prawa malejących przychodów. Polega ono na tym, że zwiększenie nakładów czynnika zmiennego (przy założeniu, ze pozostałe czynniki są stałe) zaczyna od pewnego momentu dawać coraz mniejsze przyrosty produkcji. Produkcyjność kolejnych jednostek czynnika zmiennego zmniejsza się.

Długookresowa teoria produkcji.

Efekty skali. Wybór technik wytwarzania

W długim okresie wszystkie czynniki produkcji są zmienne, ponieważ istnieje możliwość zwiększenia ich nakładów w przedsiębiorstwie.

W długim okresie przedsiębiorstwo podejmuje wiele decyzji. Do najważniejszych należą decyzje dotyczące skali prowadzenia działalności gospodarczej (czyli rozmiarów produkcji), lokalizacji oraz wyboru techniki wytwarzania.

Zwiększenie nakładów czynników produkcji prowadzi do wzrostu rozmiarów produkcji. Jednakże podwojenie wszystkich czynników produkcji nie musi oznaczać, że produkcja także wzrośnie dwukrotnie. Należy rozgraniczyć trzy możliwości:

1. stałe efekty skali, gdy rozmiary produkcji powiększają się w takim samym tempie, jak nakłady czynników produkcji,

2. rosnące efekty skali, gdy procentowy wzrost rozmiarów produkcji jest większy od procentowego wzrostu nakładów czynników produkcji,

3. malejące efekty skali, gdy rozmiary produkcji rosną wolniej niż nakłady czynników produkcji.

W długim okresie firma może zmieniać lokalizację. Lokalizacja może w istotnym stopniu wpływać na koszty produkcji z powodu różnic w cenie ziemi, kosztach materiałów, surowców, energii, stawkach płac, kosztach usług transportowych, telekomunikacyjnych, bankowych. Przy podejmowaniu decyzji o lokalizacji bierze się także pod uwagę wielkość rynku zbytu, podaż kadr kwalifikowanych, jakość dostępnych na lokalnym rynku surowców, poziom infrastruktury gospodarczej.

Kolejną ważną decyzją podejmowaną w długim okresie jest wybór metod (technik) wytwarzania. W długim okresie wszystkie czynniki produkcji są zmienne. Firma może więc wybrać technologie, z jakich chce korzystać, jaką fabrykę wybudować, w jakie maszyny je wyposażyć, czy zastosować zautomatyzowany proces produkcji, czy też techniki bardziej tradycyjne, oparte na większym wykorzystaniu pracy (techniki pracooszczędne czy pracochłonne).

Decyzje dotyczące wyboru technik wytwarzania możemy też analizować wprowadzając pojęci krzywej jednakowego produktu, krańcowej stopy substytucji i linii jednakowego kosztu.

Krzywe jednakowego produktu (izokwanty)

Nakłady kapitału

• a

Q₃

• b

• c Q₂

• d

Q₁

0

Nakłady pracy

Krzywa jednakowego produktu, zwana też izokwantą jest zbiorem wszystkich technicznie wydajnych kombinacji czynników produkcji, które pozwalają wytworzyć określoną ilość danego produktu.

Efekty skali

Nakłady kapitału Nakłady kapitału

C C

3 3 Q=350

B Q=300 B Q=300

2 Q=250 2 Q=250

A Q=200 A Q=200

1 Q=150 1

Q=100 Q=150

Q=100

0 1 2 3 0 1 2 3

Nakłady pracy Nakłady pracy

(a) stałe efekty skali (b) rosnące efekty skali

Nakłady kapitału

C

3 Q=250

B

2

A Q=200

1

Q=150

Q=100

0 1 2 3

Nakłady pracy

c) malejące efekty skali

Dotychczas rozpatrywaliśmy wybór technik wytwarzania tylko od strony możliwości technicznych, pomijając warunki rynkowe, czyli ceny czynników produkcji i wielkość środków finansowych, którymi dysponuje firma. Uwzględnienie tych warunków umożliwia linia jednakowego kosztu.

Linia jednakowego kosztu, zwana też izokosztą, pokazuje różne kombinacje czynników produkcji, które przy danych cenach producent może zakupić za posiadaną wielkość środków finansowych (nakładów).

Linie jednakowego kosztu (izokoszty)

Nakłady kapitału

A

I_c1 I_c2 I_c3

0 B

Nakłady pracy

Nanosząc na jeden rysunek krzywe jednakowego produktu i linie jednakowego kosztu można określić optymalną kombinację czynników produkcji dla danego poziomu produkcji przy najniższym koszcie lub maksymalnego poziomu produkcji przy danym koszcie.

Analiza kosztów produkcji

Koszty księgowe i koszty ekonomiczne

Koszty księgowe obejmują wyłącznie faktyczne (udokumentowane)wydatki pieniężne związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, takie jak koszty zakupu surowców i materiałów, płace, amortyzacja, opłaty za energię, dzierżawę lokalu, ziemi itp. Koszty te określa się często jako koszty explicite.

W analizie teoretycznej pojęcie kosztu w sensie ekonomicznym utożsamia się z pojęciem kosztu alternatywnego. Koszt alternatywny, zwany też kosztem utraconych możliwości (opportunity cost), to równowartość dochodów, które dany czynnik produkcji mógłby przynieść, gdyby wykorzystano go w innym, możliwie najlepszym zastosowaniu. Oprócz kosztów explicite, czyli wydatków faktycznie ponoszonych przez przedsiębiorstwo, uwzględnia on także koszty implicite (inaczej koszty domniemane), a wiec koszty, których przedsiębiorstwo faktycznie nie ponosi, ale które teoretycznie mogłoby ponosić, gdyby musiało np. korzystać wyłącznie z oprocentowanych kredytów bankowych, budować biura i hale fabryczne nie na własnej ziemi, lecz na ziemi, którą dopiero trzeba kupić lub wydzierżawić.

