiegów na rzecz ciała w życiu człowieka był Z. Gilewicz, wg którego, w obecnym rozumieniu uczestnictwo w kulturze fizycznej na wszystkich etapach osobniczego rozwoju (ontogenezie) spełnia rolę czynnika:

1. stymulacji (funkcja rozwojowa);

2. adaptacji (funkcja przystosowawcza);

3. kompensacji (funkcja wyrównawcza);

4. korektywy (funkcja naprawcza).

Aktywność cielesna może mieć różne powody, które dzielimy na bezpośrednie i pośrednie.

• bezpośrednie są wspólne dla wszystkich istot żywych i wiążą się z zaspokajaniem doraźnych potrzeb egzystencjonalnych, takich jak: zdobywanie pożywienia, reprodukcja gatunku, wytwarzanie produktów, pokonywanie przeszkód, unikanie zagrożeń itp.;

• pośrednie to te których celem jest zwiększeniem możliwości własnego ciała w zakresie zaspokajania różnorodnych potrzeb.

a) Funkcja stymulacyjna

W życiu osobniczym można wyróżnić trzy podstawowe okresy:

• anafazę - faza dzieciństwa i młodości, okres wzrostu i rozwoju organizmu (do 25 roku życia);

• mezofazę - faza wieku dojrzałego (od 25-30 do 55-60 roku żicia);

• katafazę - faza wieku starszego (po 60 roku życia).

Zgodnie z nauką Gilewicza we wszystkich tych okresach aktywność ruchowa spełnia m. in. rolę czynnika stymulacji. Stymulacja oznacza pobudzenie czynności organizmu, a w konsekwencji jego rozwój. Głównymi stymulatorami rozwoju są:

• powietrze;

• pokarm;

• energia promienista;

• ruch;

Efektem aktywności ruchowej są zmiany w całym organizmie, a zwłaszcza w jego układach:

• mięśniowym;

• kostno-stawowo-więzadłowym;

• krążeniowo-oddechowym;

• nerwowym.

W okresie młodości (anafaza) zmiany te są zgodne z kierunkiem naturalnych przemian ustrojowych i dlatego najłatwiej je optymalizować. Zgodność ta znajduje potwierdzenie w tzw. autostymulacji, czyli spontanicznej aktywności ruchowej dzieci i młodzieży, która w okresie dojrzałości a zwłaszcza starzenia się wygasa. Znaczenie aktywności ruchowej jako czynnika stymulacji rozwoju najlepiej stwierdzić na podstawie obserwacji osób okresowo lub stale unieruchomionych (paraliż, złamania).

Funkcja stymulacyjna aktywności ruchowej w wieku dojrzałym (mezofaza) polega głównie na dostarczaniu organizmowi bodźców podtrzymujących stan osiągniętego w poprzednim okresie rozwoju fizycznego i motoryczności przez jak najdłuższy okres życia. Potwierdzeniem jest utrzymywanie się w wysokiej formie przez długie lata ludzi prowadzących aktywny ruchowo tryb życia (tancerze, sportowcy) jak i często obserwowane przypadki starzenia się motorycznego bezpośrednio po zakończeniu procesów rozwojowych (studenci prowadzący pasywny ruchowo tryb życia).

Proces starzenia się (katafaza) przynosi mniej lub bardziej widoczne zmiany degeneracyjne. W tej ostatniej fazie życia stymulujące działanie może jedynie przyczynić się do zwolnienia procesów inwolucyjnych, a tym samym utrzymania ustroju do późnych lat w stanie umożliwiającym samodzielną i godną człowieka egzystencję.

Podsumowując: w pierwszej fazie życia stymulacja polega na wspomaganiu rozwoju (funkcja proewolucyjna), w drugiej na podtrzymywaniu osiągniętego stanu (funkcja konserwacyjna), w trzeciej na czynnym przeciwdziałaniu zmianom starczym (funkcja antyinwolucyjna). Należy także pamiętać, że główne fazy ontogenezy (ana- mezo- i katafaza) wykazują duże zróżnicowanie indywidualne.

b) Funkcja adaptacyjna

W okresie rozwoju (anafaza), z uwagi na największą plastyczność możliwości przystosowawczych, jak również ze względu na trudne do przewidzenia dalsze koleje życia jednostki i związane z tym wymagania wobec organizmu w zakresie adaptacji, doskonalenie mechanizmów przystosowawczych winna cechować możliwie największa wszechstronność. Celem tych działań winno być ukształtowanie mocnych psychofizycznie jednostek, a więc odpornych na bodźce mechaniczne, termiczne, ruchowe itd..

W drugiej fazie życia (mezofaza) główny kierunek działań adaptacyjnych, oprócz zabiegów podtrzymujących osiągnięty stan tolerancji na działanie różnorodnych bodźców środowiska zewnętrznego winien być podporządkowany wymaganiom pracy zawodowej.

W trzeciej fazie życia (katafaza) odpowiednio ukierunkowana i dawkowana aktywność ruchowa, w ramach rekreacji, może znacznie złagodzić negatywne następstwa zmiany trybu życia. Może także ułatwić adaptację do nowych, ograniczonych warunków egzystencji, wynikających z niepełnej sprawności aparatu ruchu, narządów zmysłów, układu krążenia i oddychania.

Podsumowując należy stwierdzić, że funkcja adaptacyjna w aktywności człowieka polega na:

• w okresie ewolucji (rozwoju) na dążeniu do podwyższenia tolerancji ustroju na działanie możliwie wszelkich bodźców generowanych przez środowisko zewnętrzne;

• w fazie transwolucji (dojrzałości) na wspomaganiu procesu przystosowania się do środowiska życia i warunków pracy zawodowej;

• w okresie inwolucji (starzenia się) na łagodzeniu skutków zmiany trybu życia w związku z przejściem w stan spoczynku oraz ograniczoną sprawnościa i wydolnością organizmu w wyniku zmian starczych.

c i d) Funkcja kompensacyjno-korektywna aktywności fizycznej

W okresie dojrzewania (anafaza) kompensacja i korektywa sprowadzają się do zapobiegania i leczenia wszelkich zaburzeń prawidłowości rozwoju. Realizacja tych zadań winna iść w parze z oddziaływaniem na sferę poznawczą i emocjonalną wychowanka w celu przygotowania go do autoprofilaktyki i autoterapii (zwłaszcza następstw niedostatku ruchu) po ukończeniu edukacji.

