Zaburzenia emocjonalne - encyklopedia

Ateny kompleks

Postawa kobiety polegająca na identyfikacji z męską psychiką oraz męskim stylem bycia. Powstaje, gdy córka nadmiernie utożsamia się z ojcem.

Automysofobia

Neurotyczny lęk przed wydalinami własnego ciała, a także naturalnymi zapachami.

Biczownicy

Potępiany przez Kościół ruch w średniowiecznej Europie, polegający na procesjach dużych grup wędrowców obu płci, przemierzających miasta i kraje, biczujących się wzajemnie i nawołujących do pokuty. W 1210 r. pojawiły się we Włoszech sekty biczowników, które rozprzestrzeniały się w Europie do 1349 r. Zjawisko zaliczane do psychoz masowych z motywacją pseudoreligijną, za którą skrywały się inklinacje seksualne.

Bovaryzm

Poczucie rozczarowania, wynikające z rozbieżności między rzeczywistym życiem a wyidealizowanym obrazem własnego Ja, a także niespełnionymi oczekiwaniami. Postawa ta skłania do romantycznych zachowań przy deprecjonowaniu rzeczywistości. Wzorem bovaryzmu stała się bohaterka powieści Gustava Flauberta - Emma Bovary.

Bulimia

Choroba polegająca na występowaniu epizodów żarłoczności, utraty kontroli jedzenia. Pacjent w krótkim czasie może przyswoić sobie do 20 tys. kalorii. Jedzenie odbywa się w ukryciu i jest bardzo szybkie. Pacjenci nie są jednak otyli, bowiem prowokują później wymioty, używają środków przeczyszczających oraz stosują ograniczenia dietetyczne.

Bulimia pięciokrotnie częściej występuje u kobiet. Ich osobowość ujawnia tendencje samobójcze, impulsywność, tłumioną agresję. Przyczyny bulimii upatruje się w: niezadowoleniu z siebie, problemach małżeńskich, trudności w realizowaniu tradycyjnej roli kobiecej, w doznaniu na sobie przemocy seksualnej w przeszłości. W przypadku mężatek często bywają zaburzone relacje z partnerem, pseudo-więź i niedostatek poczucia bezpieczeństwa.

Ciswestytyzm

Odmiana transwestytyzmu, polegająca na ubieraniu się w odzież właściwą dla własnej płci, ale typową dla innego wieku lub innej grupy społecznej, np. uniformy, ubrania dziecięce.

Damoklesa kompleks

Występujący u mężczyzn lęk przed sukcesem, powodzeniem, szczęściem, oczekiwanie nieszczęścia oraz brak poczucia bezpieczeństwa, prowadzące do utrwalenia niezadowolenia z życia. Nazwa kompleksu wiąże się z osobą Damoklesa, faworyta tyrana z Syrakuz - Dionizosa I. Damokles, pełen zazdrości i nienawiści, wychwalał szczęście swojego władcy. Dionizos zaprosił go na ucztę i zawiesił nad jego głową na końskim włosie miecz. Miecz ten uosabiał niebezpieczeństwo zatruwające każdą chwilę szczęścia.

Defeminizacja

Następujące u kobiety psychiczne zmiany, obejmujące m.in.: cechy charakterologiczne i ukierunkowanie popędu płciowego, kiedy to cechy kobiece ulegają przekształceniu w cechy typowe dla mężczyzn.

Dezintegracja seksualna

Stan, w którym występuje oddzielenie seksualności od sfery uczuć, refleksji oraz moralności. Może być ona następstwem zakłócenia rozwoju osobowości, erotyzmu, negatywnych doświadczeń seksualnych w dzieciństwie czy w młodości.

Dysmorfobia

Brak akceptacji własnego wyglądu, związany z niepokojem dotyczącym rozwoju fizycznego. Z reguły występuje u dzieci, u których przebieg rozwoju odbiega od przeciętnej (dojrzewanie płciowe przedwczesne czy opóźnione) Często dotyczy niskich chłopców, wysokich dziewcząt, otyłej młodzieży. W okresie dojrzewania zjawisko to, w różnym nasileniu, dotyczy 45 % chłopców i 68% dziewcząt. Dzieci te wymagają wzmacniania poczucia własnej wartości, rozwijania niezależności od mód, np. na bardzo szczupłą sylwetkę i akceptacji ze strony rodziców i wychowawców.

Erotomania

Stan patologicznego nasilenia erotycznych zainteresowań i aktywności seksualnej, w którym te potrzeby dominują nad innymi, stanowiąc o sensie życia i uniemożliwiają prawidłowe spełnianie funkcji rodzinnych czy zawodowych. Może mieć tło chorobowe, neurotyczne i socjopatyczne. Duża intensywność potrzeby i aktywności seksualnej nie świadczy o zaburzeniu, jeżeli jest połączona ze znaczną aktywnością w pozostałych dziedzinach życia.

Fiksacja

Uporczywe powtarzanie określonych zachowań, emocji, idei czy schematów myślowych, nawet jeśli nie prowadzą do celu lub przynoszą szkodę.

Kompleks Klitajmestry

Podświadoma nienawiść żony do męża, wynikająca ze związanych z jego osobą, silnych, negatywnych przeżyć, pozornie zapomnianych, jednakże rzutujących na jej późniejsze zachowanie.

Kompleksy

 Według psychoanalizy nieuświadamiane, silne przeżycia emocjonalne, zwykle z okresu wczesnego dzieciństwa, stale wpływające na zachowanie. Mogą być przyczyną zaburzeń oraz determinować nieprawidłowy rozwój osobowości. Psychoanalitycy często nadają kompleksom nazwy postaci mitologicznych lub literackich (np. kompleks Edypa).

 Przepojone wstydem lub lękiem poczucie niższej wartości wobec innych, połączone z wygórowanymi lub niespełnionymi ambicjami. Powoduje nieśmiałość, skłonność do wycofywania się z kontaktów z innymi ludźmi, ograniczania aktywności nawet w dziedzinie luźno związanej ze źródłem kompleksu. Czasem prowadzi do nadmiernej agresywności o charakterze kompensacyjnym.

Najbardziej znane kompleksy: kompleks amazonki, kompleks Damoklesa, kompleks Elektry, kompleks Kassandry, kompleks Klitajmestry, kompleks kastracyjny, kompleks małego członka, kompleks Pallas Ateny, kompleks Prometeusza, kompleks Quasimodo.

Porównując z mężczyznami, ilość kompleksów seksualnych kobiet jest znacznie większa. U mężczyzn najczęściej występuje kompleks małego członka, rzadziej natomiast inne.

Istnieją dwa rodzaje kompleksów. Pierwszy typ, bardziej powszechny, polega na poczuciu niższej wartości wobec innych, na rozbieżności między Ja idealnym a realnym. Jego źródłem jest najczęściej okres dojrzewania, kiedy porównujemy się z rówieśnikami, wzorcami lansowanymi przez modę i kulturę masową (tak silnie wobec kobiet). Innym źródłem kompleksów mogą być oceny uzyskane od partnera seksualnego. U kobiet częste są kompleksy: zbyt małego biustu, "małej seksowności", owłosienia łonowego, budowy genitalnej, sylwetki, za dużego biustu, nóg. Kompleksy tego rodzaju, poza poczuciem niższości, mogą tłumaczyć różnorodne problemy w życiu seksualnym i niepowodzenia w nawiązywaniu kontaktów z płcią przeciwną. Trwałość kompleksów zależy m.in. od więzi partnerskiej. Jeżeli satysfakcja z tej więzi jest wysoka, a partner dostarcza pozytywnych wzmocnień co do atrakcyjności partnerki, to ciężar kompleksu bywa mniejszy lub kompleks przestaje być problemem. Zdarza się jednak, że kompleks jest trwały i to niezależnie od postawy partnera.