Kilka przykładów kosztu alternatywnego:

- Firma jest właścicielem maszyn oraz budynków, które mogłyby zostać wydzierżawione lub przeznaczone do innego celu i przynosiłyby z tego tytułu określone dochody. Te utracone dochody, powiększone o koszty księgowe danej działalności, składają się na koszt alternatywny tej działalności.

- Właściciel pieniędzy zdeponowanych w banku może je wycofać i zainwestować w działalność produkcyjną; kosztem alternatywnym będą wówczas zarówno pieniądze wycofane z banku i zainwestowane w produkcję (koszty explicite), jak i utracone od nich odsetki (koszty implicite).

- Właściciel danej firmy mógłby podjąć pracę zarobkową w innym przedsiębiorstwie i uzyskiwać z tego tytułu określone dochody. Stanowią one element kosztu alternatywnego bez względu na to, czy tenże właściciel jest w swojej firmie formalnie zatrudniony, czy też nie i czy pobiera w niej jakieś wynagrodzenie. (Jeśli właściciel jest wynagradzany za pracę w swojej firmie według takich samych reguł, jak inni pracownicy, to jego wynagrodzenie wchodzi w koszty księgowe, czyli koszty explicite).

Oprócz ewentualnych zasobów własnego kapitału przedsiębiorca angażuje w działalność gospodarczą swoje unikalne umiejętności i zdolności, zwane przedsiębiorczością, którą możemy potraktować jako specyficzny czynnik produkcji.

Koszty ekonomiczne obejmują zatem wszystkie koszty związane z wykorzystaniem zasobów, a wiec zarówno rzeczywiście poniesione koszty explicite, jak i koszty implicite, łącznie z zyskiem normalnym, niezbędnym do zatrzymania zasobów w danej działalności gospodarczej.

Zysk bilansowy jest różnicą pomiędzy przychodami ze sprzedaży produktów i usług a poniesionymi przez firmę kosztami (kosztami explicite). Jeżeli od całkowitych przychodów firmy odejmiemy wszystkie koszty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (tj. koszty explicite i koszty implicite wraz z zyskiem normalnym), to uzyskaną nadwyżkę możemy określić jako zysk ekonomiczny.

Koszty w okresie długim

W okresie długim przedsiębiorstwo może dostosować nakłady wszystkich czynników do zmieniających się warunków. Wszystkie czynniki produkcji traktowane są jako zmienne. W długim okresie przedsiębiorstwo ma dużą swobodę w dostosowaniu technik produkcji i rozmiarów przedsiębiorstwa do zmieniającej się sytuacji rynkowej. Możliwość dokonywania różnych kombinacji wielu zmiennych czynników produkcji sprawia, że nie działa prawo malejących przychodów.

W okresie długim relacje między kosztami przeciętnymi i rozmiarami produkcji mogą układać się różnie, w zależności od tego czy firma zwiększając zasoby czynników produkcji i powiększając rozmiary produkcji osiąga, czy nie osiąga korzyści skali.

Jeżeli koszty całkowite rosną wolniej niż rozmiary produkcji, krzywa długookresowego kosztu przeciętnego (DK_p) opada - koszty przeciętne obniżają się. Oznacza to, że przedsiębiorstwo osiąga korzyści skali. Natomiast niekorzyści skali występują w sytuacji odwrotnej, tzn. gdy koszty całkowite rosną szybciej niż rozmiary produkcji. Wówczas krzywa długookresowych kosztów przeciętnych wznosi się - koszty przeciętne rosną wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji. Może też wystąpić taka sytuacja, że koszty całkowite i rozmiary produkcji powiększają się w tym samym tempie. Długookresowy koszt przeciętny będzie wtedy stały.

Uzyskiwanie korzyści skali jest jednym z głównych argumentów wyjaśniających dominację dużych przedsiębiorstw w gospodarce światowej. Korzyści skali mogą wynikać z uwarunkowań (źródeł) technologicznych, marketingowych lub finansowych, sprawiających że koszty przeciętne firmy obniżają się wraz ze zwiększeniem rozmiarów produkcji.

Technologiczne źródła korzyści skali uzasadniane są najczęściej tym, że:

- duże firmy mogą korzystać z efektów specjalizacji i podziału pracy, czyli lepiej mogą wykorzystywać umiejętności i doświadczenia pracowników, co do wzrostu wydajności pracy;

- niektóre czynniki produkcji są niepodzielne i mogą być efektywnie wykorzystane tylko w dużych przedsiębiorstwach;

- względy technologiczne często sprawiają, że nakłady na powiększenie obiektu są relatywnie mniejsze od efektów, jakie to przyniesie;

- w dużych przedsiębiorstwach istnieje możliwość wprowadzenia produkcji wielofazowej bez konieczności przesyłania półfabrykatów z jednej fabryki do drugiej, co obniża koszty transportu, magazynowania i administracyjne;

- przy produkcji na dużą skalę istnieje możliwość bardziej racjonalnego wykorzystania odpadów;

- duże firmy dysponują większymi środkami na prowadzenie prac badawczo - rozwojowych, mogą finansować własne laboratoria i placówki doświadczalne, mogą więc w większym stopniu wprowadzać nowe wyroby i nowe rozwiązania technologiczne, zwiększając konkurencyjność firmy na rynku.