W okresie dojrzałości (mezofaza) kompensacja i korektywa powinny koncentrować się głównie wokół profilaktyki oraz terapii takich schorzeń zawodowych i cywilizacyjnych, jak: otyłość, schorzenia narządów ruchu, krążenia i oddychania. W wieku tym jest znacznie trudniej leczyć niż zapobiegać a działanie sprowadza się do zmniejszenia rozmiarów lub dotkliwości istniejącego już upośledzenia.

W okresie starzenia się (katafaza) kompensacyjna funkcja uczestnictwa w rekreacji, oprócz łagodzenia skutków przejścia z aktywnego do pasywnego zawodowo trybu życia, winna przejawiać się w zapobieganiu przedwczesnym zmianom starczym w obrębie poszczególnych układów (ruchu, krążenia, oddychania).

Rozpatrując wszystkie omówione funkcję w ujęciu systemowym, M. Demel porównał stymulację z układem napędowym, adaptację - z układem kierowniczym, a kompensację i korektywę - z układem zabezpieczającym prawidłowość biegu rozwoju osobniczego.

R. Winiarski z kolei widzi znaczenie aktywności ruchowej w:

anafazie:

• ruch spełnia funkcję prospektywno-rozwojową;

• korzystnie stymuluje rozwój fizyczny organizmu;

• pomaga w wytworzeniu „kapitału fizjologicznego” czyli wysokiego poziomu sprawności i ogólnej wydolności organizmu, traktowanego jako rezerwa dla późniejszych procesów inwolucyjnych;

• kompensuje przeciążenia związane z nauką;

• pomaga w korekcji odchyleń w rozwoju psychofizycznym.

mezofazie:

• pomaga w utrzymaniu wcześniej osiągniętego poziomu ogólnej wydolności organizmu;

• działa jako środek profilaktyczny i leczniczy;

• jest pomocny przy zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym i zawodowym;

• pomaga w utrzymaniu homeostazy (równowaga wewnętrzna organizmu) i heterostazy (równowaga zewnętrzna człowiek-środowisko).

katafazie:

• opóźnia procesy inwolucyjne wydolności i sprawności organizmu, prowadząc tym samym do odnowy zdrowia;

• spełnia zadania kompensacyjne i korekcyjne.

Zdrowie człowieka kształtowane jest we wszystkich fazach i etapach jego życia. Główny problem to odpowiedni styl życia wraz z pozytywnymi nawykami w zakresie ochrony własnego zdrowia. Aktywność ruchowa jest jednym z najważniejszych elementów realizowanych w każdym momencie życia jednostki.

4. Minimum aktywności fizycznej

Współczesna metodyka prowadzenia zajęć z rekreacji ruchowej jest podporządkowana w znaczący stopniu dostarczaniu zwiększonej dawki ruchu, określanej jako niezbędne minimum aktywności fizycznej. Światowa Organizacja Zdrowia jako minimum aktywności fizycznej określiło 10 - minutowe ćwiczenia o charakterze wytrzymałościowym, z intensywnością 80% maksymalnych możliwości.

Japończycy wielkość tego minimum określają na 10 do 15 tys. kroków dziennie w formie intensywnego spaceru, Amerykański Ośrodek Kontroli i Prewencji jako minimum widzi wykonywanie codziennie ćwiczeń fizycznych o umiarkowanej intensywności, przez co najmniej 30 minut.

Odpowiednio dozowana aktywność fizyczna jest jedną z najbardziej skutecznych metod zapobiegania wczesnej niesprawności spowodowanej takimi chorobami cywilizacyjnymi, jak:

• choroby metaboliczne (miażdżyca, otyłość, cukrzyca);

• choroby serca i naczyń krwionośnych;

• nerwice;

• urazy, do których dochodzi często na tle niedostatecznej sprawności fizycznej, zaburzeń układu nerwowego i narządów zmysłów;

• choroby wynikające ze zmniejszania zdolności odpornościowych ustroju (dotyczy to m. in. odporności antybakteryjnej i antywirusowej).

W wieku dojrzałym, o czym już była mowa, ze względu na zadania, jakie człowiek ma w tym etapie do zrealizowania, szczególnego znaczenia nabiera kompensacyjna rola rekreacji ruchowej. Działalność rekreacyjna wyrównuje braki i obciążenia związane z pracą zawodową i szeroko pojętymi obowiązkami życiowymi przyczyniając się do odzyskania dynamicznej równowagi wewnętrznej (homeostazy).

Uczestnictwo w zajęciach rekreacyjnych spełnia istotną rolę w wielu sytuacjach w wieku średnim i starszym:

• odrywa od zajęć o charakterze pasywnym podejmowanych w czasie wolnym takich jak oglądanie telewizji, gra w karty i inne, pozwala na zidentyfikowanie indywidualnych potrzeb i wpływa na wybory takich form aktywnych jakie są w tym wieku potrzebne,

• spełnia funkcję antyinwolucyjną opóźniając procesy starzenia, zwłaszcza w zakresie wydolności i sprawności psychofizycznej, przyczyniając się do zachowania zdrowia i dobrego samopoczucia,

• zwiększa żywotność ustroju i ogólnie usprawnia procesy życiowe poprzez bodźcowanie komórek nerwowych pobudzając je do działania co zapobiega ich zwyrodnieniu i obumieraniu, rozszerza tętnice polepszając ukrwienie, poprzez układ ruchowy pobudza narządy wewnętrzne, wzmagając ich aktywność,

• usprawnia sam układ ruchowy, polepszając jego ukrwienie i chroniąc przed starczym zwyrodnieniem, a także wpływa korzystnie na czynności i ukrwienie narządów ważnych dla życia takich jak: mózg, serce, płuca, wątroba, jelita itd.,

• aktywizuje psychikę ludzi starszych, sprzyja komunikacji i integracji, ponownemu zainteresowaniu się innymi ludźmi, czyni ich bardziej otwartymi na radości i kłopoty innych, a poprzez aktywność w środowisku przyrodniczym daje zadowolenie z życia i pogodę ducha czyli tak zwaną „pogodną starość”.