Mizogamia

Chorobliwa niechęć do zawarcia związku małżeńskiego lub instytucji małżeństwa w ogóle.

Podwójna moralność

Postawa polegająca na posiadaniu dwóch systemów norm, zasad i ocen, określających zakres poglądów oraz zachowań, sprzecznych ze sobą oraz stosowanych w zależności od okoliczności, np. jeden system na użytek prywatny i drugi na użytek publiczny.

Prometeusza kompleks

Postawa mężczyzn polegająca na dążeniu do uzyskania przewagi nad własnym ojcem, np. w zakresie wiedzy, powodzenia u kobiet czy pozycji społecznej.

Uraz jatrogenny

Lęk, poczucie zagrożenia i bezsilności, pogorszenie nastroju, osamotnienie, utrata zaufania do pracowników służby zdrowia i nasilenie objawów choroby u pacjenta, na skutek postępowania lekarza lub innego pracowników służby zdrowia, ewentualnie warunków leczenia. Uraz taki może być spowodowany brakiem informacji, niewłaściwym informowaniem, bądź postawą lekarza wobec pacjenta.

Wstręt seksualny

Wstręt do partnera, jego ciała, pieszczot, współżycia z nim, a w skrajnej postaci odraza do wszelkich bodźców i kontaktów seksualnych, niezależnie od osoby partnera. Jest najczęściej następstwem długo- lub krótkotrwałej, lecz rozczarowującej interakcji seksualnej z konkretnym partnerem. Może również występować w wyniku kontaktów nieseksualnych, które prowadzą do negatywnej oceny partnera oraz negatywnego nastawienia do niego.

Zespół Alicji w krainie czarów

Występująca u kobiet postawa życiowa, polegająca na przewadze imaginacji nad realnością. Rzeczywistość jest podporządkowana życzeniom, a realny partner wymyślonemu. Rozdźwięk między wyobrażeniem a spełnieniem powoduje problemy osobowościowe i rozczarowanie.

Zespół braku matki

Niezaspokojenie potrzeby miłości oraz bezpieczeństwa. Spowodowane jest brakiem matki w wychowaniu dziecka, wiążące się w związkach partnerskich z wielkimi oczekiwaniami uczuciowymi wobec partnera, a także tendencjami uzależnieniowymi.

Zespół braku ojca

Zaburzenia w zdolności do podporządkowania się jakimkolwiek normom. Powodowane są brakiem ojca w wychowaniu dziecka. W związkach partnerskich jednym z następstw tego zaburzenia może być nieobowiązkowość oraz zbyt małe poczucie odpowiedzialności.

Zespół Clerambaulta

Polega na występowaniu megalomanii, nieufności, podejrzliwości oraz patologicznej miłości i nienawiści. Pierwsza faza zespołu Clerambaulta charakteryzuje się przesadną miłością do partnera, w drugiej pojawia się wrogość i oskarżanie, zaś w trzeciej nienawiść, zachowania pieniacze, np. prowokowanie scen, pisanie listów, pogróżki, szantaże.

Zespół Diogenesa

Objawia się wyobcowaniem ze środowiska oraz drastycznym ograniczeniem potrzeb życiowych, łączności z cywilizacją, utrudnionym oraz ograniczonym kontaktem z otoczeniem, a także prymitywizmem zachowań. Może on być zwiastunem rozwijającej się choroby psychicznej; zespół ten występuje u starszych kobiet.

Zespół Kopciuszka

Postawa polegająca na braku aktywności życiowej, bierności w kontaktach z mężczyznami i poczuciem niższości.

Zespół Ksantypy

Postawa kobiety, wyrażająca się zbyt dużą troską o czystość oraz porządek w domu i nadmierną pedanterią wraz z niewielką wyobraźnią, sztywnością charakterologiczną oraz dużym rozgoryczeniem seksualnym i słabą więzią uczuciową z partnerem.

Zespół modliszki

Postawa kobiety wobec mężczyzny polegająca na przewadze lub wyłącznym istnieniu uczuć negatywnych, a po urodzeniu dziecka braku potrzeby więzi uczuciowej oraz seksualnej z partnerem. Najczęściej dotyczy kobiet wychowywanych przez dominujące i oziębłe płciowo matki, w atmosferze negacji wobec męskiego świata. Może być on wyrazem ukrytych lub nieuświadomionych skłonności homoseksualnych.

Zespół opuszczonego gniazda

Polega na poczuciu zagubienia, braku sensu życia, osamotnienia, pojawiających się po usamodzielnieniu dzieci oraz opuszczeniu przez nie domu rodzinnego. Występuje zazwyczaj u partnerów, którzy koncentrowali się przede wszystkim na rolach rodzicielskich, zaniedbując partnerską więź uczuciową. Wiąże się ze zmniejszeniem potrzeb seksualnych.

Zespół Otella

Jest patologiczną zazdrością na tle uzależnienia alkoholowego, związaną bezpośrednio z rozwojem tego uzależnienia. W pełni rozwoju zespołu Otella zazdrość opanowuje w całości psychikę chorego, który czuje się zagrożony przez żonę i domniemanych kochanków, co może prowadzić do ciężkiego uszkodzenia ciała lub zabójstwa osoby, przez którą - w jego mniemaniu - jest osaczony.

Zespół paniki zamykających się drzwi

Polega on na przyjmowaniu "młodzieżowego" stylu bycia, prowokowaniu erotycznym młodszych mężczyzn, przykładaniu nadmiernego znaczenia do własnej atrakcyjności. Występuje on u kobiet po czterdziestym roku życia, którym trudno jest zaakceptować zmiany fizyczne, związane z wiekiem i zmniejszenie zainteresowania ze strony płci przeciwnej.

Zespół sztokholmski

Relacja emocjonalna, która łączy napastnika oraz ofiarę, np. miłość do mężczyzny, który dokonał gwałtu.

Zaburzenia emocjonalne u dzieci

I. Definicja i podział uczuć

Wśród wielu procesów psychicznych zachodzących u człowieka możemy wyróżnić uczucia. Odzwierciedlają one stosunek jednostki do ludzi, zjawisk, rzeczy, a także do samego siebie. Emocje zalicza się do pierwotnych funkcji psychicznych człowieka związanych z zaspokojeniem biologicznych potrzeb, natomiast uczucia - wyższych potrzeb psychicznych.

II. Ogólne zasady rozwoju dzieci i kryteria określające zaburzenia procesów emocjonalnych

Na prawidłowy rozwój dziecka duży wpływ wywierają doświadczenia i przeżycia z poprzedniego okresu. Nie można oczekiwać, że dziecko będzie radosne i pogodne, jeśli jego wcześniejsze doświadczenia dotyczyły przeżyć przykrych w niekorzystnych warunkach rozwoju. Potrzeba doznawania czułości, zapewnienie poczucia bezpieczeństwa jest niezbędnym warunkiem prawidłowego rozwoju uczuć.

