Włodzimierz Szturc,
Faust Goethego. Ku antropologii romantycznej,
Kraków 1995.
Od legendy do mitu.
przed Goethem w Nadrenii i Anglii były 23 teksty o Fauście.
archimit - to zazwyczaj jednolity tekst (lub spójny zespół tekstów) o znaczeniu uniwersalnym, opar-ty na strukturze inicjacji przedstawionej bezpośrednio przez działania bohaterów / pośrednio przez narratora. Inicjacja polega tu na pokonywaniu coraz to wyższych stopni poznania, wtajemniczenia bohatera w świat leżący u podstaw danego mitu. W tym sensie jest to droga, którą bohater musi przeżyć, by wyjść ze stanu niewiedzy i ciemności w stan objawienia. Droga ta jest zarazem ciągiem tzw. „rytów przejścia”, których spełnienie jest warunkiem postępu.
etapy w Fauście: odzyskanie sił dzięki paktowi z diabłem, zapanowanie nad prawami natury przez wywołanie z piekieł Heleny Trojańskiej, uniezależnienie się od ludzkiego wymiaru czasu i przestrze-ni, przekroczenie progu Nieba i Piekła, powrót do świadomej sensu poznania kondycji ludzkiej.
o Tragicznej historii Faustusa Christophera Marlowe'a, Londyn 1604: bohater wybiera swój los świadomie, pragnąc, wbrew ostrzeżeniu aniołów, wiedzę boską. Osąd Fausta jako osoby zdążają-cej ku piekłu ze świadomością dokonanego wyboru. Schemat winy i kary (obowiązujący dla XVIII-wiecznych rozwiązań wątków faustycznych).
Goethe nie znał dramatu Marlowe'a (poznał go dopiero pod koniec życia), brak odniesienia do cie-mnej i złowieszczej natury Fausta; nowoczesny koloryt: współczująca natura, dylemat osobowości „burzowca”, patetyczny, gotycki charakter spotkania z Mefistofelesem.
Goethe: za Spinozą - istotą bytu jest nieskrępowana realizacja osobowości ludzkiej ponad świat nierefleksyjnej natury i fatalizm mitów, świecki humanizm, postawy ateistyczna (dla Goethego, sy-nonim nowoczesności). Faust nie tyle ateistyczny, ile antyteologiczny (nowy bóg: człowiek).
wartości etyczne porządkują się w zależności od tego, jak służą dominacji jednostki („geniusz”, „nadczłowiek”). Goethe pracował nad Faustem ok. 60 lat - zapis zmienności autora i jego epoki (różnice między I a II częścią). Bohater w I części poznaje świat myślą, w II - czynem, skupiony na sobie - ucieleśnia idee swego czasu (obraz czynnego i poszukującego człowieka XIX wieku), pęd do realizacji własnej osobowości - symbol osiągniętego poznania i rekapitulacja cywilizacji europej-skiej, tradycja renesansu niemieckiego i kontekstem filozofia niemiecka - cywilizacja śródziemno-morska i dojrzały romantyzm.
mit „człowieka faustycznego”: wytężenie sił indywidualnych i wydarcie ziemi jej tajemnic. Mit czło-wieka-zdobywcy, samotnik i herezjarcha.
Człowiek fantastyczny.
Faust: nadczłowiek, dajmonion, wieszcz, przywódca społeczny lub narodowy, profeta.
Faustowi chodzi jedynie o chwilę teraźniejszą, którą chce przedłużyć w nieskończoność, ponieważ jego życie jest zawieszone między przyszłością a zakwestionowaną przeszłością. Teraźniejszość możliwa tylko w momencie śmierci, „chwila”, błysk, który nie może trwać jednak wiecznie. Słowem kluczowym „dążenie” (Streben) - dwoistość egzystencji.
Jung: Faust jako osobowość globalna - sama doświadczając bytu czerpie stąd syntetyczną wiedzę o charakterze metafizycznym (symbolicznym). Zło (pakt z diabłem) - „kamieniem probierczym”. Ku-szenie - rozchwianie porządku psychologicznego (Jung) wyzwolenie. Kuszenie i przekroczenie normy ludzkiej kondycji indywidualizacja.
Faust - człowiek romantyczny.
otwartość na zmienność i migotliwość zjawisk, będących przedmiotem poznania, sens wątpliwoś-ciom, podkreślenie rangi niewiedzy podmiotu, sfera intuicji i przeczuć.
istotą życia - poznanie tego, co jest już ukształtowane, poszerzenie horyzontów egzystencji o zja-wiska i procesy ukryte i niewidzialne. Zakwestionowanie dotychczasowego stanu istnienia i pozna-nia, przekroczenie granicy zatrzymania się na krawędzi, za którą być może już tylko przepaść nico-ści.
sytuacja „krawędzi czasu” to moment zawieszenia porządku dotychczasowego życia, wejście w chaos („ciemny las” - Dante, obłędu - Cervantes, zwątpienie we własną moc poznania - Goethe). Ukryty cel przed bohaterem i droga, która do niego prowadzi (na początku - oczyszczenie, odrzu-cenie przeszłości).
w Fauście pytanie o świadomość egzystencji, samotnicza wyprawa, o różnorodność dróg egzysten-cji i poszukiwań (najpierw własnej tożsamości, potem znaczenia człowieka w planie Uniwersum), o zadania człowieka nowoczesnego.