Uogólniając można stwierdzić, że zachowania rekreacyjne będąc z pewnością zachowaniami zdrowotnymi są również:

1. czynnikami ułatwiającymi socjalizację człowieka, czyli nabywanie przez niego cech pomocnych w dopasowaniu się do norm, reguł i standardów zachowań społecznych pożądanych i akceptowanych, przy zachowaniu swych praw do samostanowienia;

2. instrumentem komunikowania się ludzi - kontakty w formalnej lub nieformalnej grupie rekreacyjnej umożliwiają wymianę poglądów przepływ informacji, stanowiąc tym samym skuteczny środek kształtowania wartościowych postaw człowieka;

3. czynnikiem integrującym grupy ludzkie oraz wpływającym na procesy interakcyjne na poziomie jednostkowych osobowości, grup rówieśniczych i środowisk lokalnych;

4. elementem demokratyzującym społeczności ludzkie poprzez niwelowanie w toku tej działalności społecznych różnic między ludźmi;

5. atrakcyjnym środkiem socjoterapii i resocjalizacji w sprzyjających warunkach działając wychowawczo na jednostki nieprzystosowane do środowiska społecznego.

5. Wydolność fizyczna

W okresie dzieciństwa i młodości dominuje prospektywno - rozwojowa funkcja rekreacji. W tym okresie organizm wytwarza nadwyżkę funkcjonalną procentującą w dalszym życiu. Dotyczy to zwłaszcza wysokiego poziomu ogólnej wydolności fizycznej, stanowiącej rezerwę dla procesów inwolucyjnych, związanych ze starzeniem się organizmu ludzkiego.

Przez pojęcie wydolność fizyczna rozumiana jest zdolność do ciężkich długotrwałych wysiłków fizycznych z wykorzystaniem dużych grup mięśniowych jak np. żwawy chód, bieg, jazda na rowerze, bieg na nartach, pływanie, wiosłowanie. Zależy ona od budowy organizmu, sprawności układu krążenia, oddechowego, metabolizmu i termoregulacji organizmu, ale głównie zależy od funkcji sprawności zaopatrzenia tlenowego tkanek.

Istotne znaczenie ruchu przejawianego m.in. w formach rekreacyjnych, w okresie wczesnej młodości polega także na kompensacji przeciążeń związanych z nauką oraz korekcji odchyleń w rozwoju psychofizycznym. Na tym etapie życia człowieka są to wspólne zadania wychowania fizycznego, rekreacji ruchowej i turystyki aktywnej.

Jeśli chodzi o etap młodości szczególne znaczenie nadaje się obecnie formom ekstremalnym rekreacji. Formy te wiążą się z wysiłkiem, szczególnym zaangażowaniem, dużym stopniem odporności fizycznej i psychicznej, umiejętnością panowania nad zmęczeniem oraz wymagają najczęściej współdziałania z innymi osobami, a także ponoszenia odpowiedzialności za innych. Doskonalą także zdolności poznawcze.

Obserwując aktywność ruchową ludzi młodych można stwierdzić, iż niemal wszystkie sporty przez nich uprawiane zawierają czynnik stresogenny, a niektóre niosą nawet ze sobą ryzyko, jeżeli wymagania w stosunku do organizmu są zbyt wysokie, lub, kiedy sama organizacja zajęcia albo prowadzona rywalizacja stwarza konfrontację. Sporty czasu wolnego niosące ryzyko to głównie zajęcia przygodowe takie jak: wspinaczka górska, spływy kajakami po rwących rzekach, wyprawy w głąb jaskiń, przeprawy terenowe itp.

Wartość tego rodzaju zajęć tkwi w mocnym zaangażowaniu ciała i umysłu, wzmożonej samoobserwacji, ustalaniu partnerskich stosunków z innymi uczestnikami opartych na wspólnym celu i wzajemnych zobowiązaniach. Kontekst dzikiej natury, w której najczęściej odbywają się takie zajęcia ma tu szczególne znaczenie. Zróżnicowane wzajemne relacje między człowiekiem a fizycznym środowiskiem, niewątpliwie wpływają na jakość zdobywanych przy tej okazji doświadczeń.

Aktywność ruchowa w wieku dojrzałym przejawiana w specyficznych formach rekreacyjnych pozwala utrzymać osiągnięty w etapie młodości poziom wydolności i sprawności lub przynajmniej opóźnia jego obniżenie. Przez pojęcie aktywność ruchowa (aktywność fizyczna) rozumie się dowolną formę ruchu ciała, która wpływa na wzrost przemiany podstawowej ponad wydatek energii spoczynkowej. Bierze się tu pod uwagę wszystkie zajęcia w czasie wolnym, ćwiczenia, sporty, pracę zawodową oraz inne codzienne czynności. W sensie przyrodniczym ruch spełnia w wieku dojrzałym funkcję konserwującą. Do utrzymania dobrego zdrowia wymagany jest określony poziom aktywności fizycznej.

T. IX

Praca zawodowa a rekreacja

1. Rodzaje pracy zawodowej - podział

a) Psychospołeczne skutki pracy

b) Różnice indywidualne w procesie pracy

c) Potrzeby i ich zaspokajanie w pracy

2. Znaczenie aktywnych form aktywności ruchowej dla

poszczególnych grup zawodowych

a) Psychospołeczne skutki pracy i potrzeby rekreacji

b) Różnice indywidualne w procesie pracy a rekreacja

c) Zaspokajanie potrzeb rekreacyjnych w pracy

d) Znaczenie wypoczynku dla osiągnięcia równowagi psychicznej

człowieka

e) Aktywność rekreacyjna jako sposób przeciwdziałania stresom oraz

zmęczeniu pracą zawodową

Praca to celowa działalność człowieka, polegająca na przekształcaniu dóbr przyrody i przystosowaniu ich do zaspokajania potrzeb ludzkich. Wśród podstawowych form aktywności człowieka jego praca zasługuje na szczególne wyróżnienie, bowiem czas poświęcony na nią wypełnia dorosłemu osobnikowi ponad jedną trzecią część jego życia. Należy zatem zaliczyć ją do najważniejszych rozdziałów ludzkiej działalności. Ważność pracy nie może być jednak mierzona tylko według kryterium ilościowego, lecz przede wszystkim w aspekcie jej wpływu na kształtowanie psychiki człowieka i to zarówno w sensie filogenetycznym (ewolucji), jak i ontogenetycznym (rozwoju osobniczego).

Czym zatem jest praca, jak najtrafniej określić tak ważny dla właściwego rozumienia istoty człowieczeństwa rodzaj działalności? Praca w najszerszym tego słowa znaczeniu to wszelka działalność praktyczna, wykonywana przez człowieka w myśl określonego zadania i prowadząca do konkretnego celu. Mówi się też, że praca jest przede wszystkim procesem zachodzącym między człowiekiem a przyrodą, procesem, w którym człowiek poprzez swoją działalność realizuje i kontroluje wymianę materii z przyrodą.