Występują wielkie trudności w określaniu normy zachowania i odchylenia od normy, czyli zaburzeń emocjonalnych. Jednak mówiąc o normie musimy brać pod uwagę:

- wiek dziecka,

- szeroko rozumiane środowisko, w jakim się ono wychowuje, wymagania stawiane przed nim, zasady przestrzegane przez rodziców, zwyczaje kulturowe, moralne itp.,

- płeć dziecka i wynikające stąd różnice zachowania,

- właściwości indywidualne dziecka.

 

Określając zachowanie dziecka jako normalne, bądź odbiegające od normy, powinniśmy także wziąć pod uwagę stopień tolerancji rodziców bądź nauczycieli.

Kryteria, które powinny być przyjęte przy określaniu zaburzeń emocjonalnych u dzieci to:

- trwałość występujących objawów - za przejaw zaburzenia można uznać jedynie symptomy, które utrzymują się przez dłuższy czas,

- intensywność objawów - duża ich liczba i natężenie mogą wskazywać na zaburzenia emocjonalne,

- częstość symptomów - znaczna częstość występowania określanych objawów wskazuje na istnienie problemów typu emocjonalnego.

Wszystkie te kryteria powinny być analizowane w każdym przypadku przy rozpoznawaniu zaburzeń emocjonalnych z uwzględnieniem wieku dziecka, jego indywidualnych właściwości oraz środowiska w jakim się rozwija.

III. Objawy i zespoły zaburzeń emocjonalnych

l. Dzieci nerwicowe.

W literaturze spotykamy się ze stwierdzeniem, że schorzenia nerwicowe polegają na chorobliwie lękowej reakcji na stres (Ph. Barker. Podstawy psychiatrii dziecięcej Warszawa, 1974 PZWZ s. 55).

Stały niepokój i lęk uniemożliwiają dziecku prawidłowe przystosowanie się do warunków i wymagań otoczenia i jest przyczyną zaburzeń zachowania.

Główną przyczyną powstawania nerwicy są urazy psychiczne. Są to różnego rodzaju traumatyzujące przeżycia wypływające z niekorzystnych sytuacji środowiska zewnętrznego wywołujące zaburzenia normalnego funkcjonowania:

a) Lęk

Podstawowym objawem nerwicy, a zarazem jej źródłem jest lęk. Określany jest jako bardzo silny stan napięcia charakteryzujący się poczuciem zagrożenia, a jednocześnie bezradności, niepokoju i bezsilności. Lęk jest emocją bezprzedmiotową - nie uświadamiamy sobie źródła wywołującego stan zagrożenia. Dziecko w celu uniknięcia przeżywania lęku uruchamia różnego rodzaju mechanizmy obronne. Różnica między strachem a lękiem, polega na tym. że strach jest reakcją na określone, obiektywne bodźce zagrażające, natomiast lęk powstaje w sytuacji zagrożenia podstawowych wartości osobowości.

W wielu przypadkach lęk jest wyrażany bezpośrednio: dziecko mówi, że "boi się ciemnego pokoju", "boi się być samo". Często jednak lęk jest uświadamiany i przejawia się pod postacią innych objawów nerwicowych - organizm wówczas uruchamia mechanizmy obronne. U dziecka, które boi się iść do przedszkola, szkoły mogą być to objawy typu: bóle brzucha, wymioty, bóle głowy, itp. Tak więc lęk ujawnia się albo bezpośrednio, albo w sposób zastępczy pod postacią symptomów nerwicowych.

Częstą postacią lęków u dzieci są lęki nocne. Dziecko budzi się w nocy, jest przerażone, krzyczy, nie reaguje na uspokajanie rodziców, a rano nie pamięta nocnego incydentu.

Lęki nocne często pojawiają się w okresach trudnych przeżyć wywołanych na ogół sytuacją rodzinną, konfliktami między dziećmi a rodzicami, obiecaną lub wymierzoną karą.

Dzieci, u których występują lęki nocne są mało odporne na stres, nadwrażliwe, o małej zdolności adaptacji do nowych warunków, skłonne do płaczu, bierne w sytuacjach społecznych.

Dzieci lękliwe unikają kontaktów społecznych, trzymają się na uboczu. Są niepewne siebie, mają poczucie mniejszej wartości, przewidując niepowodzenie wolą nie podejmować działań, których rezultaty są niepewne. Dzieci te są bardzo wrażliwe na oceny innych, nieodporne w sytuacjach stresowych.

b) Moczenie mimowolne

Uważane jest za najczęstszy rodzaj zaburzeń dziecięcych Moczenie pierwotne to takie, które trwa od urodzenia i jest kontynuacją moczenia fizjologicznego. O moczeniu wtórnym mówimy wówczas, gdy pojawiło się po rocznej lub dłuższej przerwie u dzieci, które poprzednio opanowało już ten nawyk. Częstszą postacią zaburzenia jest mimowolne oddawanie moczu podczas snu. Występuje ono częściej u chłopców niż u dziewcząt, (wg danych M. Herberta). Mimowolne moczenie współwystępuje często z innymi objawami zaburzeń emocjonalnych zwłaszcza z nadpobudliwością emocjonalną, zmiennością nastroju i płaczliwością. Rzadziej z zahamowaniem emocjonalnym, objawami apatii, nieśmiałości oraz brakiem pewności siebie. Ponadto u dzieci z objawem moczenia stwierdzono również symptomy innego typu: lęki, drażliwość, złe stosunki z grupą rówieśniczą, niechęć do nauki.

Dzieci zaczynają się moczyć, gdy w najbliższym otoczeniu pojawiają się sytuacje zbyt trudne dla niego; groźba utraty miłości rodziców lub osłabienia związku emocjonalnego między nimi a dzieckiem (np. pojawienie się nowego dziecka w rodzinie

c) Zaburzenia łaknienia

Symptom "nerwicowego braku apetytu" występuje bardzo często niemal u 2/3 dzieci w wieku od 2 do 5 lat. Wywołuje niepokój rodziców o zdrowie dziecka, jednocześnie będąc skutkiem błędów wychowawczych popełnionych przez ojca lub matkę polegających głównie na nadmiernym zwracaniu uwagi na proces jedzenia, stałe namawianie dziecka do jedzenia, przymuszanie pod groźbą kary, zabawianie podczas posiłku. Badania wykazują, że w większości przypadków powodem odmowy jedzenia przez dzieci jest podawanie mu takiego rodzaju pokarmu, którego ono nie aprobuje. Przełamywanie jego niechęci, przymuszanie prowadzi do reakcji obronnych i odmowy jedzenia. Zaburzenie apetytu może być także reakcją na trudną sytuację dziecka oraz niekorzystne bodźce środowiskowe odbierane przez dziecko jako zagrażające jego poczuciu bezpieczeństwa. Anoreksja opisywana jest również jako jeden z objawów ogólnego negatywizmu dziecka lub jako wyrażenie niechęci lub wrogości do rodziców, a także jako sposób zwrócenia uwagi i zapewnienia sobie opieki.

d) Jąkanie

Jest często występującym objawem zaburzeń mowy w wieku dziecięcym i pojawia się pomiędzy 3 a 5 rokiem życia. Na obraz jąkania składają się objawy kloniczne, które polegają na wielokrotnym powtarzaniu tej samej głoski, bądź sylaby, wyrazu (zacinanie się), czemu towarzyszy silne emocjonalne i mięśniowe napięcie. Niektórzy autorzy przyczyn jąkania dopatrują się w rozbieżności między wysokim poziomem myślenia dziecka (ok. 3 r.) a małą stosunkowo sprawnością aparatu mowy (tzw. "jąkanie rozwojowe").