Marketingowe źródła korzyści skali wiążą się z tym, że:

- przy hurtowych zakupach dużej ilości materiałów, półfabrykatów, opakowań itp. można wynegocjować niższe jednostkowe ceny zakupu oraz korzystniejsze warunki płatności;

- koszty pakowania i transportu nie wzrastają proporcjonalnie do ilości zamawianych i sprzedawanych produktów;

- przy dużej skali produkcji opłacalne staje się zatrudnianie wysoko wykwalifikowanych pracowników zajmujących się zaopatrzeniem i zbytem produktów firmy;

- koszty marketingowe, takie jak utrzymanie działu sprzedaży, rozeznanie sytuacji rynkowej, reklama, z reguły (w przeliczeniu na jednostkę produkcji) są niższe w dużych firmach niż w małych.

Z kolei finansowe źródła korzyści skali polegają na tym, że:

- duże firmy mogą łatwiej i na korzystniejszych warunkach uzyskać kredyt bankowy na finansowanie działalności bieżącej oraz na cele rozwojowe;

- duże firmy mogą korzystać z wielu źródeł finansowania swojej działalności; cieszą się one zwykle większym zaufaniem niż stosunkowo częściej bankrutujące małe firmy, co oznacza m.in., że emitowane przez duże firmy papiery wartościowe (np. akcje lub obligacje) są chętniej nabywane.

Z korzyści skali nie można korzystać w nieskończoność. Ciągłe powiększanie rozmiarów firmy i skali produkcji może prowadzić do narastania trudności, pojawienia się niekorzyści skali i wzrostu kosztów przeciętnych. Głównym źródłem niekorzyści skali są trudności związane ze sprawnym zarządzaniem dużą firmą. Tego typu trudności określane są często jako menedżerskie niekorzyści skali.

Innym powodem niekorzyści skali mogą być czynniki geograficzne. Krzywe długookresowych kosztów przeciętnych dla różnych przedsiębiorstw zależą od czynników technologicznych, ekonomicznych i organizacyjnych wynikających ze specyfiki firmy, decydujących o tym jak duże są i jak długo utrzymują się korzyści skali, a także jak szybko pojawiają się niekorzyści skali i czy istnieje praktyczna możliwość ich skutecznego przezwyciężania.

Dotychczas mówiliśmy o korzyściach (lub niekorzyściach) skali związanych z powiększaniem rozmiarów firmy. Spadek przeciętnych kosztów produkcji wynikający ze zwiększenia rozmiarów firmy określamy jako wewnętrzne korzyści skali. Jeżeli jednak wzrost rozmiarów produkcji całej gałęzi (lub branży) przemysłu prowadzi do obniżki kosztów w poszczególnych przedsiębiorstwach, to pojawiają się zewnętrzne korzyści skali, gdyż przyczyna obniżki kosztów jest zewnętrzna w stosunku do rozmiarów produkcji przedsiębiorstwa. O zewnętrznych korzyściach skali mówimy wtedy, gdy przedsiębiorstwo korzysta z tanich surowców lub półfabrykatów, z rozbudowanego dla potrzeb całej branży taniego systemu dystrybucji produktów, serwisu, wykwalifikowanych fachowców i innych elementów tzw. infrastruktury przemysłowej. Przedsiębiorstwa mogą jednak doświadczać także zewnętrznych niekorzyści skali. Sytuacja taka ma miejsce wtedy, gdy rozwój branży prowadzi do wyczerpywania się tanich zasobów surowcowych i do niedoborów wykwalifikowanych pracowników. Wzrastają ceny tych czynników produkcji, a więc także koszty firmy.

Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach

konkurencji doskonałej i monopolu

Modele struktur rynku

Sytuacja rynkowa, w której działa przedsiębiorstwo, determinuje jego zachowanie.

W literaturze ekonomicznej wyodrębnia się zazwyczaj cztery typy struktur rynkowych: konkurencję doskonałą, konkurencję monopolistyczną, oligopol i monopol. Jako kryteria wyodrębniania różnych typów przyjmuje się: liczbę firm działających na rynku, mobilność czynników produkcji (swobodę wejścia nowych przedsiębiorstw na rynek), cechy produktów (stopień ich zróżnicowania) oraz stopień kontroli cen przez firmę.

Równowaga przedsiębiorstwa

w warunkach konkurencji doskonałej

Konkurencja doskonała istnieje wtedy, gdy spełnione są następujące warunki:

1. Na rynku występuje duża liczba kupujących i sprzedających. Każdy z producentów wytwarza znikomą część łącznej produkcji. Zmiana wielkości ich produkcji nie wpływa na podaż. Producenci nie mają wpływu na ceny - cena jest niezależna od producenta.

2. Istnieje doskonała mobilność czynników produkcji (swobodny ich przepływ między poszczególnymi gałęziami produkcji) oraz możliwość zakładania nowych przedsiębiorstw. Nie ma barier wejścia na rynek.

3. Oferowane do sprzedaży towary mają jednakowe (zbliżone) cechy użytkowe. Reklama i marka firmowa nie odgrywają żadnej roli.

4. Kupujący i sprzedający mają doskonałą znajomość rynku (dysponują pełną informacją). Oznacza to, że producenci mają pełne rozeznanie dotyczące cen, kosztów i możliwości sprzedaży na rynku, a konsumenci mają pełne informacje o cenach, jakości i dostępności dóbr.

W warunkach konkurencji doskonałej przedsiębiorstwo jest jednym z licznych podmiotów na rynku. Zwiększenie podaży przez przedsiębiorstwo nie wpływa na poziom ceny. Wykres ceny (c) jest prostą równoległą do osi odciętych.

Równowaga przedsiębiorstwa monopolistycznego

Monopol pełny występuje wówczas, gdy spełnione są następujące warunki:

1. Na rynku działa jeden producent (sprzedawca) i wielu kupujących.

2. Nie ma możliwości wejścia na rynek opanowany przez jednego producenta - monopolistę, co może wynikać z przyczyn technicznych, ekonomicznych lub administracyjno - prawnych.