1. Rodzaje pracy zawodowej - podział

Używając terminu praca, często myśli się o pracy produkcyjnej, która umożliwia wytwarzanie określonych, użytecznych przedmiotów. Czasami można spotkać się też z pojęciem praca zawodowa, podkreślającym fakt, że jest ona wyznaczona przez profil danego zawodu i wymaga określonego poziomu kwalifikacji zawodowych. Termin praca produkcyjna i praca zawodowa są nieraz używane w ramach wybranego zawodu.

Oprócz pracy produkcyjnej wyróżnia się pracę w procesie uczenia się i nauczania oraz pracę usługową. Praca rozumiana jako uczenie się, polega na zdobywaniu określonej wiedzy, umiejętności i nawyków za pomocą odpowiednich metod uczenia się. Uczenie się i nauczanie ma charakter pracy umysłowej, zaś praca usługowa obejmuje wszelką działalność człowieka w zakresie obsługi jego życia codziennego. Niektóre formy tej działalności są jednocześnie pracą zawodową. Zarówno uczenie się jak i praca usługowa mają istotne znaczenie dla pracy zawodowej, a uczenie się jest niezbędnym etapem w przygotowaniu się do tego rodzaju pracy.

Pracę zawodową dzielimy na:

• umysłową;

• fizyczną.

W pracy umysłowej zaangażowany jest przede wszystkim układ nerwowy i procesy poznawcze zachodzące w korze mózgowej. Natomiast praca fizyczna charakteryzuje się głównie obciążeniem układu mięśniowego. W zasadzie jednak każdy rodzaj pracy przebiega z udziałem zarówno układu nerwowego jak i mięśniowego, gdyż organizm ludzki stanowi jedną całość, której aktywność regulowana poprzez układ nerwowy, obejmuje wszystkie jego układy. Nie można więc mówić o pracy umysłowej bez elementów działalności fizycznej i odwrotnie.

Dla uproszczenia rozumienia typu pracy umownie przyjmuje się, że jedynie częściowa dominacja jednego z układów w procesie pracy wiąże się z zastosowaniem terminu praca umysłowa lub fizyczna. Ponadto trzeba też pamiętać, że w związku z postępem techniki różnice między zawodami „umysłowymi” i „fizycznymi” stopniowo się zacierają, a harmonijny rozwój osobowości człowieka wymaga łączenia pracy fizycznej i umysłowej.

Praca jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, m.in. filozofii i medycyny, ekonomii a w ostatnim okresie psychologii, socjologii, pedagogiki, prakseologii oraz cybernetyki i teorii zarządzania wraz z metodologią. Bywa często rozumiana lub rozpatrywana w poszczególnych naukach odmienne. Np. w fizyce pracę wyraża się iloczynem siły i drogi jej działania. Dla fizjologa, który rozpatruje pracę w aspekcie bioenergetycznym jest ona przede wszystkim aktywnością polegającą na skurczach mięśni oraz zmianach w obrębie narządów wewnętrznych, niezależnie od tego czy zachodzą one podczas wykonywania przez człowieka czynności zawodowych czy też w swobodnej zabawie.

Ekonomiści widzą w pracy przede wszystkim produkcję oraz wymianę dóbr materialnych. Socjologowie zwracają uwagę na społeczny charakter działalności ludzkiej zwanej pracą i twierdzą, że praca jest to każda celowa działalność człowieka prowadząca do zaspokojenia dowolnych potrzeb ludzkich mających społeczną doniosłość, zapewniającą jednostkom i grupom, które ją wykonują, określoną pozycję w społeczeństwie.

Cybernetyka i prakseologia zajmują się formalnymi aspektami pracy ludzkiej. Cybernetyka koncentruje się przede wszystkim na procesach komunikacji, wymiany informacji i sterowania w systemach zorganizowanych celowa w procesie pracy. Prakseologia bada warunki, które muszą być spełnione, aby praca człowieka lub grupy ludzi miała charakter działania optymalnie sprawnego twierdząc, że praca to wszelki splot czynności, mający charakter pokonywania trudności dla uczynienia zadość czyimś istotnym potrzebom.

Pracę można analizować z wielu punktów widzenia. Każda z cytowanych wyżej dyscyplin rozpatruje proces pracy, używając właściwej dla siebie terminologii i specyficznych metod. Tendencja integracyjna w obrębie nauk zajmujących się pracą, szczególnie w ostatnim okresie, zaznacza się coraz wyraźniej. Nauki te tradycyjnie uprawiane w odosobnieniu łączą się obecnie w kierunki badań interdyscyplinarnych, poszukując ogólniejszych sposobów interpretacji zjawisk i procesów związanych z pracą ludzką. Dotyczy to np. jej powiązań z rekreacją czy turystyką, jako formami spędzania czasu wolnego poza pracą.

Psychologia jako nauka badająca w szerokim rozumieniu zachowanie człowieka, posiada znaczny wkład w zakresie wyjaśniania psychologicznych uwarunkowań decydujących o przebiegu pracy. Pojęciem pracy określa się w psychologii rodzaj czynności ludzkich, zmierzających do przekształcenia elementów otaczającej rzeczywistości w coś społecznie użytecznego, a stanowiących równocześnie sposób uzyskiwania środków utrzymania pracownika i jego rodziny. Drugi człon definicji pozwala odróżnić pracę od innych działań praktycznych i równocześnie podkreśla podstawowy powód, dla którego większość ludzi decyduje się na jej wykonywanie.

a) Psychospołeczne skutki pracy

Patrząc z wąskiej perspektywy pracownika, uwzględniając tylko jego osobistą sytuację życiową, można wyróżnić dwa rodzaje psychospołecznych skutków pracy.

• pierwszy to: zamierzony stan końcowy czyli wynik pracy; stanowi on podstawowy element, jaki jednostka (pracownik) wnosi do procesu społecznej wymiany i za który oczekuje odpowiedniego ekwiwalentu, w postaci materialnej lub symbolicznej, zaspokajającego jego potrzeby;

• drugi to: efekty uboczne powstające w związku z wykonywaniem pracy w określonych warunkach, lecz nie zamierzone i nie pożądane przez pracownika. Takimi ubocznymi skutkami mogą być zmiany zachodzące w materialnym i społecznym otoczeniu pracownika oraz zmiany występujące w nim samym, takie jak zniszczenie urządzenia, zatrucie środowiska, zerwanie przyjacielskich kontaktów, konflikt z przełożonym itp., czy też inny, podmiotowy rodzaj skutków ubocznych, który obejmuje zmiany w stanie zdrowia, zmęczenie lub poprawę sprawności oraz zmiany postaw i innych cech osobowości.