Wg G. Suchariewa jąkanie może pojawić się w sposób nagły pod wpływem urazu psychicznego, bądź w efekcie długo trwających niesprzyjających sytuacji traumatyzujących.

Jąkanie jest z jednej strony rezultatem napięć emocjonalnych, z drugiej przyczyną dalszego pogłębiania się zaburzeń życia emocjonalnego. Jest jednym z objawów w procesie nerwicowania dziecka wywołanych nieprawidłowymi warunkami środowiska rodzinnego. Dlatego terapia powinna iść w kierunku pracy z samym dzieckiem i dotyczyć obniżenia napięcia emocjonalnego, podwyższenia wiary we własne siły, zmiany stosunku dziecka do zjawiska jąkania, a także w kierunku pracy z rodzicami i dotyczyć zapewnienia mu spokojnej i życzliwej atmosfery domowej bez napięć i konfliktów. Oddziaływanie terapeutyczne powinno także obejmować środowisko przedszkolne lub szkolne dziecka.

e) Tiki

Są to nagłe, mimowolne wyładowania ruchowe różnych grup mięśniowych, nie podlegające świadomej kontroli. Najczęściej spotykane rodzaje tików to mruganie oczami, grymasy twarzy, podrzucanie lub wyciąganie ramion. Pojawiają się najczęściej w wieku między 5 a 12 r. życia. Tiki są zaliczane do objawów nerwicowych, a ich podłoże to silne przeżycia urazowe, wywołane sytuacjami konfliktowymi. Ich etiologia podkreśla istnienie podłoża ograniczonego, uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Tiki cechują się uporczywością i długotrwałością występowania. Leczenie napotyka duże trudności. Konieczna jest indywidualizacja podejścia do dziecka oraz doboru metod terapeutycznych. Wskazana jest terapia zajęciowa, wzbudzająca zainteresowanie dziecka i jego zaangażowanie w wykonywaną pracę.

2. Dzieci zahamowane psychoruchowo

Tym mianem określa się dzieci lękowe, u których obserwuje się trudności w kontaktach społecznych i obniżoną aktywność. M. Chłopkiewicz wyodrębnia następujące grupy dzieci:

a) dzieci zmotywowane - napięte - charakterystyczna ich cecha to ogromna skrupulatność i przesadna staranność w wykonywaniu zadań. Niepewne swych umiejętności sprawiają wrażenie nieustannie napiętych i niespokojnych. Bardzo związane z matką, odczuwają wielki lęk przed przedszkolem lub szkołą. Stronią od nowych osób, sytuacji ,są wówczas ciche, lękliwe i wycofują się. Te same dzieci w domu potrafią być ożywione, swobodne i ruchliwe.

b) dzieci podporządkowane - uległe - to dzieci "wyciszone" małomówne, grzeczne, posłuszne, oceniane jako koleżeńskie i uczynne. Ich nieśmiałość i lękliwość występuje zwłaszcza w kontaktach z osobami dorosłymi; od najmłodszych lat słaba więź emocjonalna z matkami, które prezentują postawę wymagającą i represyjną. Wpływa to na ukształtowanie się u dziecka podstawy nieufności w stosunku do dorosłych, co odzwierciedla ich stosunek do nauczycieli.

c) dzieci z obniżoną samooceną - zrezygnowane - są to dzieci bierne zarówno w domu jak i w szkole. Mają poczucie małej wartości, rezygnują z prób podejmowania działań ze względu na krytyczną ocenę samych siebie. Nawet, gdy osiągną sukces nie są w stanie w niego uwierzyć. Są apatyczne, powolne, przygnębione. Niezmiernie wrażliwe na przejawy dezaprobaty i odrzucenia uczuciowego ze strony innych osób. Często płaczą, gdy napotkają trudności rezygnują z zadania, wolą prosić o pomoc, niż samemu poszukać rozwiązania. Bezradność i niska samoocena wynika z błędnych postaw rodzicielskich wobec dzieci nacechowanych głównie nadmiernym krytycyzmem, odrzuceniem, dezaprobatą, deprecjonowaniem wartości dziecka.

d) dzieci nadwrażliwe - asteniczne - to dzieci bardzo skryte, powściągliwe, nie ujawniające swoich przeżyć.. Czują się różne od innych dzieci, unikają towarzystwa, męczy je hałas, ruchliwość rówieśników, wolą samotne zabawy.

Nadmierna wrażliwość emocjonalna powoduje unikanie bodźców i izolowanie się od ludzi. Dzieci te pochodzą na ogół z rodzin rozbitych, nieszczęśliwych. Matki charakteryzują się cechami neurotycznymi, lękowymi, obarczają dzieci swymi skomplikowanymi przeżyciami.

Dzieci zahamowane emocjonalnie nie sprawiają zazwyczaj swym zachowaniem kłopotów wychowawczych, pozostają raczej niezauważone, a ich cierpienie często nie jest dostrzegane przez dorosłych. W pracy terapeutycznej najważniejsze jest, aby zapewnić dzieciom poczucie bezpieczeństwa przez akceptację ich takimi, jakimi są - bez stosowania ocen, porównywania z innymi dziećmi czy zawstydzania w przypadku wycofania się z aktywności.

3. Dzieci obojętne uczuciowo

Dziecko, które nie umie nawiązać kontaktów uczuciowych z dorosłymi i rówieśnikami, nie umie współodczuwać radości i smutków innych osób; dziecko, którego mimika twarzy jest mało ekspresyjna, smutne, często unikające kontaktu wzrokowego, odtrącające przyjaźń innych, czasem złośliwe i wrogie w stosunku do otoczenia, sprawiające wrażenie jak by mu nie zależało na uczuciach innych - to dziecko określane jako uczuciowo obojętne.

Spotyka się też dzieci, które mimo odczuwania silnej potrzeby więzi uczuciowej czy wręcz "głodu uczuciowego" nie potrafią nawiązać stałego i bliskiego kontaktu z innymi ludźmi. Kontakty te są powierzchowne, nie oparte na rzeczywistym przywiązaniu. Wg wielu badaczy są to efekty lęku przed możliwością ponownej utraty osoby, do której dziecko się przywiązało.

(Terapia dziecka z chorobą sierocą polega na nawiązywaniu kontaktu uczuciowego zjedna i tą samą osobą i przebiega w trzech etapach:

- stadium oswajania - polega na życzliwej obecności terapeuty, bez narzucania się dziecku i przekraczania bariery przez niego wyznaczonej,

- kształtowanie porozumienia emocjonalno-mimicznego, które może nastąpić wtedy, gdy lęk dziecka jest już w pewnej mierze opanowany,

- tworzenie więzi, uczuciowej z terapeutą, której efektem może być: transplantacja uczuciowa" na matkę adaptacyjną.

Niezbędna jest dla dziecka obecność jednej i stale tej samej osoby darzącej dziecko miłością pozostającej z nim w bliskim i serdecznym kontakcie. Obojętność uczuciowa jest rezultatem niezaspokojenia wrodzonej potrzeby przywiązania, przeżywania uczuć odtrącenia i osamotnienia.)