3. Produkty są zróżnicowane, nie mają bliskich substytutów.

4. Uczestnicy rynku dysponują doskonałą informacją.

Najczęściej wymienia się następujące źródła monopolu:

- Rząd lub władze lokalne przyznają firmie prawo do wyłącznej produkcji danego produktu lub świadczenia danej usługi.

- Przedsiębiorstwo może wejść w posiadanie patentu, praw autorskich lub znaków firmowych, uniemożliwiających powielanie technologii lub produktów przez innych producentów, dzięki czemu zdobywa monopolistyczną pozycję na rynku.

- Monopol może wynikać z prawa własności do specyficznych, niepowtarzalnych, występujących w niewielkiej ilości zasobów naturalnych, potrzebnych do produkcji danego dobra. Specyficznymi monopolistami są też wybitni artyści, których dzieła są niepowtarzalne.

- Monopol może być związany z rosnącymi korzyściami skali. Sytuacja występuje wówczas, gdy jeden producent, wytwarzając taniej (dzięki korzyściom skali) niż pewna liczba mniejszych firm, jest w stanie zaspokoić całkowity popyt rynkowy. W tej sytuacji przedsiębiorstwo ma tak duże możliwości ekspansji, że konkurencja nie może się utrzymać.

Przedsiębiorstwa zajmujące pozycję monopolistyczną mają wpływ na podaż i ceny. Kontrolując sytuację na rynku mogą one ograniczać rozmiary podaży i sprzedawać towary po wyższych cenach. Oznacza to jednak równocześnie, że przy podejmowaniu decyzji o zwiększeniu rozmiarów produkcji (korzystnej np. ze względu na możliwość obniżenia kosztu jednostkowego) monopolista musi liczyć się z koniecznością obniżenia ceny.

Monopolista jako jedyny producent na rynku nie bierze pod uwagę zachowania innych firm, gdyż nie ma konkurentów. Musi się jednak liczyć z istniejącym popytem. Oznacza to, że monopolista nie może zwiększyć rozmiarów sprzedaży bez równoczesnego obniżenia ceny lub może sprzedawać mniej po wyższej cenie. Utarg krańcowy i utarg przeciętny kształtują się wiec inaczej niż w warunkach konkurencji doskonałej, gdzie kształtowały się na poziomie niezależnym od przedsiębiorstwa i mieliśmy do czynienia z następującą równością: U_k = U_p = c . W warunkach monopolu wzrost rozmiarów podaży wywołuje spadek ceny.

Konkurencja monopolistyczna i oligopol

Zarówno doskonałą konkurencję, jak i monopol należy traktować jako modele teoretyczne, bardzo odległe od rzeczywistości. Bardziej zbliżone do rzeczywistej sytuacji rynkowej są modele konkurencji monopolistycznej i oligopolu.

Konkurencja monopolistyczna występuje w gałęziach, które charakteryzują się następującymi cechami:

1. Na rynku działa wielu producentów i wielu nabywców.

2. Istnieje nieograniczona swoboda wejścia nowych firm na rynek danej gałęzi.

3. Produkty wytwarzane przez różne firmy nie są jednorodne, są zróżnicowane pod względem cech użytkowych oraz mają bliskie substytuty.

4. Producenci i konsumenci mają doskonałe informacje o rynku.

Firma działająca w warunkach konkurencji monopolistycznej ma do czynienia z opadającą krzywą popytu. Pojedyncze firmy, wykorzystując niejednorodność oferowanych produktów, dysponują pewnym stopniem siły monopolowej, pozwalającym im często na utrzymanie istniejącego poziomu cen, a w pewnych szczególnych warunkach nawet na niewielkie podniesienie cen bez ryzyka utraty klientów. Równocześnie są jednak świadome tego, że nie mają szans na opanowanie rynku i przejecie nad Nin kontroli. Muszą się też liczyć z tym, że wysokie zyski, jakie osiągają, mogą przyciągać nowe firmy, które w długim okresie pomniejszają ich udziały w rynku, a tym samym wpływ na możliwości kształtowania cen i poziomu zysku.

Dążąc do utrzymania lub umocnienia swojej pozycji na rynku firmy stosują różne formy walki konkurencyjnej. Mogą np. zaoferować niższą cenę od cen oferowanych przez konkurentów. Tę formę walki konkurencyjnej nazywamy konkurencją cenową. Dla konkurencji monopolistycznej bardziej charakterystyczna jest jednak konkurencja niecenowa, zmierzająca do zróżnicowania produktów przez wprowadzanie zmian jakościowych produktów, popularyzację marki firmowej, uatrakcyjnianie form sprzedaży, stosowanie efektownych opakowań, korzystnych warunków gwarancji, serwisu itp. Ważnym elementem konkurencji niecelowej jest postęp techniczny stwarzający warunki dalszego różnicowania produktów oraz promocja sprzedaży umożliwiająca dotarcie do nowych klientów.

Oligopol jest kolejną formą niedoskonałej konkurencji. Charakteryzuje się on następującymi cechami:

1. Na rynku występuje niewielka liczba producentów, oraz duża liczba kupujących.

2. Swoboda wejścia na rynek jest ograniczona względami technologicznymi lub ekonomicznymi.

3. Produkty wytwarzane przez oligopol mogą być zarówno jednorodne, jak i zróżnicowane. W praktyce częściej można spotkać oligopole zajmujące się produkcją wyrobów zróżnicowanych, które są dość bliskim substytutami,

4. Producenci i konsumenci mają doskonałą informację o rynku.

Nie ma jednej, ogólnej teorii dotyczącej równowagi oligopolu (takiej jak np. teoria równowagi przedsiębiorstwa działającego w warunkach konkurencji doskonałej lub w warunkach pełnego monopolu), ponieważ decyzje firm oligopolistycznych są zdeterminowane reakcjami i zachowaniami ich rywali.