Przedmiotem psychologii w odniesieniu do pracy ludzkiej może być także nieprzystosowanie jednostki do pracy, wynikające z rozbieżności między jej właściwościami i cechami pracy, która może w różnorodny sposób wpływać na wyniki pracy ujmowane w terminach ilościowych i jakościowych oraz na uboczne skutki pracy.

b) Różnice indywidualne w procesie pracy

Indywidualne różnice występujące między ludźmi w istotny sposób wpływają na zakres i kierunek zmian w psychice pod wpływem pracy oraz rzutują na rezultaty i styl pracy, a także na sposób jej wykonywania. W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na dwie przyczyny pochodzenia różnic indywidualnych:

• pierwsza dotyczy dziedziczenia odmiennej struktury anatomicznej organizmu każdego z ludzi, szczególnie w zakresie centralnego układu nerwowego i wynikającej z niego wrażliwości w sferze zmysłowej oraz w centralnym układzie nerwowym (wydolności) w sferze odbioru bodźców.

• druga wiąże się z różnorodnością wpływów zewnętrznych oraz niejednakowym „treningiem życiowym” począwszy od najwcześniejszego dzieciństwa, poprzez wszystkie fazy rozwoju indywidualnego, a kończąc na kształceniu i pracy zawodowej.

Wynikiem różnic indywidualnych jest to, że np. pracownicy przeszkoleni w ten sam sposób, nie wykonują wszystkich czynności jednakowo. Wśród czynników, które najczęściej stanowią źródło zróżnicowania w zakresie efektywności czynności roboczych zwraca się szczególną uwagę na zdolności oraz temperament jednostki. Różnice indywidualne sprawiają, że przy jednakowej motywacji, takim samym przygotowaniu i w jednakowych warunkach poszczególni ludzie osiągają niejednakowe rezultaty w uczeniu się i pracy. Tego rodzaju różnice nazywamy zdolnościami.

Praca sprzyja rozwojowi zaangażowanych w nią zdolności wtedy, gdy stawia pracownikowi stopniowo coraz wyższe wymagania. Sprzyja temu właściwa organizacja pracy, prowadząca do wzrostu samodzielności i odpowiedzialności, wzmagając zadowolenie pracownika z wykonywanej pracy oraz przyczyniając się do rozwoju jego zdolności indywidualnych podnoszących wydajność.

Wśród cech indywidualnych pracownika na przebieg procesu pracy a także wypoczynku wpływają cechy temperamentu, charakter oraz zainteresowanie. Temperament jest dyspozycją uwarunkowaną biologicznie, a wyrażającą się w sile i szybkości reagowania układu nerwowego. Podstawą typologii temperamentu są cechy procesów pobudzenia, hamowania i ruchliwości, odbywających się w układzie nerwowym. Cechy te to siła, zrównoważenie i ruchliwość procesów nerwowych.

Wymienione cechy występują u poszczególnych osobników w różnych, lecz powtarzających się kombinacjach, tworząc cztery podstawowe typy temperamentu:

• sangwinistyczny;

• choleryczny;

• flegmatyczny;

• melancholiczny.

Typy te mogą charakteryzować się zróżnicowanym stylem pracy i wypoczynku.

Charakter człowieka, a przede wszystkim jego cechy wolicjonalne mają duże znaczenie w przebiegu procesu pracy. Charakter wyraża się w stosunku jednostki do siebie samej i własnej pracy, stosunku do otoczenia i innych ludzi a także w celach wolicjonalnych. Z tego punktu widzenia można podzielić pracowników na następujące kategorie:

• entuzjaści pracy (pracocholicy), dla których jest ona wewnętrzną potrzebą, zaś przymusowa bezczynność ogromnym ciężarem;

• sumienni pracownicy, uczciwie i chętnie wykonujący swe obowiązki, lecz praca nie jest ich nieodpartą potrzebą;

• pracownicy, którzy wykonują swe obowiązki z konieczności jako niezbędne minimum;

• pracownicy leniwi, którzy nie lubią pracować i wolą zrzucać swoje obowiązki na innych.

Wśród wymienionych cech kształtujących styl pracy a także i wypoczynku znaleźć można wiele indywidualnych aspektów realizacyjnych, stanowiących odpowiednik tych cech w działaniu. Mogą to być:

• konsekwencja w dążeniu do celu;

• powściągliwość i opanowanie;

• zdyscyplinowanie i pewność siebie;

• stanowczość i cierpliwość.

W zależności od siły charakteru pracownika wymienione aspekty będą przybierały różne formy od pozytywnych do skrajnie negatywnych.

c) Potrzeby i ich zaspokajanie w pracy

W aspekcie filogenetycznym pracę należy uznać za podstawę powstania i istnienia każdego społeczeństwa. Człowiek stworzył i ciągle tworzy „sztuczne środowisko”, zbudował mieszkania, miasta maszyny i środki komunikacji. Dzięki pracy stworzył i rozszerza wewnętrzny, a równocześnie swój własny świat przedmiotowy. Tak więc słuszne jest stwierdzenie, że rola pracy polega na kształtowaniu człowieka, jego natury, osobowości, historii oraz kultury. Doskonaląc narzędzia pracy, człowiek rozwijał myślenie i język, wzbogacał swoje nawyki pracy i umiejętności, gromadził doświadczenie w procesie oddziaływania na przyrodę.

Należy przyjąć, że rola pracy w życiu człowieka polega przede wszystkim na tym, że dzięki niej:

• może przekształcać on swoje otoczenie, tworzyć narzędzia pracy oraz tworzyć tzw. „sztuczne środowisko”;

• doskonalić swoje nawyki pracy i umiejętności, wzbogacać swoje doświadczenie;

• rozwijać swoje zdolności fizyczne i umysłowe, poznawać otaczającą rzeczywistość i siebie, rozszerzać swą wiedzę;

• wchodzić w stosunki społeczne z innymi ludźmi.

Dzięki pracy człowieka powstają nie tylko wartości gospodarcze, materialne, lecz także wzbogacające świat przeżyć ludzkich dzieła literatury czy sztuki. Dlatego też zarówno wydajność pracy jak i produkcja, czy też dochód nie są najwyższym celem samym w sobie. Celem takim jest swobodne, szczęśliwe i godne człowiecze życie wszystkich ludzi, nieskrępowany rozwój ludzkiej osobowości.