4. Dzieci nadpobudliwe.

Zachowanie dzieci nadpobudliwych nastręcza wiele trudności zarówno nauczycielom jak i rodzicom. Ich reakcje emocjonalne są gwałtowne, nieproporcjonalne do działającego bodźca, spowodowane przewagą procesów pobudzenia nad hamowaniem (wynika to z określonego typu układu nerwowego). Dzieci te charakteryzują się na ogół słabym, nadpobudliwym, labilnym układem nerwowym, szybko męczą się wykonywaną pracą, łatwo nużą się, są niewytrwałe w działaniu. W rozwoju dzieci nadpobudliwych istotne znaczenie ma system wychowawczy, szczególnie niekorzystne jest wychowanie niekonsekwentne tj. brak stałych, jasno sprecyzowanych wymagań w stosunku do dziecka i często zmieniające się oceny jego zachowania w zależności od nastawienia rodziców. Nadmierna pobłażliwość przeplatająca się z wzmożonym rygorem, ostrymi karami za błahe przewinienia dziecka wywołuje diametralnie różne reakcje dorosłych w zależności od nastroju.

Postępowanie dorosłych z dzieckiem nadpobudliwym powinny cechować przede wszystkim spokój i cierpliwość. Schemat dnia powinien być zaplanowany i zorganizowany, aby nie dostarczył dziecku zbyt dużo chaotycznych bodźców. Ze względu na dużą męczliwość i znużenie, zabawy i zajęcia dzieci powinny być przeplatane ruchome ze spokojnymi. Dorośli powinni dyskretnie wspierać, pomagać i zachęcać do wykonywania różnych zadań, pomóc w przezwyciężaniu trudności.

5. Dzieci agresywne.

Zachowania agresywne przejawiają się pod postacią agresji fizycznej lub werbalnej.

- Fizyczna to: bezpośrednie zadawanie bólu innym osobom np. wybuchy gniewu, rzucanie się z pięściami, bicie innych dzieci, drapanie, gryzienie,

- Werbalna: gdy dziecko nie wchodzi w bezpośredni fizyczny kontakt z osobami lub przedmiotami, a powoduje ich cierpienie poprzez wyśmiewanie, złośliwe uwagi, arogancję, przezywanie, skarżenie.

Zachowanie agresywne rozpatruje się jako:

- reakcje na frustracje,

- naśladowanie obserwowanych zachowań

- zachowanie instrumentalne - gdy dziecko stara się przez czynności agresywne zrealizować stawiany przed sobą cel: przekonuje się, że zachowanie agresywne przynosi pozytywne efekty.

W literaturze mówi się jeszcze o agresji patologicznej, której przyczyn istnienia dopatrują się w patologicznych zmianach w mózgu.

W pracy terapeutycznej należy dążyć do wygaszania reakcji agresywnych poprzez nie wzmacnianie ich, nagradzanie zachowań pro społecznych i dostarczenie wielu pozytywnych doświadczeń zmierzających do podwyższenia poczucia własnej wartości dziecka i poczucia bezpieczeństwa.

IV. Przyczyny powstawania i rozwoju zaburzeń emocjonalnych

l. Środowisko rodzinne

Rodzina jest naturalnym i najbliższym środowiskiem społecznym dziecka; w niej nawiązuje pierwsze kontakty z ludźmi, poznaje pierwsze wzory osobowe. Rodzina zaspokaja biologiczne i psychiczne potrzeby dziecka, dostarcza mu wiele zarówno pozytywnych jak i negatywnych doświadczeń stwarzając warunki kształcenia jego osobowości. Wpływ środowiska rodzinnego na dziecko -jest decydujący: zależy on m.in. od warunków bytowych rodziny, jej struktury, atmosfery, która panuje w domu, wzajemnych kontaktów interpersonalnych wyznaczonych przez postawy rodziców i więzi emocjonalne istniejące pomiędzy nimi, zależy od metod oddziaływania na dziecko.

2. Środowisko przedszkolne i szkolne

Przedszkole i szkoła mogą być dla dziecka środowiskiem pełniącym rolę stymulującą rozwój, rozszerzającą dotychczasowe jego doświadczenie, ukierunkowujące rozwój społeczny, uczuciowy i intelektualny. Ale także mogą być przyczyną pojawiających się nieprawidłowości w rozwoju. Dzieje się tak wówczas, gdy warunki stwarzane przez przedszkole nie są dostosowane do jego potrzeb lub wymagania w szkole zbyt wysokie, w stosunku do możliwości dziecka. Długotrwale przebywanie w dużej, hałaśliwej grupie dzieci nie wpływa pozytywnie na mało odporny układ nerwowy dziecka. Duża liczebność dzieci w grupach i klasach uniemożliwia indywidualne traktowanie dzieci.

V. Terapia

Każde dziecko przejawiające odchylenia od prawidłowego rozwoju emocjonalnego wymaga odrębnego rozpoznania przyczyn i stosowania specyficznych, dobranych do jego możliwości metod wychowawczych i terapeutycznych, obejmujących zarówno rodziców jak i dziecko.

Terapia rodzinna podejmowana w przypadku zaburzeń istniejących u dzieci ma na celu uwrażliwienie rodziców na. problemy dziecka, zrozumienie jego prawidłowości rozwojowych i potrzeb, przyczyn zakłócenia zachowania, a także zrozumienie przez rodziców, jakie sytuacje rodzinne powodują i nasilają zaburzenia w funkcjonowaniu dziecka.

Łączy się to z przejęciem przez rodziców odpowiedzialności za prawidłowe funkcjonowanie rodziny, które jest warunkiem zmiany postaw rodziców w stosunku do dziecka.

Objęcie terapią tylko dziecka utwierdza rodziców w przekonaniu, że przyczyny trudności tkwią w dziecku, jego zachowaniu sprawiającym kłopoty otoczeniu. Utrwala to nieprawidłowe postawy rodziców i nie rozwiązuje istotnych problemów będących rzeczywistą przyczyną zaburzeń obserwowanych u dziecka. Rozwiązanie problemów dziecka wymaga, zatem działania dwukierunkowego, pracy z samym dzieckiem i z jego rodziną.

BIBLIOGRAFIA

H. Spionck: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, PWN, Warszawa 1975 r.

A. Kozłowska: Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym, WSiP Warszawa 1984 r.

Ph. Barker: Podstawy psychiatrii dziecięcej PZWL, Warszawa 1974 r.