Strategie stosowane w praktyce przez firmy monopolistyczne mogą być bardzo różnorodne. Jednak mimo tej różnorodności oligopole stają w zasadzie przed następującym dylematem: czy przyjąć strategię współdziałania, porozumieć się i realizować wspólną, jednolite strategię, czy też walczyć z konkurentami o zgarnięcie jak największej części rynku dla siebie.

Porozumienia monopolistyczne (jawne lub tajne) mają na celu uniknięcie walki konkurencyjnej i maksymalizacje zysku. Uzgadniając politykę cenową, rozmiary produkcji lub dzieląc rynki zbytu przedsiębiorstwa oligopolistyczne zachowują się jak pełny monopolista - mogą maksymalizować zyski przez ograniczenie rozmiarów produkcji i podnoszenie cen. Działając w pojedynkę nie osiągnęłyby takich zysków.

Stosunkowo duże prawdopodobieństwo zawierania porozumień monopolistycznych istnieje wówczas, gdy spełnione są następujące warunki:

- w branży działa tylko kilka firm i znają się one wzajemnie,

- nie ma między nimi tajemnic w sprawie metod produkcji i kosztów,

- metody produkcji i koszty przeciętne są zbliżone, firmy są więc zainteresowane zmianą ceny w tym samym czasie i w jednakowym stopniu,

- firmy produkują podobne dobra i mogą stosunkowo łatwo osiągnąć porozumienie cenowe,

- w oligopolu istnieje firma dominująca, która może narzucić strategię działania pozostałym firmom,

- występują wyraźne bariery wejścia i nie ma dużych obaw, że do branży wejdą nowe firmy,

- rynek jest stabilny (w warunkach dużych wahań popytu i kosztów trudno jest zawierać porozumienia),

- rząd nie jest zainteresowany hamowaniem lub zwalczaniem porozumień monopolistycznych,

W literaturze ekonomicznej często opisywane są różne strategie oligopolu.

Oto ważniejsze z nich:

1. Każda z firm określa ceny swoich wyrobów i rozmiary produkcji nie porozumiewając się z rywalami. W tej sytuacji każda z firm stara się obniżać ceny i zwiększać rozmiary produkcji, aby zdobyć większy udział w rynku. Tym niemniej ceny z reguły są wyższe, a produkcja niższa niż na rynku doskonale konkurencyjnym.

2. Firmy uznają swoją współzależność, dochodzą do porozumienia i jedna z nich staje się liderem ustalającym ceny, a inne ją naśladują. Wyróżnia się dwa rodzaje przywództwa cenowego: a) przywództwo przedsiębiorstwa dominującego, posiadającego duży udział w produkcji całej branży, b) przywództwo przedsiębiorstwa o najniższych kosztach produkcji (niekoniecznie musi to być przedsiębiorstwo największe). W przypadku przywództwa cenowego lider osiąga zwykle zyski większe niż pozostałe firmy, jednak cała branża czerpie korzyści ze stabilizacji rynkowej i braku konkurencji.

3. Wszystkie firmy usiłują działać jak liderzy sądząc, że uda się im osiągnąć wyższe zyski, w efekcie jednak osiągają zyski niższe niż w przypadku podporządkowania się i przyjęcia porozumienia monopolowego.

4. Firmy oligopolistyczne częściej naśladują swoich rywali wtedy, gdy obniżają oni ceny niż wtedy, gdy je podnoszą. W efekcie ceny w warunkach oligopolu są względnie stabilne pomimo dużych zmian kosztów produkcji.

5. Firmy porozumiewają się w sprawie wielkości sprzedaży i osiągaja korzyści wynikające z tytułu monopolistycznej sytuacji. Zawsze jednak istnieje pokusa nieprzestrzegania umowy i sprzedawania większej ilości produktów, zwłaszcza w sytuacji, gdy śledzenie zachowania się różnych firm jest utrudnione.

Prezentacja modeli konkurencji monopolistycznej i oligopolu

Konkurencja monopolistyczna

Model Chamberlina

W porównaniu z konkurencją doskonałą konkurencja monopolistyczna charakteryzuje się przede wszystkim opadającą krzywa popytu. Wynika to miedzy innymi ze wstępnych założeń modelu Chamberlina. Oto najważniejsze z nich:

1. W danej gałęzi produkcji działa tak dużo firm, że każda z nich może uprawiać własną politykę bez obawy przed działaniem odwetowym ze strony pozostałych rywali.

2. Produkty tych firm są zróżnicowane, a nie homogeniczne - jak to jest w przypadku konkurencji doskonałej - nabywcy zaś przejawiają preferencję w stosunku do wyrobów firmowych określonych sprzedawców. Sprzedawcy starają się aby ich produkt różnił się czymś od produktów innych firm. Dzięki reklamie i takim cechom jak np. wygląd, marka, opakowanie czy zakres usług serwisowych, produkt może zostać wyodrębniony w świadomości odbiorców jako różny od innych, a firma uzyskać wyodrębniony rynek stając się na nim w dużej mierze monopolistą i uzyskując tym samym pewien wpływ na cenę.

3. Dostęp do danej gałęzi produkcji jest swobodny, a nowi producenci są w stanie podjąć produkcję bliskich substytutów istniejących już produktów.

4. Krzywe popytu i kosztów wszystkich działających w danej gałęzi firm są takie same.

Swoja analizę równowagi firmy działającej w warunkach konkurencji monopolistycznej przeprowadza Chamberlin w dwóch etapach. Na etapie pierwszym skupia uwagę wyłącznie na dostosowaniach w zakresie cen i ilości produktu, traktując sam produkt jako dany. Kwestię zróżnicowania produktu uwzględnia dopiero na etapie drugim, przyjmując z kolei, że cena produktu jest stała.