Rola pracy nie ogranicza się jedynie do pomnażania dóbr materialnych, lecz wręcz przeciwnie, służy przede wszystkim duchowemu wzbogacaniu człowieka. Rolę tę można postrzegać w dwojaki sposób: doraźnie oceniając satysfakcję płynącą z zaangażowania się w proces pracy i dostrzeganie jej wyników, a także zadowolenia wynikającego z kontaktu w toku pracy z innymi ludźmi, z przynależności do grupy, w której panuje atmosfera rzetelności i wzajemnego szacunku, trwale dostrzegając znaczenie pracy dla rozwoju umiejętności i zdolności oraz przez kształtowanie cech charakterologicznych.

Od dawna ludzie znajdowali w pracy obok stron uciążliwych, wynagradzanych po jej zakończeniu, także bezpośrednie zadowolenie i satysfakcję w postaci różnorodnych przyjemnych przeżyć z nią związanych. W niektórych rodzajach pracy twórczej przeżycia te bywają główną, nieporównywalną z niczym nagrodą. Radość czynu, przyjemne odczucia skuteczności wysiłku własnego i innych daje przecież nie tylko praca twórcza. Daje ją również, w pewnych warunkach, ciężka praca fizyczna. Bezpośrednie zadowolenie z pracy bywało często traktowane jako osobista sprawa pracownika.

Wśród teorii potrzeb, które znajdują zastosowanie na gruncie psychologii pracy i wypoczynku jest teoria Maslowa, który podzielił potrzeby na dwie kategorie ogólne - potrzeby niedostatku i potrzeby rozwoju oraz na siedem kategorii szczegółowych. Potrzeby dzielą się na:

• fizjologiczne;

• bezpieczeństwa;

• przynależności i miłości;

• uznania;

• samourzeczywistnienia;

• wiedzy i rozumienia;

• estetyczne.

2. Znaczenie aktywnych form aktywności ruchowej dla

poszczególnych grup zawodowych

Rekreacja ruchowa albo fizyczna to aktywność ruchowa podejmowana w czasie wolnym dla wypoczynku, przyjemności i samodoskonalenia w formie ćwiczeń gimnastycznych, ćwiczeń kondycyjnych w terenie, gier ruchowych i sportowych, pływania, narciarstwa, spacerów i marszów kondycyjnych. Do rekreacji można zaliczyć także pracę na działce lub inne prace fizyczne, podejmowane jako hobby. Rekreacja ruchowa jest ściśle zintegrowana z kulturą, wychowaniem, higieną fizyczną i psychiczną, dbałością o zdrowie. Coraz większe znaczenie mają też w teorii rekreacji ruchowej elementy nauki o ochronie środowiska, urbanistyka i architektura.

Zakres rekreacji jest więc znaczny, obejmuje bowiem rekreowanie ciała i umysłu. W dziedzinie kultury fizycznej znaczenie rekreacji dotyczy przede wszystkim tych form odzyskiwania dawnej kondycji psychofizycznej, które wiążą się głównie z aktywnością motoryczną. Skala znaczeniowa pojęcia rekreacji jest bardzo duża i dotyczy zarówno stosunkowo prostych, jak i znacznie trudniejszych długotrwałych przedsięwzięć zmierzających do odzyskania utraconej, a wcześniej posiadanej sprawności fizycznej.

a) Psychospołeczne skutki pracy i potrzeby rekreacji

W ciągu wieków praca oderwała się od innych form aktywności życiowej, stając się działalnością odrębną. Nie ma już zatem nadal stylu życia, w którym praca czy rekreacja i turystyka lub inne działania stanowiłyby jednolitą całość. Aktywność ukierunkowana na pracę wyróżniła się od innych sfer życiowych, szczególnie zaś od tych, które związane są ze spontaniczną aktywnością człowieka w czasie wolnym. Praca stała się działaniem coraz bardziej racjonalnym, planowanym i stechnicyzowanym, tracąc w ten sposób ścisłą łączność ze sferą życia, którą wypełniał odpoczynek poprzez rekreację i turystykę.

Nowy rodzaj pracy przekształca jednolity styl życia (człowiek dąży do spójności wewnętrznej) w alternatywne struktury wyzwalające różnego rodzaju sprzeczności. Człowiek jako podmiot staje się z jednej strony bądź wykonawcą zdeterminowanych ról i działań związanych z pracą, bądź z drugiej strony osobą zaangażowaną w wolną i spontaniczną działalność. Pierwsza ewentualność dotyczy „produkcji czasu pracy”, druga może być realizowana głównie po pracy w formie „konsumpcji czasu wolnego”, czyli dylemat dotyczy wyboru między pracą a czasem wolnym.

W ten sposób cywilizacja jakby wymusza podział osobowości ludzkiej na dwie odmienne, sprzeczne indywidualności - producenta czasu pracy i konsumenta czasu wolnego. Obydwie postacie osobowości oddzielone od siebie łatwo ulegają patologii, gdy człowiek popada w skrajności. Z jednej strony dokonując „uświęcenia pracy” rodzącego pracoholizm, a z drugiej traktując pracę jedynie jako środek realizacji celu, którym jest w istocie czas wolny.

Na podstawie doświadczeń należy stwierdzić, że rekreacja w zakładzie pracy została przez ludzi odrzucona, mimo deklarowanej przez wszystkich akceptacji dla sprawności fizycznej jako warunku rozwoju duchowego. Negatywne reakcje na wszelkie formy gimnastyki podczas pracy biorą się stąd, iż ich sens psychologiczny wydobywa się w kontekście pracy na zasadzie negatywnej. Pracownik „wstawki gimnastyczne” widzi jako sztuczny podział czasu pracy, a nie swój własny.

Nie traktując ćwiczeń ruchowych jako czegoś, co jest wyrazem jego własnego wyboru, odczuwa narzucane mu odgórne zajęcia w kategoriach manipulacji, a nie w związku z odprężeniem psychoruchowym, rozwojem duchowym itd.. Idea ruchowej aktywności rekreacyjnej przeciwstawiająca się lenistwu i bezczynności w czasie wolnym, ruch, ćwiczenia fizyczne, aktywność turystyczna może być ważnym środkiem osiągania doskonałości, lecz gdy środek ten ulega nadmiernemu wartościowaniu (zwyrodnienia w postaci „morderczych” praktyk przy triatlonie lub maratonie), wtedy staje się zaprzeczeniem jego humanistycznego sensu.