Faust - dramat inicjacji. Ciemność i jasność.
znaki w Fauście: pentagram + klucz Salomona na drzwiach pracowni, Matka, liczba 4 (Ziemia), sfe-ra dziewiąta.
pojęcia, zamknięte w szyfrach, muszą być przeniesione na obraz (z ciemności w jasność). Znaki z Boskiej Komedii Dantego, De generatione rerum naturalium Paracelsusa, Zywotów Plutarcha, Dies irae Tomasza z Celano i Arcana coelestia Swedenborga.
Astronomiczne modele kosmosu w Fauście.
Harmonia uniwersalna. Koncepcja muzycznej jedności wszechświata.
Miłość jako siła obracająca świat: motus cyrcularis - model świata ogrzewanego i poruszanego przez miłość Bożą. Charakteryzuje się ciągłym zstępowaniem i wstępowaniem, harmonią dwóch porządków, równowaga między descensus a ascensus.
Neptunizm i wulkanizm: lęk Goethego przed ciemnością, przed samotnością w pustych przestrze-niach. Wszechświat dla Goethego koszmarem (jałowa ziemia, planety oddzielone od siebie…). Bo-hater próbuje zapełnić pustkę proporcjami magicznymi i alchemicznymi, mającymi nałożyć na zim-ną i pustą przestrzeń jakiś „zaczarowujący” ją element harmonii. Wulkanizm i teoria nieskończono-ści za fantastyczne opowieści.
Alchemiczne modele kosmosu w Fauście.
kosmos alchemiczny jako droga: nie złoto w sensie materialnym, lecz szyfr, klucz do tajemnicy. Przemiana wielości w duchową jedność podstawą alchemicznych doświadczeń. Klasyczny motyw descensus ad infernos: śmierć dojrzewanie, powrót na ziemię to jak ponowne narodziny.
Kosmos jako coincidentia oppositorum: połączenie w alchemii Słońca i Księżyca, Mężczyzny i Ko-biety („złote gody” u Goethego: Helena-Luna i Faust-Sol).
Człowiek kosmiczny.
„Eritis sicut Deus”.
słowami tymi Wulgata tłumaczy słynny podszept szatański z Księgi Rodzaju.
Pleroma: raj gnostycki, najczęściej rozumiana jako zawieszony w nieskończoności prabyt, jednia zrodzona z tchnienia Bożego, ale tak, jakby to Stwórca „odetchnął samym sobą”.
Byty upadłe w otchłań jednostkowych wolności mogą wrócić do swego praźródła, lecz powrót ten wymaga ogromnej pracy poznawczej.
Archont-kusiciel strzeże wolności osobistej oderwanych „ja”, ale jest też zaczynem buntu przeciwko możliwości powrotu. Wyraża wolność skierowaną ku realizacji celów ciała i życia ziemskiego.
Przeciwniczką Archonta jest Sophia - Mądrość Boża, jej znakiem jest złocisty nimb, prowadzi po-grążone w ciemności byty ku utraconej prajedni.
Archont ma moc burzenia ładu i wciągania w otchłań. Sophia - zdolność zespolenia rozproszonego i zmierzającego w chaos świata.
„kuszenie rozumu” jest w zasadzie tożsame z dążeniem ku granicom ludzkich możliwości poznania, jest aktem wprowadzającym podmiot w stan aktywności scena rozmowy Mefistofelesa przebra-nego za Fausta z uczniem.
„Był na początku czyn”.
w Fauście zniknęły bariery i ograniczenia właściwe wyobraźni renesansowej z jej „uwięzieniem” człowieka pośrodku rzeczy. Został zniesiony stabilny punkt, z którego człowiek oglądał boski ład.
Faust koncentruje się raczej na potrzebach odrodzenia ciała niż na przemianie ducha, a rozkosze ziemskie mają dlań większe znaczenie niż miłość wszechbytu, o jakiej marzył. Pragnienie odrodze-nia sił życiowych Fausta są zawieszonego pomiędzy dwoma kobietami (Małgorzata i Helena).
Faust szuka w Małgorzacie ucznia „boskiej szczerości”, choć sam zatrzymuje się na poziomie zawi-kłanego posiadania. Po Helenę udaje się - już bez pomocy Mefistofelesa - do Matek (twórcze siły natury).
ze wspomnienia Małgorzaty i idei Heleny narodzi się najważniejsza idea dążenia Fausta: Wieczna Kobiecość. Nie można jej identyfikować z prawzorami kobiecego piękna w chrześcijaństwie. Rodo-wód myśli Goethego ma inny charakter. Wieczna Kobiecość to rodzaj łaski bożej.
u Goethego postać wiecznej kobiecości przybiera postać gnostycznej Sophii, która pokazuje drogę ku Najwyższemu.
Drzwi śmierci.
Errare humanum est.
Goethe nie rozumiał ludzi w życiu, ale rozumiał ich lepiej niż ktokolwiek inny w poezji.
poeta umrze w tchórzliwym lęku, Faust - w zgodzie i w radości, na którą przygotowała go ironia.
3