Modele oligopolu

Oligopol jest strukturą rynku charakteryzującą się działaniem w danej gałęzi produkcji małej liczby firm o dużej sile rynkowej, mających znaczny wpływ na podaż i ceny, ale równocześnie konkurujących ze sobą. Wejście do tej gałęzi jest utrudnione, ale nie jest całkowicie zablokowane. Zachowania firm są współzależne.

Jedna z najbardziej istotnych różnic między konkurencją doskonałą a oligopolem odnosi się do kształtowania się cen. W konkurencji doskonałej ceny zmieniają się często, a firmy reagują elastycznie zmianami cen na wszelkie zmiany w popycie i kosztach produkcji. W oligopolu ceny zmieniają się rzadko, a firmy reagują tylko na stosunkowo duże i zarazem względnie trwałe zmiany w popycie i kosztach.

Modele oligopolu często są modelami duopolu. Duopol jest szczególnym przypadkiem oligopolu, przedstawi rynek, na którym działają tylko dwaj producenci (sprzedawcy), oferujący taki sam produkt. Do najbardziej znanych modeli duopolu należą modele A. Cournota, F. Edgewortha oraz E. Chamberlina.

Model Cournota

1. Cournot przedstawił swoją teorię duopolu już w 1838 r., na przykładzie dwóch producentów wody mineralnej. Model duopolu Cournota oparty jest m. In. na następujących założeniach:

1. Nabywcy określają ceny, a sprzedawcy tylko dostosowują swoją produkcję do danych cen.

2. Każdy z duopolistów szacuje popyt na swój produkt i ustala ilość, jaką sprzeda, przy założeniu, że produkcja jego rywala nie zmieni się.

3. Produkcja odbywa się bez kosztów, w każdym razie nie ma różnic w kosztach między obydwoma duopolistami, a ich koszt krańcowy wynosi zero (Kk = 0); dzięki temu założeniu podaż każdej firmy jest praktycznie nieograniczona.

4. Produkt obydwu duopolistów jest identyczny.

Mimo założenia, że każdy z duopolistów równocześnie dostosowuje rozmiary własnej produkcji do produkcji rywala, przyjmując w tym momencie, iż wielkość jego produktu jest stała. Cournot dochodzi do oznaczonego rozwiązania wprowadzając pojęcie tzw. krzywych reakcji. Każda z tych krzywych przedstawia punkt optimum jednego duopolisty jako funkcję reakcji drugiego przy założeniu, że każdy z nich mógłby dostarczać całą podaż danego produktu (wody mineralnej) przy zerowym koszcie produkcji.

Inne modele oligopolu

Model Bertranda

Krytykując model Cournota, J. Bertrand doszedł do wniosku, że to raczej sprzedawcy (a nie nabywcy, jak to jest w modelu Cournota) ustalają cenę i że każdy ze sprzedawców wyznacza swoją cenę zakładając, iż stała będzie nie wielkość produkcji wytwarzana przez rywala, lecz wyznaczona przez niego cena. Zmienną decyzyjną w modelu Bertranda jest więc nie ilość produktu, lecz jego cena. Każdy z duopolistów gotów jest dostarczyć po ustalonej przez siebie cenie każdą ilość produktu.

Model Edgewortha

F. Edgeworth wprowadzając element niepewności do wzajemnych reakcji firm doszedł do wniosku, że w takich warunkach ostateczne rozwiązanie jest nieoznaczone, tzn. nie ma stabilnej równowagi. Wniosek ten wynika głównie z ważnego dodatkowego założenia EDgewortha, że żadna firma nie jest w stanie sama zaspokoić całego popytu, nawet dwie firmy razem nie zaspokoją popytu rynkowego. W modelu Edgewortha dostosowania nie kończą się, jak w modelu Cournota, gdy dwie firmy mają równy udział w rynku.

Modele Cournota, Bertranda i Edgewortha krytykowane są często za przyjmowanie nierealistycznego założenia o braku reakcji.

Model Chamberlina

E. Chamberlin odrzucił założenie o zerowej przypuszczalnej reakcji drugiej firmy. Założył, że wszyscy uczestnicy oligopolistycznego rynku wiedzą, iż każdy ich ruch wywoła odpowiednią reakcję pozostałych, a w sytuacji najbardziej sensownym rozwiązaniem jest porozumienie między nimi. Jeśli dwie oligopolistyczne firmy, działające na tym samym rynku, dysponują jednakową siłą, produkując po tych samych kosztach, to z ich punktu widzenia najsensowniej będzie podzielić rynek (a także zyski) po równo między siebie. Ich łączne zyski będą takie same jak poprzednio monopolu, a cena pobierana za produkt będzie identyczna. Rozwiązanie to będzie stabilne, gdyż zmiana ceny pogorszyłaby wyniki obu firm. Rozwiązanie to będzie jednak niezbyt korzystne dla konsumentów, gdyż - w porównaniu z modelem Cournota - cena będzie wyższa, a produkcja mniejsza.

Model Sweezy'ego - załamana krzywa popytu

P. Sweezy uzasadniał dość dużą stabilność cen na rynku oligopolistycznym tzw. załamaną krzywą popytu. Założył najpierw, że oligopoliści traktują swoje funkcje popytu jako bardzo elastyczne, co wyklucza podwyżki cen jako sposób zwiększenia przez ichnich swojego udziału w rynku. Również obniżki cen nie są, według niego, dobrym sposobem, gdyż jeśli jeden z oligopolistów obniży cenę, to niemal natychmiast to samo zrobią inni. W rezultacie zamiast wzrostu sprzedaży może nastąpić nawet jej spadek. Uwzględniając najbardziej prawdopodobną reakcję rywali, oligopolista musi więc brać pod uwagę jak gdyby dwie odrębne funkcje popytu: jedną, wysoce elastyczną, dla podwyżek cen, a drugą, wysoce nieelastyczną, dla obniżek cen. Graficznym wyrazem tych funkcji są na rys. 6.34 dwie krzywe AB dla podwyżki ceny i krzywa CD dla obniżki ceny, które przecinają się w punkcie E. Pogrubiony odcinek AE pierwszej krzywej i pogrubiony odcinek ED drugiej krzywej dają załamaną krzywą popytu AED.