Zatem aktywność rekreacyjna czy turystyczna może spełniać niezwykle istotną rolę we wszechstronnym zaspokajaniu ludzkich potrzeb, a szczególnie potrzeby bycia aktywnym. Problem zawiera się jednak w pytaniu, jak uniknąć nadmiernego wartościowania poszczególnych form tej aktywności. A także jak przeciwdziałać pracoholizmowi i zapewnić właściwy sens zarówno pracy, jak i rekreacji na wolnym powietrzu czy aktywności turystycznej. Na pytania te nie ma właściwej odpowiedzi i tak naprawdę można jedynie dążyć do zapewnienia człowiekowi, jako producentowi czasu wolnego, maksimum podmiotowości czyli wolności wyboru, co do rodzaju zachowań rekreacyjnych.

Należy także zadbać o to by stworzyć odpowiednie warunki przestrzenne i czasowe (społeczne i kulturowe). Rekreacja i turystyka bez względu na charakter i specyfikę musi mieć swoje miejsce, czas oraz wymiar społeczny oraz kulturowy. Czas na aktywność rekreacyjno-turystyczną musi być systemowo skorelowany z czasem pracy, czasem przeznaczonym na życie rodzinne, towarzyskie i inne. Z kolei miejsce rekreacji czy turystyki musi uwzględniać miejsce zamieszkania, miejsce pracy, dystanse dojazdów itp., a formy rekreacji i turystyki winny wychodzić naprzeciw obowiązującym normom współżycia społecznego i standardom kulturowym.

b) Różnice indywidualne w procesie pracy a rekreacja

Przypomnijmy, że biorąc pod uwagę temperament, wyróżniono cztery podstawowe typy:

• sangwinistyczny;

• choleryczny;

• flegmatyczny;

• melancholiczny.

Typy te mogą charakteryzować się zróżnicowanym stylem pracy i wypoczynku.

Wyniki badań dotyczące realizacji odpoczynku w zależności od typu układu nerwowego wskazują, że sposób wypoczynku i wybór form rekreacji są również determinowane przez typ temperamentu. Wśród sangwiników, których cechuje dążenie do kontaktów z ludźmi i potrzeba towarzystwa, najwięcej osób wybiera jako formę rekreacji zabawy ruchowe i gry towarzyskie jak również turystykę (najczęściej pobytową) i rekreacyjne formy aktywnego uprawiania sportu. Zgodne jest to z ogólną charakterystyką tego typu, który jest bardzo pobudliwy, silny i aktywny.

Osobnicy charakteryzujący się typem melancholicznym najczęściej wybierają spacery oraz indywidualnie realizowaną turystykę pieszą. Jest to zgodne z małym zapotrzebowaniem na stymulację i tendencję do pozostawania na uboczu.

Flegmatycy charakteryzują się wyraźnie zaznaczonym zrównoważeniem procesów nerwowych oraz małą ich ruchliwością. Preferują najczęściej kino, teatr, spacery, oglądanie ciekawych programów telewizyjnych, potwierdzając tym samym wpływ właściwości temperamentalnych na wybór form rekreacji.

Cholerycy charakteryzujący się - w przeciwieństwie do flegmatyków - dużą ruchliwością i przewagą procesów pobudzenia, najczęściej odpoczywają (podobnie jak sangwinicy) w sposób czynny wśród rówieśników, a więc ponownie zostaje potwierdzony wpływ typu temperamentu na wybór rekreacji.

Przedstawione prawidłowości wskazują, że przystosowanie człowieka do konkretnej pracy lub formy wypoczynku może się dokonać nie tylko na drodze selekcjonowania kandydatów lub dostosowaniu warunków środowiska do indywidualnych możliwości i oczekiwań człowieka, lecz także drogą wypracowania odpowiedniego stylu działania w zakresie pracy i wypoczynku, tych tak ważnych form aktywności ruchowej. Dlatego słuszne jest przypisywanie poszczególnym typom temperamentu określonego stylu działania, który znajduje swoje odzwierciedlenie w stylu pracy i wypoczynku.

Ważna rolę w wyborze wypoczynku odgrywają także charakter i zainteresowania. Cechy charakteru określają stosunek jednostki do innych ludzi oraz znajdują swój wyraz w sposobie realizacji zadań wykonywanych w zespole roboczym a także w sposobie wypoczywania wspólnie z innymi ludźmi. Zainteresowania są trwałą skłonnością do szukania wiadomości i pogłębiania wiedzy w określonej dziedzinie, zatem ich wpływ na styl i wydajność pracy lub wybór form wypoczynku jest jednoznaczny. Polega on na tym, że zainteresowania nadają pracy twórczy charakter, zaś wykorzystanie wiedzy o zainteresowaniach w procesie organizacji wypoczynku to podstawa zadowolenia, a więc wszechstronnej odnowy sił pracownika.

c) Zaspokajanie potrzeb rekreacyjnych w pracy

d) Znaczenie wypoczynku dla osiągnięcia równowagi psychicznej człowieka

Gdy mówimy o wypoczynku (aktywności rekreacyjno-turystycznej), to celem nadrzędnym staje się ochrona człowieka przed zagrożeniami i wpływem szkodliwych czynników środowiskowych. W praktyce kierujemy się obawą przed przekroczeniem górnych granic możliwości ludzkich, które może spowodować trwałe zaburzenia funkcji adaptacyjnych organizmu, skutkujących chorobą lub w skrajnych przypadkach nawet śmiercią.

Stopień uciążliwości pracy dokerów, kamieniarzy, drwali i uczestników wypraw polarnych jest podobny, choć nieco mniejszy niż u górników. Nie można jednak ściśle określić granic wydolności fizycznej, którą może wykazać człowiek w chwili niezwykłej potrzeby lub uniesienia. W niezwykłych okolicznościach człowiek jest zdolny do wysiłku ponad granice wytrzymałości, należy jednak spodziewać się, wcześniej czy później, uszkodzenia zdrowia i obniżenia zdolności wysiłkowej, którą należy zregenerować, np. przez aktywność rekreacyjno-turystyczną.