M. Przełącznikowa, G. Makiełlo - Jarża: Psychologia wychowawcza, społeczna i kliniczna. WSiP Warszawa 1979 r.

Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym


Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym staja się coraz powszechniejszym zjawiskiem. Wzrasta liczba dzieci niepokojących nas różnymi nieprawidłowymi formami zachowań, u których podłoża leżą zakłócenia rozwoju emocjonalnego. Dzieci te sprawiają trudności wychowawcze zarówno rodzicom jak i nauczycielom. Często towarzyszy temu nasze poczucie bezradności, niepewności w roli opiekuna, a czasem nasze małe poczucie wartości jako osoby odpowiedzialnej za losy dziecka.
Emocje odgrywają ogromną rolę w życiu każdego człowieka niezależnie od jego wieku- od najwcześniejszego dzieciństwa do późnej starości. Określamy je jako stosunek podmiotu do ludzi, zjawisk, rzeczy i samego siebie. To wszystko, co dzieje się dookoła nas, a także nasze własne postępowanie jest zabarwione określoną emocją. To samo zjawisko może u jednych wywoływać uczucie przykrości, a u innych przyjemne. Emocje różnią się nie tylko swym zakresem-pozytywne lub negatywne, ale także intensywnością.
Te, które charakteryzują się silnym natężeniem określamy jako „afekty”. Pojawiają się one szybko i nagle, cechują się dużym natężeniem, przybierając postać gwałtownego wybuchu, gniewu czy agresji. Afekty pojawiają się pod wpływem silnych i nagłych traumatyzujących przeżyć. Nagły wybuch rozpaczy może wystąpić, gdy matka odchodzi zostawiając dziecko w obcym otoczeniu. Wówczas protest dziecka może przyjąć postać bardzo gwałtowną: rzucanie się na podłogę, bicie pięściami, kopanie.
Natomiast słabe natężenie uczuć cechujące się dłuższym okresem trwania określamy jako „nastrój'. Może się on utrzymywać przez wiele godzin czy dni. Wahania nastroju zależą od wpływu czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Przewaga bodźców mających znaczenie pozytywne sprzyja powstawaniu i utrzymywaniu się nastroju pogodnego. Powstawanie nastroju smutku jest wynikiem niemiłych zdarzeń w otoczeniu. Oprócz zakresu i intensywności, emocje różnią się także pod wzglę-dem treści. Wówczas wyróżniamy emocje gniewu, strachu, lęku, złości, zadowolenia, radości itp.
Rozwój emocjonalny dziecka w w.p. w stosunku do wcześniejszych faz rozwojowych: niemowlęcej i po niemowlęcej cechuje się wzbogaceniami i zróżnicowaniem życia uczuciowego. Związane jest to zarówno z dojrzewaniem układu nerwowego jak i z wpływem oddziaływań środowiskowych. I choć już w okresach wcześniejszych można zaobserwować wyodrębnianie się pierwszych uczuć dziecka to jednak ich prawdziwy rozkwit przypada na wiek przedszkolny. Wtedy dziecko przeżywa takie uczucia jak: zazdrość, gniew, strach, przyjemność, sympatie, zmartwienie czy ciekawość. Zaczynają także kształtować się uczucia społeczne, moralne, estetyczne i intelektualne. Uczucia dziecka kształtują się zarówno pod wpływem doświadczeń dziecka z otoczeniem jak i związane są z cechami układu nerwowego, a nawet stanem zdrowia dziecka. Dzieci chorowite, słabe, szybciej męczą się i wtedy łatwiej o wybuchy złości i agresji. Częściej niż u dzieci zdrowych stwierdza się u nich brak równowagi emocjonalnej, okresowe napady złego humoru czy smutku. Również zaburzenia fizycznego stanu zdrowia wpływają na przebieg procesów emocjonalnych, co może spowodować zaburzenia somatyczne. U dzieci, u których występują stany napięcia emocjonalnego można zaobserwować utratę apetytu, bóle brzucha, wymioty, nadmierne pocenie się, wzmożone napięcie mięśniowe itp.
Jednak nie każde stany emocjonalne są objawem zaburzeń emocjonalnych. Przy ich określaniu powinniśmy zwracać uwagę na:
1. trwałość występujących objawów(tylko te symptomy, które utrzymują się przez dłuższy czas),
2. intensywność objawów (duża liczba oraz siła natężenia),
3. częstość symptomów.
Objawy zaburzeń sfery emocjonalnej ujawniają się w większości zaburzeń dziecięcych. Niekiedy
są one podstawowym czynnikiem decydującym o rozpoznawaniu określonego zaburzenia, czasem stanowią tylko jeden z licznych przejawów nieprawidłowości funkcjonowania dziecka. Zab. emocj. występują w nerwicach u dzieci nieprzystosowanych społecznie z różnych przyczyn, upośledzonych w rozwoju umysłowym, u dzieci nadpobudliwych i zahamowanych, agresywnych lub wycofujących się, u dzieci z chorobą sierocą i u dzieci wychowujących się w domu rodzinnym. Z tego względu klasyfikacja zaburzeń nasuwa wiele trudności. W podejmowanych próbach uwzględnia się przyczyny i (lub) skutki zaburzeń, ich objawy albo przyjmuje się oba kryteria łącznie. Według H. Spionek zaburzenia rozwoju sfery emocjonalno-uczuciowej mogą wyrażać się w:
· zbyt słabym opanowaniu i regulowaniu przez dziecko zewnętrznych przejawów reakcji
emocjonalnych i braku podporządkowania ich wymaganiom otoczenia,
· w nieadekwatności reakcji emocjonalno- uczuciowych w stosunku do społecznych sytuacji, które je wywołały,
· we wzroście liczby i siły negatywnych reakcji emocjonalno-uczuciowych i dominacji ich nad
reakcjami pozytywnymi,
· w zbyt małej liczbie i zbyt słabej sile reakcji pozytywnych, co w rezultacie może doprowadzić do obojętności uczuciowej,
· w zbyt słabym rozwoju uczuć społecznych i braku ich dominacji nad prostymi reakcjami
emocjonalnymi.
Natomiast A.H. Chapman w proponowanym podziale uwzględnia nie objawy, ale syndromy zaburzeń emocjonalnych, wśród których wymienia:
· reakcje nerwicowe cechujące się dużą różnorodnością zmieniających się objawów,
· zaburzenia w kształtowaniu się struktury osobowości wyrażające się zachowaniem agresywnym bądź zachowaniem biernym, wycofującym się
· zaburzenia zachowania będące wyrazem agresji i mające charakter aspołeczny,
· zaburzenia psychopatyczne.
Uwzględniając przejawy, które szczególnie często występują w okresie przedszkolnym, stanowią przyczynę poważnych niepokojów rodziców i wychowawców oraz są powodem cierpienia samego dziecka należy wymienić 1. dz. o zaburzeniach nerwicowych, 2. dz. zahamowane i nadpobudliwe, 3. dz. o zachowaniach agresywnych, 4. dz. zobojętniałe uczuciowo na przykładzie choroby sierocej.
I Dzieci nerwicowe
Schorzenia nerwicowe polegają na chorobliwie lękowej reakcji na stres. Stały niepokój i lęk uniemożliwiają dziecku prawidłowe przystosowanie się do warunków i wymagań otoczenia i są przyczyną zaburzeń zachowania. Określenie nerwicy jako czynnościowego zaburzenia przetrwało do dziś wraz z towarzyszącym przekonaniem, że główną przyczyną powstawania nerwicy są urazy psychiczne. Do czynników psychicznych mogących spowodować zaburzenia nerwicowe zalicza się;
1) ostre i nagłe sytuacje szokowe, 2) dłużej trwające traumatyzujące bodźce wywołujące konfliktowe przeżycia, 3) przewlekłe lub często powtarzające się niekorzystne sytuacje w życiu dziecka.