Załamana krzywa popytu i równowaga oligopolu w modelu Sweezy'ego

Cena, utargi, koszty

C

K_k2

A K_k1

E

c_E

F

G B

U_k1

U_p=P_p

D

0 Q_E H U_k2 Produkcja

Model Stackelberga

W modelu, którego autorem jest H. Stackelberg, oligopolistyczna firma wybiera czy chce być przywódcą (liderem) cenowym (price leader), czy firmą podążającą za nim (follower). Trwała równowaga oligopolu będzie niemożliwa - według Stackelberga - wtedy, gdy obie firmy zechcą być przywódcami (liderami). Przywódcą cenowym teoretycznie może być firma największa w danej gałęzi produkcji (mamy wtedy przywództwo firmy dominującej), firma najbardziej efektywna, tzn. mająca najniższe koszty (przywództwo firmy efektywnej), a nawet firma, która po prostu ma najlepsze wyczucie sytuacji rynkowej i potrafi najlepiej przewidzieć życzenia większości firm (tzw. przywództwo barometryczne).

Formy monopolizacji.

Ustawodawstwo antymonopolowe

Przedsiębiorstwa mogą osiągać pozycję monopolistyczną przez stopniowy rozwój, powiększanie się i umacnianie swojej pozycji rynkowej. Jest to proces bardzo długotrwały i kosztowny, wymagający dużych nakładów inwestycyjnych. Znacznie prostszą i częściej stosowaną metodą osiągania pozycji monopolistycznej są fuzje, czyli łączenie się dwóch przedsiębiorstw. Fuzje mogą mieć charakter krótkotrwały, przejściowy lub też mogą prowadzić do trwałych zmian w strukturach organizacyjnych i własnościowych łączących się przedsiębiorstw. Biorąc pod uwagę cele i formy łączenia się przedsiębiorstw można wyodrębnić następujące formy monopolizacji: pool, kartel, syndykat, koncern, konglomerat i holding.

Pool (ring) jest luźnym porozumieniem zawieranym w celu realizacji konkretnych przedsięwzięć, takich jak prowadzenie wspólnej polityki cenowej, określenie rynków zbytu lub tworzenie wspólnych funduszy, np. prowadzenia gry na giełdzie. Porozumienie to ma najczęściej charakter doraźny. Jest dosyć często zawierane w okresie złej koniunktury, a rozwiązywane, gdy pojawiają się oznaki ożywienia w gospodarce.

Kartel, podobnie jak pool, powstaje w celu ograniczenia konkurencji między przedsiębiorstwami należącymi do branży. Porozumienia przedsiębiorstw wytwarzających określony produkt z reguły dotyczą poziomu cen, rozmiarów produkcji i rynków zbytu. Ograniczając produkcję kartel sztucznie winduje cenę, co umożliwia maksymalizację zysku. Zysk monopolowy z reguły dzieli się między uczestników kartelu proporcjonalnie do ustalonych kontyngentów produkcji. Prowadzi to do ostrej walki o limity produkcji, skłania do nieprzestrzegania przyjętych umów, częstych zmian układu sił wewnątrz kartelu oraz narastania konfliktów kończących się często rozwiązaniem kartelu. Kartel jest wiec zazwyczaj porozumieniem monopolistycznym o krótkotrwałym charakterze.

Syndykat jest organizacją przedsiębiorstw zbliżoną do kartelu, powoływaną w tym samym celu. Główna różnica polega na tym, że powstaje wspólne biuro handlowe zrzeszonych firm, które w ich interesie prowadzi politykę cen i zajmuje się zbytem towarów. Zadaniem syndykatu jest również określenie globalnych rozmiarów produkcji oraz wyznaczenie limitów produkcji dla firm wchodzących w jego skład. Syndykat, podobnie jak pool i kartel, jest związkiem samodzielnych przedsiębiorstw. W przypadku konfliktów i nieporozumień łatwo może być rozwiązany.

Trust różni się od wymienionych wyżej porozumień monopolistycznych tym, że zrzeszone w nim przedsiębiorstwa tracą osobowość prawną i niezależność ekonomiczną. Trust powstaje najczęściej w drodze łączenia przez przedsiębiorstwa swoich kapitałów i poddania się wspólnemu kierownictwu lub opanowania jednego przedsiębiorstwa przez inne, np. przez wykup jego akcji. Trustem zarządza rada wykonawcza, która posiadane przez firmy akcje lub udziały zastępuje zaświadczeniami trustowymi, przydzielając je proporcjonalnie do posiadanych uprzednio akcji (udziałów). Zyski przedsiębiorstw wchodzących w skład trustu płyną do wspólnej kasy, a następnie są dzielone proporcjonalnie do posiadanych przez nie udziałów w truście.