Różnorodność postaci zmęczenia warunkuje złożoność procesów wypoczynkowych. Wśród nich ogromną rolę odgrywają zjawiska odnowy psychicznej zachodzące w komórkach nerwowych podczas rekreacji ruchowej i wypoczynkowych form turystyki. Dlatego ważna staje się prawidłowa organizacja wypoczynku pracownika. Przez pojęcie wypoczynku rozumieć będziemy proces prowadzący do usunięcia tych zmian wywołanych pracą, które osłabiają stan funkcjonalny organizmu. Prawidłowy wypoczynek może zatem, oznaczać korzystanie z różnych form rekreacji ruchowej i turystyki.

Dla współczesnego człowieka ważne jest znalezienie ujścia dla swojej aktywności we właściwy dla każdego sposób. Racjonalny wypoczynek zapobiegający przeciążeniu układu nerwowego staje się poważnym zabiegiem profilaktycznym, przywracającym jednostce równowagę psychiczną pracownika.

Jednym z najlepszych sposobów zapobiegania nerwowemu i nieustabilizowanemu trybowi życia, wpływającym korzystnie na wspomnianą równowagę i na harmonijny rozwój osobowości człowieka, może być aktywność fizyczna, a więc systematyczne uprawianie rekreacji i turystyki. Jak wykazują dane ONZ, oparte na analizie trybu życia przeciętnego Europejczyka, dla uzyskania koniecznej dla zdrowia sprawności, powinniśmy codziennie przejść marszem około 6-8 km, co oznacza 1-2 godziny umiarkowanego wysiłku fizycznego.

Wysiłek po pracy, jeśli ma przynosić odprężenie psychiczne, musi być inny od tego, który obciąża nas podczas pracy zawodowej. Specjaliści z zakresu higieny psychicznej polecają m in. unikanie spiętrzenia spraw niezałatwionych, sprzyja to bowiem ogromnie narastaniu obciążenia psychicznego. Ważne jest też ustalenie hierarchii spraw do załatwienia i niewyznaczalnie sobie zadań przekraczających nasze możliwości i kompetencje.

Aby praca i wypoczynek stanowiły rzeczywiste źródło rozwoju i satysfakcji człowieka, należy zdaniem Galubińskiej przestrzegać następujących zasad:

• nie poddawać się zniechęceniu i poczuciu beznadziejności, kontrolować swój stan psychiczny;

• mieć zaufanie do własnych możliwości;

• patrzeć realnie na trudności, a w przypadku niemożności ich pokonania pogodzić się z nimi;

• starać się polubić swoje życie i pracę przez znalezienie w nich momentów atrakcyjnych i potrzebnych sobie i innym ludziom;

• starać się wzbudzić w sobie optymizm;

• unikać monotonii i rutyny w życiu, w pracy, szukać różnych rodzajów aktywności, szczególnie aktywności ruchowej.

e) Aktywność rekreacyjna jako sposób przeciwdziałania stresom oraz

zmęczeniu pracą zawodową

Wraz z rozwojem techniki i elektroniki zmienia się charakter pracy i życie człowieka. Miejskie i prywatne środki lokomocji ułatwiają codzienny dojazd do pracy, a urządzenia techniczne (samosterujące) wyręczają człowieka w najbardziej obciążających i niewdzięcznych czy wymagających dużej dokładności oraz niebezpiecznych czynnościach. Konieczność ciągłego przystosowywania się do dynamicznie zmieniającego się świata wymaga od człowieka znacznego wysiłku. W sumie, praca wymaga od człowieka coraz mniej wysiłku fizycznego, lecz w zamian zwiększają się wymagania pod względem wysiłku fizycznego.

Przystosowanie się człowieka do otaczającego świata sprawia wiele trudności nie tylko jednostkom słabszym, mniej zrównoważonym, mniej odpornym psychicznie, lecz także jednostkom o przeciętnej odporności i zdrowym psychicznie. Tempo, pośpiech, hałas, konflikty z ludźmi męczą, utrudniają naukę, pracę, dezorganizują życie rodzinne, kontakty społeczne, utrudniają właściwy wypoczynek i nie zabezpieczają regeneracji sił. Obserwuje się duży odsetek chorób na skutek nadmiernego napięcia układu nerwowego i nieprzystosowania się do ciągle wzrastającego tempa i wymagań. Frustracje, lęki, fobie, napięcia wywołują przygnębienie, przeciążenie, znużenie lub wyczerpanie psychiczne. Przedłużanie się tych stanów prowadzi do nerwic, zaburzeń psychicznych. Ludzka psychiczna pojemność niejednokrotnie nie nadąża za dynamicznym rozwojem otaczającego świata. Świat zmienia się bowiem znacznie szybciej niż sprawność psychiczna człowieka. Sytuacja w jakiej znalazł się współczesny człowiek, jest groźna ze względu na następstwa w postaci wielu schorzeń określanych mianem chorób przełomu wieków. Należą do nich:

• miażdżyca naczyń wieńcowych;

• nadciśnienie tętnicze;

• choroba wrzodowa;

• choroby układu oddechowego.

Szczególnie groźną jest pierwsza z wymienionych chorób. U jej podłoża leżą zasadniczo dwa czynniki:

1. częste oraz długotrwałe stany stresu psychicznego;

2. siedzący tryb życia, wykluczający niemal zupełnie wysiłek fizyczny.

Zadaniem niezmiernej wagi staje się dbałość o zdrowie psychiczne. Dlatego najbardziej skuteczną drogą zachowania pełnej sprawności psychicznej, umożliwiającej prawidłowe funkcjonowanie w każdym środowisku jest właściwa organizacja wypoczynku. Odpowiednio stosowany i dawkowany ruch wzmaga aktywność człowieka, osłabiając bierny stosunek do życia, zwalcza lękliwość, depresje, poczucie niższości, stwarza możliwości nauczenia się współdziałania i współpracy w zespole w każdym okresie życia.

Wypoczynek niezbędny do regeneracji sił i zachowania pełnej sprawności psychicznej, to przede wszystkim wypoczynek czynny. Polega on na zmianie wykonywanej czynności, która doprowadziła do zmęczenia, na inną. Wypoczynek czynny wywiera szczególnie korzystny wpływ na pracę umysłową, co zresztą potwierdzają badania naukowe. Aby spokojnie żyć, człowiek powinien nie tylko umiejętnie pracować, musi nauczyć się również prawidłowo wypoczywać, co pozwoli mu na regenerację sił do dalszej pracy. Musi zabiegać o pełny wypoczynek fizyczny i psychiczny, możliwy szczególnie w kontakcie z przyrodą.

---