Podstawowym objawem nerwicy, a zarazem jej źródłem jest LĘK. Jest on określany jako bardzo silny stan napięcia charakteryzujący się poczuciem zagrożenia, a jednocześnie bezradności, niepokoju i bezsilności. Lęk jest emocją bezprzedmiotową, co oznacza, że nie uświadamiamy sobie źródła wywołującego stan zagrożenia. Odmiennym stanem jest strach, który jest reakcją na określone, obiektywne bodźce zagrażające, natomiast lęk powstaje w sytuacji zagrożenia podstawowych wartości osobowości. W sytuacji, która wzbudza lęk organizm uruchamia cały szereg mechanizmów tzw. obronnych, które są ochroną przed bezpośrednim przeżywaniem lęku. U dziecka, które boi się pójść do p-la objawia się to bólami brzucha, wymiotami, bólami głowy itp. Najczęstsze lęki występujące u dz. w wieku p-lnym to lęki przed ciemnością, pozostaniem samemu w domu, zwierzętami lub groźnymi zjawiskami przyrody. Między 2, a 8 r. ż. u około 2-3% populacji dziecięcej pojawiają się lęki nocne. Pojawiają się one w okresach trudnych dla dziecka przeżyć spowodowanych na ogół sytuacją rodzinną, konfliktami między dzieckiem, a rodzicami, obiecaną lub wymierzoną karą czy też niepokój związany pobytem w p-lu. Dzieci, u których obserwuje się występowanie lęków nocnych są na ogół mało odporne na stres, nadwrażliwe, o małej zdolności adaptacji do nowych warunków, skłonne do płaczu, bierne w sytuacjach wymagających społecznej aktywności. Lęki nocne są jednym z objawów zaburzeń snu. Inne symptomy to trudności w zasypianiu, niespokojny sen, częste budzenie się w nocy. U dzieci młodszych obserwujemy często występowanie kilku tych symptomów. Dzieci te cechuje nieufność w stosunku do zjawisk i ludzi, lękliwość, stały niepokój, unikanie kontaktów społecznych z dorosłymi i rówieśnikami. Dzieci te są niepewne siebie, wrażliwe na ocenę innych, nieodporne w sytuacjach stresowych.
MOCZENIE MIMOWOLNE uznawane jest za najczęstszy rodzaj zaburzeń dziecięcych. Występuje u 15-25% populacji dziecięcej, przy czym w większości przypadków (75%) jest to moczenie pierwotne tzn. trwające od urodzenia dziecka. Moczenie wtórne jest wówczas, gdy pojawiło się po rocznej lub dłuższej przerwie, u dziecka, które już wcześniej ten nawyk opanowało. Naukowcy uważają, że moczenie mimowolne można rozpoznać tylko wtedy, gdy występuje po 5 r. ż. Częściej występuje ono jako jeden z wielu objawów zaburzeń zachowania niż jako symptom pojedynczy. Najczęściej występuje ono z nadpobudliwością emocjonalną, płaczliwością, z zahamowaniem emocjonalnym i nieśmiałością. U dzieci tych stwierdzono też reakcje lękowe, stany depresyjne, zaburzenia snu, lęki nocne, brak łaknienia, obgryzanie paznokci.
Przyczyną powstawania tych zaburzeń są: 1)nie wykształcenie umiejętności kontroli wydzielania moczu w wyniku nieprawidłowego treningu czystości (powinno się ono rozpocząć z chwilą opanowania przez dziecko umiejętności chodzenia), 2) nieprawidłowość tkwiąca w środowisku rodzinnym, zwłaszcza w przypadku występowania moczenia wtórnego. Dziecko zaczyna się moczyć, gdy np. boi się utraty miłości rodziców spowodowanej pojawieniem się młodszego rodzeństwa lub też następuje zmiana dotychczasowego trybu życia. Również w p-lu dz. moczące się przeżywają wiele trudnych sytuacji, które dotyczą głównie kontaktów społecznych- wówczas należy zadbać, aby dz. Nie czuło się winne, nabrało pewności siebie i zaufania we własne siły.
ZABURZENIE ŁAKNIENIA będące objawem emocjonalnych zaburzeń dziecięcych występuje bardzo często. Jest ono protestem przeciwko dorosłym, którzy nie zwracają uwagi na niechęć dziecka do określonych pokarmów, wmuszają je jako „zdrowe” i konieczne dla prawidłowego rozwoju czy też reakcją na trudną sytuację domową dziecka. Niektóre dzieci reagują zaburzeniem łaknienia na jakąś zmianę ocenianą przez nich jako niekorzystną lub trudną np. pójście do p-la, bądź jest to sposób na zwrócenie na siebie uwagi i zapewnienie opieki.
Przy omawianiu zasad postępowania z dzieckiem odmawiającym jedzenia podkreśla się, że należy zwracać uwagę na brak łaknienia, nie namawiać do spożywania pokarmów, nie zabawiać itp. Pozorne ignorowanie tego symptomu przy jednoczesnej pracy z rodzicami jest zdaniem większości naukowców najlepszą metodą postępowania.
JĄKANIE jest jednym z częściej występujących objawów zaburzeń mowy wieku dziecięcego. wiek p-lny jest uważany za etap rozwoju dziecka, w którym jąkanie pojawia się najczęściej. Według psychologów pojawia się ono w okresie, gdy istnieje rozbieżność między wysokim już w wieku 3 lat poziomem myślenia dziecka, a stosunkowo małą sprawnością aparatu mowy tzw. jąkanie rozwojowe. Jąkanie pojawia się w sposób nagły pod wpływem urazu psychicznego lub w efekcie długo trwających, nie sprzyjających dziecku sytuacji traumatyzujących. Jąkanie będące rezultatem napięć emocjonalnych staje się przyczyną dalszego pogłębiania się zaburzeń życia emocjonalnego. W leczeniu jąkania podkreśla się, iż należy pracować nie tylko z dzieckiem (obniżenie napięcia emocjonalnego, podwyższenie wiary we własne siły), ale i z rodzicami (zapewnienie spokojnej i życzl9iwej atmosfery domowej bez napięć i konfliktów). Oddziaływanie terapeutyczne powinno obejmować także środowisko poza rodzinne- dziecko, które uczęszcza do przedszkola powinno być otoczone szczególnie troskliwą opieką, tak, aby jego kontakty rówieśnicze nie stały się powodem dalszego znerwicowania.
TIKI to nagłe, mimowolne wyładowania ruchowe różnych grup mięśniowych nie podlegające świadomej kontroli. Najczęściej spotykane postacie to mruganie oczami i grymasy twarzy. Według niektórych autorów nie występują przed 6 r.ż., a ich podłoże to silne przeżycia urazowe wywołane sytuacjami konfliktowymi. W ich etiologii podkreśla się też istnienie podłoża organicznego, uszkodzenie cun. Tiki cechują się uporczywością i długotrwałością występowania. Ich leczenie wymaga indywidualnego podejścia, a podstawą jest konieczność usunięcia wszelkich sytuacji stresowych wywołujących napięcie emocjonalne. Z dziećmi wskazana jest terapia zajęciowa wzbudzająca ich zainteresowanie i zaangażowanie w wykonywaną pracę.
II Dzieci zahamowane psychoruchowo
Tym mianem określa się dzieci lękowe, u których obserwuje się trudności w kontaktach społecznych i obniżoną aktywność. Wyodrębnia się 4 grupy tych dzieci:
1. dzieci tzw. „zmotywowane-napięte”- charakteryzuje je ogromna skrupulatność i przesadna staranność w wykonywaniu zadań. Niepewne swoich umiejętności bardzo mocno przeżywają sytuacje, których nie są w stanie wykonać. Na ogół bardzo mocno związane z matką, słabe kontakty z rówieśnikami, ciche, lękliwe i wycofujące się. To samo dziecko, które w grupie jest zalęknione w domu potrafi być ożywione i ruchliwe.