Koncern jest związkiem przedsiębiorstw mających osobowość prawną, działających pod wspólnym zarządem jako całość gospodarcza, należąca do jednego właściciela. Silne, dominujące przedsiębiorstwo przez wykup akcji innych przedsiębiorstw, w drodze fuzji organizacyjnych lub w inny sposób uzyskuje kontrolę nad pozostałymi przedsiębiorstwami. Formalnie prowadzą one nadal samodzielną działalność gospodarczą. Jest ona jednak silnie podporządkowana interesom centrali, która określa długookresową strategię rozwoju, politykę i rynki zbytu. Wszelkie formy konkurencji między tymi przedsiębiorstwami podlegają likwidacji. Koncerny mogą rozwijać się w oparciu o powiązania pionowe (obejmujące przedsiębiorstwa z pokrewnych lub uzupełniających się gałęzi przemysłu, np. w skład koncernu samochodowego wchodzą przedsiębiorstwa metalurgiczne, chemiczne, elektryczne)lub powiązania poziome (obejmujące firmy tej samej branży).

Konglomerat jest szczególnym typem porozumienia monopolistycznego, które pod jednym kierownictwem skupia, obok podstawowej działalności produkcyjnej, także inne niezwiązane z nią formy aktywności gospodarczej (produkcyjnej, handlowej lub usługowej). Konglomeraty zaczęły rozwijać się po drugiej wojnie światowej w wyniku ekspansji dużych koncernów. Zaczęły one poszukiwać możliwości lokowania kapitału poza podstawową sferą działalności. Motywem powstawania konglomeratów jest m.in. chęć rozłożenia ryzyka i zabezpieczenie się przed oskarżeniem o praktyki monopolistyczne.

Holding jest zwykle spółką akcyjną, która posiada akcje różnych przedsiębiorstw, najczęściej należących do jednej gałęzi przemysłu, w ilościach zapewniających jej sprawowanie kontroli nad ich działalnością. Zazwyczaj holding popowstaje w wyniku wymiany akcji przedsiębiorstwa na akcje holdingu lub przez rynkowy wykup akcji przedsiębiorstwa. Tworzeniem holdingów zainteresowane są często wielkie przedsiębiorstwa lub banki, które chcą uzyskać kontrolę nad powiązanymi z nimi w jakiś sposób firmami.

Struktury monopolistyczne utrwalają się we współczesnej gospodarce rynkowej z powodu korzyści, jakie dzięki temu mogą uzyskać przedsiębiorstwa. Wymienić należy przede wszystkim:

- korzyści skali uzyskiwane dzięki koncentracji produkcji,

- możliwość osiągnięcia zysku monopolistycznego (przez ograniczenie produkcji i podnoszenie cen) wyższego niż możliwy do uzyskania w warunkach konkurencji doskonałej,

- możliwość obniżki kosztów dzięki nakładom na prace badawczo - rozwojowe oraz inwestycje (wysokie zyski osiągane przez monopole zapewniają środki na te cele).

Istotną rolę w zwalczaniu praktyk monopolistycznych odgrywa państwo, które od dłuższego czasu podejmuje różne działania na rzecz ochrony rynku i konkurencji. Służy temu głównie ustawodawstwo antymonopolowe, mające już dość długą tradycję. Do najlepszych zalicza się ustawodawstwo amerykańskie. Pierwsze regulacje prawne pojawiły się w Stanach Zjednoczonych w 1890 roku. Dzięki inicjatywie senatora Hermana wprowadzono ustawę antymonopolową (Herman Act), zakazującą tworzenia porozumień i związków monopolistycznych mających na celu ograniczanie swobody handlu. Kolejnym ważnym etapem byłą ustawa z 1914 roku (Clayton Act) uściślająca definicję monopolu i niedozwolonych praktyk monopolistycznych, m.in. takich jak: dyskryminacja cenowa (czyli sprzedaż tych samych produktów po różnych cenach), niektóre fuzje spółek, powiązania personalne między członkami zarządów i rad nadzorczych firm konkurujących ze sobą itp. W krajach Europy Zachodniej główne prace nad antymonopolowymi uregulowaniami prawnymi przypadają na lata 1950 - 1970.

W Polsce Urząd Antymonopolowy, czyli instytucję rządową zajmującą się promowaniem rozwoju konkurencji oraz zwalczaniem praktyk monopolistycznych, utworzono w 1990 r. Urząd Antymonopolowy odgrywa ważną rolę w promowaniu konkurencji, oddziałuje na organizacyjną strukturę gospodarki przez kontrolowanie decyzji dotyczących łączenia się przedsiębiorstw, przekształcania ich w spółki, podziału już istniejących podmiotów i tworzenia się nowych.

Zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym z 24 lutego 1990 r. Urząd Antymonopolowy ma prawo do ingerencji w przypadkach jawnego stosowania praktyk monopolistycznych, a więc m.in. wówczas, gdy:

- podmioty gospodarcze wykorzystując swoją pozycję narzucają niekorzystne warunki umów (przynoszące monopolistom nieuzasadnione korzyści lub zmuszające do świadczeń nie związanych z umową);

- konkurenci porozumiewają się w celu ustalenia cen sprzedaży produktów, podziału rynku, ograniczenia produkcji lub eliminowania z rynku firm nie będących członkami porozumienia;

- firmy łączą się (w drodze nabycia akcji lub majątku) w celu istotnego ograniczenia konkurencji;

- występuje zjawisko łączenia stanowisk i funkcji dyrektora, członka zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej w konkurujących ze sobą podmiotach, z których co najmniej jeden ma ponad 10% udziału w rynku;

- firmy posiadające pozycję monopolistyczną ograniczają produkcję lub też wstrzymują sprzedaż w celu podnoszenia cen albo ustalają nadmiernie wygórowane ceny.

Urząd Antymonopolowy stosuje różne sankcje wobec podmiotów wykorzystujących swoją monopolistyczną pozycję. Mogą to być nakazy zaniechania praktyk monopolistycznych, unieważnienie umów nie respektujących wymogów ustawy antymonopolowej, nakaz obniżenia cen, nałożenie kary pieniężnej itp.

---