2. dzieci tzw. „podporządkowane-uległe”- małomówne, grzeczne, posłuszne, oceniane jako koleżeńskie i uczynne. Ich nieśmiałość występuje głównie w konfliktach z dorosłymi. Słaba więź emocjonalna z matką powoduje nieufność w stosunku do dorosłych i nauczyciela.
3. dzieci „z obniżoną samooceną- zrezygnowane”- bierne zarówno w domu jak i w szkole, małe poczucie własnej wartości, apatyczne, powolne, przygnębione. Wrażliwe na drobne przejawy dezaprobaty; jeśli
napotkają na jakąś trudność szybko rezygnują, często płaczą, wolą prosić o pomoc niż same próbować. Ich rodzice są w stosunku do nich niezmiernie krytyczni, odrzucający ich, prezentujący pełną postawę dezaprobaty.
4. dzieci „nadwrażliwe-asteniczne”- skryte, powściągliwe, nie ujawniające swoich przeżyć, samotnicy, męczy je hałas i obecność rówieśników. Pochodzą na ogół z rodzin rozbitych. Matki przejawiają cechy lękowe obarczając dziecko bagażem swoich przeżyć.
Dzieci zahamowane nie sprawiają zazwyczaj kłopotów wychowawczych, a ich cierpienie często jest nie dostrzegane przez dorosłych. Często są pozostawione same sobie. Należy na nie zwrócić szczególną uwagę- dostosowywać zadania do ich możliwości, zapewnić poczucie bezpieczeństwa poprzez akceptację dziecka takim, jakim jest- bez porównywania z innymi czy zawstydzania w przypadku wycofywania się z aktywności.
III Dzieci obojętne uczuciowo
Są to dzieci, które nie potrafią nawiązać kontaktów uczuciowych z dorosłymi i rówieśnikami. Nie potrafią współodczuwać radości i smutków innych osób. Mimika twarzy takiego dziecka jest mało ekspresywna i smutna. Unikają kontaktu wzrokowego, odtrącają przyjaźń innych, czasem złośliwe i wrogie w stosunku do otoczenia, sprawiające wrażenie jakby nie zależało im na uczuciach innych.
Najczęściej dzieci z tymi objawami możemy spotkać w domach dziecka. Po okresie protestu i rozpaczy następuje okres obojętności, w którym dz. broni się przed nawiązaniem więzi emocjonalnych- staje się apatyczne, egoistyczne i niezdolne do okazywania uczuć. Odejście osoby, do której dz. przed chwilą się przytulało przyjmuje obojętnie zwracając się do innej dorosłej osoby znajdującej się aktualnie w otoczeniu. Badania wykazały, że dz., które czterokrotnie przeżywały uczucie odrzucenia i osamotnienia nie są w stanie nawiązać kontaktów uczuciowych. Metody terapeutyczne stosowane w przypadku tych dzieci polegają na stworzeniu dziecku możliwości kontaktu uczuciowego z jedna i ta sama osobą np. terapeutą.
IV Dzieci nadpobudliwe
Zachowanie tych dzieci nastręcza wiele kłopotów zarówno n-lom jak i rodzicom. Często one wybuchają złością, krzykiem i płaczem w sytuacjach, które u innych dzieci nie wywołują tak gwałtownych reakcji. Trudności występujące podczas wykonywania jakiegoś zadania np. podczas budowania z klocków mogą być przyczyną rezygnacji połączonej ze złością.
Badania potwierdzają, iż dz. z nadpobudliwością charakteryzują się słabym układem nerwowym, szybko się nudzą i są niewytrwałe w działaniu. Na postawę dziecka ma wpływ postępowanie rodziców- pobłażliwość matki i rygorystyczność ojca.
W p-lu dz. okazują emocje bardzo żywo: skaczą, krzyczą, rupią. Sprawia to, iż kontakty tych dzieci z dorosłymi są nieprawidłowe: krzyk, zniecierpliwienie i groźba ze strony dorosłych powoduje
upór i niegrzeczność. Również nieprawidłowe są kontakty z rówieśnikami. Częste są nieporozumienia, kłótnie i poważniejsze konflikty. Wzmożonej pobudliwości emocjonalnej towarzyszy często wzmożona aktywność ruchowa- biegi i szalone wyczyny. Na tzw. niegrzeczne zachowanie dorośli nie powinni odpowiadać ostro i niecierpliwie, bo to wzmaga siłę reakcji dziecka. Reakcje dorosłych powinny cechować się spokojem i cierpliwością. Schemat dnia powinien być zaplanowany i zorganizowany; powinno się przestrzegać stale tych samych godzin zabaw, posiłków i odpoczynku.
Dobrze zorganizowany dzień, a przede wszystkim spokój i cierpliwość opiekunów, tonowanie konfliktów, konsekwencja w działaniu i postępowaniu z dz. stanowią podstawowy warunek na wyrównywanie istniejącej nadpobudliwości i niedopuszczenie do jej dalszego rozwoju.
V Dzieci agresywne
Za agresywne uznaje się dziecko, które wywołuje konflikty, bije inne dzieci, przezywa, przedrzeźnia lub wyśmiewa, męczy zwierzęta itp. Dz. zachowuje się agresywnie, jeśli jest aroganckie w stosunku do dorosłych lub rówieśników, brutalnie narzuca kolegom swoje zdanie, w zachowaniu prezentuje wrogość, niewierność do ludzi, zjawisk i przedmiotów. W każdym ujęciu czynności agresywne polegają na szkodzeniu, czynieniu krzywdy, powodowaniu bólu, czyli na postępowaniu niezgodnie z normami i zasadami współżycia społecznego.
Zachowania agresywne przejawiają się pod postacią agresji fizycznej (bezpośrednie zadawanie bólu) lub werbalnej (wyśmiewanie, przezywanie). H. Nartowska przytacza wyniki badań, z których wynika, iż dzieci agresywne wywodzą się ze środowisk, w których niekorzystna atmosfera w rodzinie wynika z impulsywności i nerwowości członków rodziny, występuje znaczna liczba osób wychowujących dziecko i ich niekonsekwentne metody wychowawcze oraz przeważa stosowanie kar przy niedostatku wzmocnień pozytywnych. Agresja może być także wynikiem modelowania zachowań zgodnie z oglądanym wzorcem np. postępowanie rodziców czy n-la. Rozpatruje się ją także jako zachowanie instrumentalne, gdy dziecko stara się przez czynności agresywne zrealizować stawiany przed sobą cel np. wymuszenie kupienia zabawki. Zdarza się, że celem zachowań agresywnych jest chęć zwrócenia na siebie uwagi czy wzbudzenie zainteresowania swoją osobą.
Pierwszym etapem pracy z takim dz. jest poznanie przyczyn wywołujących jego zachowania agresywne oraz sytuacji, które odbiera jako trudne i konfliktowe. Potem należy dążyć do wygaszania reakcji agresywnych poprzez nie wzmacnianie ich, nagradzanie zachowań pro społecznych, dostarczanie wielu pozytywnych doświadczeń zmierzających do podwyższenia poczucia własnej wartości i poczucia bezpieczeństwa.

Powyższe omówienie nie przedstawia wszystkich istniejących zaburzeń emocjonalnych i nie ukazuje pełnego rejestru przyczyn ich występowania czy możliwości oddziaływań terapeutycznych. Przybliża jednak najczęściej występujących nieprawidłowości w zachowaniu dzieci i skłania do własnych refleksji, szukania dróg poznania dziecka oraz stopniowego wyrabiania w sobie umiejętności spojrzenia na świat ludzi dorosłych oczyma dziecka.

Literatura:
1. Haug-Schnabel G., Agresja w przedszkolu. Poradnik dla rodziców i wychowawców, Wydawnictwo Jedność 2001
2. Kozłowska A., Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym, WSiP 1984
3. Święcicka M., Dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi, CMPPP2002
4. Wolfram W., Nadpobudliwe i niespokojne dzieci w przedszkolu. Poradnik dla wychowawców i rodziców, Wydawnictwo Jedność 2002

---